Қ а с ы м А М А Н Ж О Л О В
Қыс... Қ а ң т а р айыны ң
бас кезі... Біздің үй мен
Әтшем үйі Тал өзені
б о й ы н д а ғ ы к ү з е у д е н
Қ ы з ы л д а ғ ы
қ ыстауғ а
көшіп келгеніне екі ай-
дай болып қалды. Төңі-
ректегі көрші ауылдар-
дың ең ж а қ ы н ы Мәңкең
ауылы, біздің ауылдан
5 ш а қ ы р ы м д а й жерде.
Тағы бір ж ұ м а д а н бе-
рі ж а у ғ а н қар тізеден
а с а т ы н д а й б о л ы п ,
а у ы л - а у ы л д ы ң арасын-
дағы ж а я у с о қ п а қ т а р
да әлде қ а ш а н ж о ғ а -
лып қ а л ғ а н еді. Кеше-
ден бері темір қ а з ы қ -
тан қатты жел шығып,
көбік қарды б ұ р қ ы р а -
тып, а л а й - т ү л е й боран-
ға а й н а л д ы р д ы . Боран-
ның қаттылығынан, біз-
дің үй мен Әтшем үйі
а з ы н - а у л а қ малын қар
тептіруге кеше де, бү-
гін де ш ы ғ а р ғ а н ж о қ .
Күні бойы күзен ау-
лап, сай-сала кезіп ке-
тетін Мойнақ та үйші-
гінде ескі ш ө п - ш а л а м ғ а
тұмсығын тығып, мыңқ
етпей ж а т ы р .
Түс кезінде боран
біраз с а я л а н ы п еді,
кешке к а р а й , әсіресе,
ымырт ж а б ы л а өте
ж ы н д а н ы п кетті. Біресе
ж ы л а ғ а н б а л а д а й
ызыңдап, біресе ұлыған
қ а с қ ы р д а й гуілдеп соқ-
қан б о р а н аст ы — жер ,
төбесі с ы р ғ а у ы л бал-
шық үйді төңкеріп тас-
т а ғ а н д а й . Ж е ң е ш е м
таң а т қ а н н а н бері қ а р а
қиды өртеп, пешті ж а -
ғып-ақ еді, бірақ тере-
зеден, б ұ р ы ш - б ұ р ы ш -
тан, есіктен кірген суық
басым болып, үйді мұз-
датып тұр.
Мен 10-11 ж а с т а р ша-
масында едім. Әкемнен
қ алға н ескі шидемге
оранып алып, таңертең-
нен бері пештің түбін-
де, асықтан бие бай-
лап, с а қ а д а н айғыр
сайлап ойнап отырмын.
Ерніне салған насы-
байының суын тісінің
а р а с ы н а н шырт-шырт
түкіріп ағам етігінің
ж ұ л ы ғ ы н тарамыспен
көктеп отыр.
Пештің сол бүйірін
ала с а л ы н ғ а н , о ш а қ т ы ң
астына қара қиды қыс-
тыра қалап, отты маз-
датып отырған жеңе-
шем қ а з а н н ы ң қ а қ п а -
ғын ашып, б ұ р қ ы л д а п
қ айна п ж а т қ а н бидай
көжені а ғ а ш о ж а у м е н
бір-екі рет а р а л а с т ы -
рып қойды да, қ а р а қ а т -
тай қ а р а көзін төңкере
а ғ а й ғ а бір
қ а р а п
қойып, отыр а берді.
Қ а з а н н ы ң
қ а қ п а ғ ы н
а ш қ а н д а , к ө т е р і л г е н
бір құшақ бу үйдің іші-
не ілезде т а р а п , көже-
нің исі мұрынға кел-
генде, т а м а ғ ы м жыбыр-
лап, өзегім тартып қой-
ды. А ғ а й д ы ң да мұрны-
на жетті білем, кенет-
тен басын алып:
— Әй, көжеңді бер-
сеңші! — деді.
Ж е ң г е й ө з і м с і н г е н
дауыспен:
— Әй, қара т а й ы н ш а -
ның бір қолы мен бір
саны ғана қалды, қыс-
ты қ а л а й өткіземіз? —
деді, отты көсей оты-
рып.
—
Қ а л с а
қ а й т е й і н ,
бірдеме етіп өткізер-
міз. А й н а л д ы р ғ а н құла
дөнен мен қара қ а с қ а
сиырдың бірін соя с а л а -
мыз ба .. Болшы, қ а з а н -
ды қ а у з а ш ы , — деді де,
бізін ж а н ы н а
қойып,
т а р а м ы с ы н ш у м а қ т а й
б а с т а д ы . Кеше жиында
әңгіме көтерілген соң
менің де көңілім бөлі-
не берді: а с ы қ т а р ы м д ы
жинастырып, а п а т а й -
ымның бар кезінде ті-
гіп берген қол д о р б а м а
с а л а б а с т а ғ а н ы м д а ,
М о й н а қ т ы ң а б а л а ғ а н
дауысы қ ұ л а қ қ а саңқ
ете түсті. Мен де, а ғ а м
да, жеңешем де құлақ
тігіп тыңдай
қ алды қ .
Менің көңіліме қорқы-
ныш кіріп, ж ү р е г і м
а л ы п - ұ ш ы п, о й н а п
к е т т і . Ж а л м а - жа н :
— Аға, қ а с қ ы р келді
ме? Мойнақ неге үре-
д і ? — д е д і м . Ағам ма-
ған көзінің қиығымен
қ а р а п ,
қ о р ы қ қ а н д ы -
ғымды сезінгендей-ақ:
— Қой, а й н а л а й ы н ,
қ а с қ ы р ж о қ , — деді .
М а й л ы а я қ т ы ң өрше-
лене б а с т а ғ а н дауысы
біртіндеп алыстап ба-
рып, қ а й т а д а н күшейіп
ж а қ ы н д а й б а с т а д ы .
Ж е ң г е й д і ң «біреу келді
білем, тысқа ш ы қ с а ң -
шы», — дегені-ақ мұң
екен, дүрсілдеген ат-
тың, а б а л а ғ а н иттің
дауысы терезенің түбі-
не келіп қалды.
« Ә - ә - ә - ә й ! » д е г е н
бір а д а м н ы ң дауысы
б о р а н м е н а р а л а с ы п ,
үзіліп барып естілді.
Ағам б а й п а қ т ы етігін
қ о ң ы л т а я қ кие, шапа -
нын иығына ж а м ы л а
сала, т ы с қ а шығып кет-
ті. Ж е ң г е й с ы ғ ы р а й ғ а н
білте шамды көтерің-
кіреп қойды д а , қ а з а н
ж а қ қ а қ а р а й а й н а л д ы .
2 6
Менің
қ о р қ ы н ы ш ы м
қ у а н ы ш қ а а й н а л а бас -
тады. Үйткені, қонақ
к е л м е г е н і н е , ж а ң а
х а б а р л а р ,
қ ызы қ әң -
г і м е л е р е с т і м е г і н і м е
көп у а қ ы т болып еді.
Екінші ж а ғ ы н а н қонақ
келсе, қ а з а н а с ы л а д ы ,
ол да м а ғ а н теріс б о л а
қ о й м а у ш ы еді.
...Аяз сорған с а п т а м а
етіктің ш ы қ ы р - ш ы қ ы р
еткен д а у ы с ы
қ о н а қ -
тың үйге кіргелі келе
ж а т қ а н д ы ғ ы н күні бұ-
рын-ақ білдірді. А, —
д е г е н ш е б о л ғ а н ж о қ ,
с а қ а л - м ұ р т ы н , сеңсең
т ы м а ғ ы н , с а м а й ы н қы-
рау б а с қ а н , қ о қ ы р а й -
ған
қ а р а күпілі, ен-
г е з е р д е й біреу л ы п
еткізіп ашып, өз үйіне
к е л г е н д е й - а қ , екпінді
д а у ы с п е н «кеш ж а р ы қ »
деп кіріп келді. Арты-
нан ілесе, а ғ а м мен
Әтшем кірді. Мен ал-
ғ а ш қ ы д а тани а л м а й
қ а л д ы м . Ж е ң е ш е м :
« Ж о ғ а р ы ш ы қ , біреу
екен д е с е м ,
қ ұ р д а с
екен ғой» д е г е н д е өзі-
міздің Т о й ж а н екені
есіме түсе қ а л д ы . Ж е -
ңешем а ш ы қ көңіл-
мен ж а р қ ы л д а п толып
ж а т қ а н ә й е л д е р д і ң
атын а т а п с ұ р а п ж а -
тыр. А ғ а м мен Әтшем
ө з а р а күңкілдесіп т ө р
ж а қ т а ж ү р .
— Әй, ж а м а н қ а т ы н ,
мен келгенде неге ж ү -
гіріп ш ы қ п а й с ы ң , әйел
а л а й ы н б а ? — д е й д і
Т о й ж а н
қ а л ж ы ң д а ғ а н
ж ү з б е н етігінің қ а р ы н
с ы п ы р ғ ы ш п е н с ү р т і п
ж а т ы п .
— Бір ж о л ғ а кеші-
ріңіз... Кісі екен десем,
сен екенсің... сен еке-
ніңді білгенде, есікті
бекітіп қ о я т ы н едім,.. —
деді ж е ң е ш е м сөзінің
а я ғ ы н күлкіге а й н а л -
дырып.
Т о й ж а н с ы п ы р ғ ы ш т ы
б о с а ғ а ғ а қойып, д а у р ы -
ғып:
— Сенімен кейін сөй-
лесермін, кәне, неге
қ ара п т ұ р с ы ң , кәне ба -
рыңды әкел, қ о л ы ң д ы
сағынып қалыппын, —
деді де, м ұ р т ы н ы ң қы-
рауын
қ олыме н үге-
мүге, төрге б а р ы п оты-
ра кетті.
Ағам
қ о ж а й ы н с ы ғ а н
д а у ы с п е н :
— Әй, ш а й ы ң д ы , та-
м а ғ ы ң д ы д а й ы н д а , мы-
на қ ұ р д а с ы ң н ы ң бойы-
нан қуаты кетіп қалып-
ты, — деді д е , Той-
ж а н ғ а :
— Ал, енді шертші
әңгімеңді, — деді. Той-
ж а н белбеуін шешіп,
к ү п і с і н а р қ а с ы н а
ж а у ы п ,
қ а л т а с ы н а н
бір кішкене д о р б а с ы н
суырып алды д а , қ а ғ а з
шәй с и я қ т ы бір нәрсе-
ні қ а ғ а з ғ а ш и ы р ш ы қ -
тап о р а п , бір шетін
а у з ы н а тістеп, бір ше-
тін шырпымен т ұ т а т т ы ,
түтінді б ұ р қ ы р а т а бас-
тады. Ағам да сөйтті.
Бір кезде үйдің іші көк
ала түтін болды.
— Әй, б а л а л а р - а й .
Қ о с п а ғ а н з а т т ы істей-
сіңдер-ау, түтін ж ұ т -
қан да әуес болып
п а ? — д е д і Ә т ш е м
түтінді қолымен серпіп.
Т о й ж а н ,
қ а р қ - қ а р қ
күліп: «Әй, Әтше-ай!
Д ү н и е н і ң
қ ы з ы ғ ы н а н
құр қ а л а с ы ң ғой, теме -
кіні М ұ х а м е д п а й ғ а м -
б а р д а т а р т қ а н . Тар-
тып көріңізші, пірәмі
ұ ж ы м а қ қ а б а р а с ы з ! , —
дегенде Әтшем темекі-
нің түтініне
қ а қ а л ы п
жөтелді де қ а л д ы .
Бұл у а қ ы т т а ж е ң е ш е м
қ а з а н ғ а үстеп е т салы п
ж а т қ а н д ы ғ ы н к ө з і м
шалып қ а л д ы .
Әтшем үйінің төбесін-
дегі м ұ р ж а д а н шық-
қ а н көк түтін менің де
м ұ р ы н ы м а келіп бір-
екі рет түшкіріп с а л -
дым. Т о й ж а н ш о ш ы ғ а н
а д а м д а й ж а л т қ а р а д ы
д а :
— Ә, батыр, мені т а -
н ы м а й с ы ң б а ? К е л
мында, келе ғой, — д е п
с а у с а ғ ы н ы ң үшін қы-
б ы р л а т т ы . Мен ұшып
түрегеліп ж а н ы н а б а р -
дым. Ол мені мойным-
нан
қ ұ ш а қ т а п , маң -
д а й ы м н а н сыйпап қой-
д ы д а : — Ө з і б а т ы р
болады... Ана ж а м а н
қ а т ы н
ұ р ы с п а й ма ?
Ұрысса м а ғ а н айт , мен
оның сыйын беремін, —
деді де, т а ғ ы да теме-
кісін б ұ р қ ы р а т а бас-
тады.
. . . Ж е ң е ш е м д ө ң г е л е к
ү с т е л д і д ө ң г е л е т і п
алып келді. О т ы р ғ а н -
д а р
қ о л - а я қ т а р ы н
ж и ы с т ы р ы п , ы ң ғ а й -
л а н ы п қойды. Мен қо-
нақтың тізесінен түсіп,
ж а н ы н а о т ы р д ы м .
І л е з д е д а с т а р х а н
ж а й ы л ы п , ш а й д а я р
болды. Ж е ң е ш е м а ғ а м -
ның оң жақ тізесіне
бүйірін т а я й отырып,
қ ар а қ ұ м а н н а н ш а й д ы
құя б а с т а д ы .
Тоңып келген Т о й ж а н
а ғ а й
қ о н а қ т ы қ етіп
т а р т ы н ш а қ т ы қ ж а с а -
ған ж о қ , ш ы н ы а я қ т ы
үстелге қ о й ғ ы з б а й - а қ
ж е ң е ш е м н і ң
қ о л ы н а н
іліп а л ы п , сөрп еткі-
зіп бір
ұ р т т а д ы д а ,
ж а л п а қ темір т а б а қ т а -
ғы м а й л ы б и д а й д а н
бір
қ а с ы қ т ы көмі п
алып, а у ы з ғ а көсіп
қ алды . Т а м а қ дес е ж а -
нып кететін б а с ы м ,
м ұ н д а й д а не ғып қ а -
рап
қ а л а й ы н , майл ы
б и д а й д ы а ғ а ш қ а с ы қ -
пен көсіп а л ы п , ауыз-
ға т е ң д е й б а с т а д ы м .
Әтшем мен ж е ң е ш е м -
нен б а с қ а м ы з б и д а й ғ а
қызу кірісіп ж а т ы р м ы з .
Әтшемнің б о с а - б о л м а -
са д а , б и д а й ғ а тісі
өтіп ж а т қ а н ж о қ , құр
ш а й д ы бір ұрттап, бір
т а м с а н у м е н отыр. Ал,
ж е ң е ш е м д і к і , ж а л п ы
ж е ң г е л е р д і ң е ж е л г і сы-
ры ғой, кісі көзінше
с ы п а й ы л ы қ ж а с а п ,
о ң а ш а д а р е т т е й д і .
Т о й ж а н ш ы н ы а я ғ ы н
ұсынып ж а т ы п :
— Қ а л а д а н ш ы қ қ а н -
нан бері ішіп о т ы р ғ а н
2 7
жөнді ш а й ы м осы. Әлгі
біздің ж а м а н қатын б а р
шайын т а у с ы п а л ы п -
ты, — дей бергенде Әт-
шем сөзін бөліп:
Қ а л а д а ш а й а р з а н
ш ы ғ а р , бір-екі т а қ т а -
сын неге а л а келме-
дің? — д е п , өзінің шай-
қ ұ м а р л ы ғ ы н д а а й т п а й -
ақ сездіре қойды.
— О й б а й , Ө т е ш - а у ,
қ а л а д а с о н д а й
қуғын-
сүргін болып ж а т қ а н д а
шай а л у т ұ р с ы н , өзің-
нің ж а н ы ң д ы
қ ояты н
ж е р т а б а а л м а й с ы ң
емес пе? - - деді Той-
ж а н
қ а б а ғ ы н шытып ,
р е н ж і г е н ж ү з б е н .
— А й т п а қ ш ы ,
қ а л а
қ а й с ы с ы н ы ң
қ олынд а
тұр? - деді а ғ а м , ау-
з ы н д а ғ ы б и д а й ы н т а м -
санып ж ұ т ы п ж а т ы п .
— Осы өткен ж е к с е м б і
күні қ а л а н ы қ ы з ы л д а р
а л ғ а н б о л а т ы н . Арты-
нан бір-екі күннен соң,
Сібірден келген, атын
ұ мыты п қ а л д ы м , бір ге-
нералдың әскері
қы-
з ы л д а р д ы
қ а л а д а н
қуып шығып ,
қ а л а н ы
қ а й т а д а н а қ т а р алып -
т ы , — д е д і . Т о й ж а н
а ғ а й м а ң д а й ы н ы ң те-
рін бешпетінің жеңі-
мен сүртіп ж а т ы р .
Тегі а қ т а р ж а ғ ы б а -
с ы м ы р а қ ғой деймін,
деп а ғ а м ш а й ы н ұ р т т а й
берді.
— Қайсы а л с а д а ,
осал емес
қой, деп ,
Әтшем бір ж а ғ ы н а н
килігіп қойды.
Мен д ы м ы н а түсінгем
ж о қ . Тек сөйлегендер-
дің а у ы з д а р ы н а қ а р а п
қойып, б и д а й д ы күйсе й
берумен б о л д ы м .
Әтшем мен а ғ а м шы-
ны а я қ т а р ы н төңкеріп
қ ойып , кейініре к шығы п
отырды. Ә т ш е м мал
дасын құрып, с а у с а қ -
тарын бір біріне ай-
қ а с т ы р ы п ж а й отыр .
Ағам қ а у ы р с ы н н а н ж а -
с а ғ а н тіс ш ұ қ у ы ш ы м е н
тістерін түрткілеп, т а м -
санумен отыр. Б и д а й
бітуге т а я п , т а б а қ т ы ң
түбі көріне б а с т а д ы .
Т о й ж а н шыны тәрелке-
нің түбінен с а у с а қ т а -
рының б а с ы м е н теріп
ішіндегі ш а й д ы ш а б а н -
д а у ұ р т т а п отыр. Ж е ң -
гей
қ а р а
қ ұ м а н д а ғ ы
судың с а р қ ы н ы н ақ
ш ә й н е к к е
құйып
қой-
ды. Мен т а б а қ т а ғ ы
аз ғана б и д а й д а н қо-
лымның үшімен а н д а -
с а н д а бір а л ы п қойып,
әлі б ұ р ы н ғ ы
қ алпым -
д а о т ы р м ы н . Т о й ж а н
қ ұ м а н д а ғ ы суды ң тау -
с ы л ғ а н д ы ғ ы н сезгендей
а қ , « Ж а м а н қатынның
өзінен шайы а р т ы қ
екен, б ә р е к е л д е , әбден
қ а н д ы қ » , — деп шыны -
а я қ т ы л ы п еткізіп а л д ы
д а , ақ шәйнекті сар-
қып
құйып: — «сый
а я ғ ы ң ы з » , — деп кү-
лімсіреп бір ш ы н ы а я қ
ш а й д ы қ о н а қ т ы ң алды-
на қойды. Б ұ л кезде
а ғ а м мен Ә т ш е м бір
нәрсені айтып о т ы р д ы .
А қ т ы қ ш ы н ы д а ғ ы
с у ы ң қ ы р а п
қ а л ғ а н
ш а й д ы
қ ағы п с а л д ы
д а , Т о й ж а н а ғ а темекі-
сін с у ы р а б а с т а д ы .
Ж е ң г е й ш а й д ы ж и н а с -
тырып,
қ а з а н ж а қ қ а
кетті. Мен Т о й ж а н н ы ң
темекі о р а с ы н а қ а р а п
өзімше т а ң ғ а л ы п отыр-
мын.
— Ал, енді әңгімең-
д і б а с т а н - а я қ а й т -
шы, - деді Ә т ш е м Той-
ж а н ғ а қ а р а й қ о з ғ а л ы п
ж у ы қ т а й беріп. Ағам
Т о й ж а н н ы ң темекісі-
нен о р а п ж а т ы п :
— Қ а н е , ш е р т е бер,
көптен бері ж а ң а х а б а р
ести а л м а д ы қ , бүгін
Әтшем екеуіміздің құ-
л а ғ ы м ы з д ы ң
қ ұ р ы ш ы н
қ а н д ы р м а с а ң б о л -
мас, — деді.
Т о й ж а н т е м е к і с і н , бір
сорып қойып, ж а й л а п
әңгімеге кірісті.
— Түнеу күні, өзде-
ріңмен С а с ы қ п а й д ы ң
қызының т о й ы н д а ж о -
л ы қ қ а н н а н кейін бір-екі
күннен соң С ы з д ы қ
екеуіміз қ а л а ғ а ж ү р г е н
б о л а т ы н б ы з . Менің ша-
р у а м — е п т е п - с е п т е п
б а л а - ш а ғ а ғ а көйлек-
көншек алып кету еді
де, С ы з д ы қ т ы ң м а қ с а -
ты — о н д а ғ ы інісін кө-
ріп, қал ж а й ы н біліп,
б і р а з ж а т ы п
қ а й т у
болатын-ды.
Ж о л ш ы б а й екі қонып,
үшінші күні
қ а л а ғ а
ж е т т і к . С ы з д ы қ т ы ң іні-
сі С а д ы қ б ұ р ы н ғ ы т ұ р -
ған пәтерінен көшіп,
сол өзі істейтін з а у ы т -
тың төңірегіндегі И в а н
деген орыстың бір бөл-
месіне к і р г е н е к е н .
Ымырт ж а б ы л а зор-
ға т а п т ы қ . Б а р ы п біз-
дің де түсіп ж а т қ а н ы -
мыз сол-ақ екен, иығы-
на күрегін а с қ а н , үстін-
де ескі тері бешпенті,
б а с ы н д а ж ы р т ы қ бөркі
б а р бір а д а м ж ы л д а м -
дап басып келе ж а т т ы .
С ы з д ы қ : «Осы келе
ж а т қ а н С а д ы қ - а у дей-
мін», д е г е н ш е б о л ғ а н
ж о қ , « Ә с с а л а у м а ғ а л а й -
күм!» деп
қ у а н ы ш т ы
д а у ы с п е н С а д ы қ жетіп
келді.
Әлгі ж е р д е м ә з - м а й -
рам б о л ы п көрісіп,
а м а н д а с у м е н б о л д ы қ .
Шіркін, т у ы с қ а н де-
генді қ о й с а ң ш ы , Сыз-
дық С а д ы қ т ы көргенде
көңілі б ұ з ы л ы п , көзіне
ж а с а л д ы ғой. Тіпті
а д а м н ы ң іші е л ж і р е й -
тін... — д е п , Т о й ж а н
бір күрсініп
қ о й д ы .
И ә - ә - ә , т у ы с қ а н
деген а д а м н ы ң өзегін
қақ а й ы р а д ы ғой, де -
ді Әтшем а я н ы ш т ы
дауыспен.
Темекісінің қ а л д ы ғ ы н
бір сорып қойды д а ,
Т о й ж а н әңгімесін қоз-
ғай берді:
— Сонымен үйге кір-
дік. Бір л ы п ы л д а ғ а н
ж а с әйел жүгіріп көр-
пе ж а й ы п ж ү р .
Біздің о т ы р ғ а н ы м ы з
да сол екен, С а д ы қ
күлімсіреп:
— Мына кісі келініңіз
2 8
болады,- деді әлгі
әйелді н ұ с қ а п . Мен
ж ұ л ы п а л ғ а н д а й :
Е,
қ а й ы р л ы бол -
с ы н , — д е й с а л д ы м .
С ы з д ы қ с а л м а қ т ы
д а у ы с п е н :
Не болса да қайыр-
л ы болсын, ш ы р а ғ ы м .
Ө з і ң е
ұ н а ғ а н б і з г е
де
ұ на п ж а т ы р ғой,
қ а й ы р л ы болсын , көп
ж а с а ң д а р , б а қ ы т т ы
болыңдар... — деп бел-
беуін шешіп күпісінің
жеңін ш е ш е б а с т а д ы .
К е л і н
қ о н а қ т а р д ы ң
сырын түсіне қ а л ғ а н -
дай-ақ дереу с а м а у р ы н
көтеріп а у ы з үйге шы-
ғып кетті.
Біз ж а й л а с ы п отыра
б а с т а д ы қ . А ғ а ш үйдің
оң жақ бүйіріндегі тө-
секке отырып, Садық
елдің х а б а р ы н с ұ р а с т ы -
ра б а с т а д ы . Сыздық
екеуіміз ж а р ы с а сөй-
леп көрген-білгенімізді
айтып ж а т ы р м ы з .
С ө й т і п о т ы р ғ а н д а
шай да д а й ы н д а л ы п
қ алды . Келін шайы н
ж а с а п ,
құя б а с т а д ы .
Сонымен ішуге кірістік.
Ж о л ш ы б а й т о ң ы п ,
ш а р ш а п б а р ғ а н басы-
м ы з ж а с к е л і н н е н
ұ ялы п о т ы р а й ы қ па
нанды үсті-үстіне со-
ғ ы п о т ы р м ы з . С ы з д ы қ
екеуміз бір о н ш а қ т ы
аяқ ш а й д ы ілезде ж а й -
л а с т ы р д ы қ .
К е л і н а н д а - с а н д а :
— І ш і ң і з д е р , — д е п
қ ояды . Келіннің б а с -
қ ас ы С ы з д е к е ң е ұ н а м а -
са д а , дәл «Ішіңіздер»
деген сөзі теріс бол-
м а ғ а н б о л а р деймін.
— К е л і н , ш ы р а ғ ы м ,
өзің де іш,
ұ я л м а . . .
М ы ң н ы ң ж ү з і н таны-
ғ а н ш а , бірдің а т ы н
біл деген ғой, а т ы ң
кім, ш ы р а ғ ы м ? — деді
Сыздық с а қ а л ы н бір
сыйпап қойып.
— Аты Ғ а л и я , — деп
Садық бір бүйірінен
қ ыстырыл а кетті.
— Ә, Ғ а л и я , Ғалия...
Ж ұ м а д і л д і ң
қ ызыме н
аттас екен ғой, — деп
С ы з д е к е ң келінге т а ғ ы
бір қ а р а п қойды, — деп
Т о й ж а н тыныс а л д ы .
Ағам:
— Қ ұ л қ ы н т а м а қ
С ы з д е к е ң н і ң а ш у ы н
т а р а т қ а н екен ғой,
деп Т о й ж а н н ы ң теме-
кісінен орай б а с т а д ы .
Сол а р а д а ш а ш ы ж а л -
б ы р а ғ а н бір орыс кіріп
келді.
— С а д ы й к , как де-
л о ? — деп С а д ы қ п е н
қол а л ы с т ы . Сады қ
«шай іш» деп еді, ол
« р а к и м е т » деп о т ы р м а -
ды.
- Б ұ л кісілер қ о н а қ -
т а р ма? — деді әлгі
а д а м .
— Иә, менің туыс-
қ а н д а р ы м , — деді Са -
д ы қ .
— Н у , п о к а , е р т е ң сөй-
л е с е р м і з , — д е д і д е ,
кетуге ы ң ғ а й л а н а бас-
тады.
— Ж а р а й д ы , е р т е ң
ж ұ м ы с қ а бірге б а р а -
мыз ғой, — деді С а д ы қ .
Орыс жігіті
Ш Ы Ғ Ы І І
кетті.
- М ұ н ы ң кім? — де-
дім С а д ы қ қ а .
— Б ұ л менің з а в о т т а
бірге істейтін ж о л д а -
сым. Осы қ о р а д а тұ-
рады, — деді де үстел-
дің үстіндегі нанды
біздің а л д ы м ы з ғ а
қа-
рай сырып
қ ойды.. .
Ш ә й ғ а әбден қ а н д ы қ .
С а д ы қ екеуміз теме-
кі т а р т у ғ а кірістік.
С ы з д ы қ мұртын шиыр-
тып ж ә й отыр. Келін
шайды ж и н а п а у ы з
үйге кетті.
Мен С а д ы қ т а н қ а л а -
н ы ң ж а й - ж а п с а р ы н
с ұ р а с т ы р а о т ы р д ы м .
О л м а ғ а н түрлі ж а ң а -
л ы қ т а р д ы а й т а келіп:
Ақ пен қ ы з ы л д ы ң
о қ и ғ а с ы н естіп ж а т -
қ а н б о л а р с ы з д а р ? —
деді.
— Ұзын қ ұ л а қ т а н ес-
тігеніміз б о л м а с а , жөн-
ді білмейміз ғой, ж а й ы н
а й т ш ы .
С а д ы қ с о ғ ы с т ы ң мән-
ж а й ы н т а н ы с т ы р а ке-
ліп:
Қ а з і р д е
қ ы з ы л
ж а ғ ы б а с ы м болып тұр.
А қ т ы ң әскері
қ а л а -
қ а л а н ы ң
қ а й с ы с ы н а н
болса да дүркіреп қа-
шып ж а т с а керек. Ж а -
қ ы н а р а д а б ұ л қ а л а д а
қ ы з ы л д а р д ы ң
қ олын а
көшер деген сенім зор.
Т а я у д а О м б ы д а н бір
а з а м а т келген болатын.
Ол өзі Б ә л ш е б е к пар-
т и я с ы н ы ң мүшесі, қы-
з ы л д а р д ы ң с е н і м д і
а д а м ы н ы ң бірі болса
к е р е к . К е л і с і м е н - а қ
ж ұ м ы с ш ы л а р д ы ң
басын қ ұ р а с т ы р а бас-
тады. Алдымен біздің
кірпіш з а в о д ы н д а ғ ы
ж ұ м ы с ш ы л а р д ы ң а р а -
сына келіп үгіт ж ү р -
гізді. Біздің ж ұ м ы с ш ы -
л а р б і р а у ы з д а н :
—
қ ы з ы л д а р д ы
қ о ш -
т а й м ы з , а қ т а р ғ а қар-
сы күресеміз, — деп ұй-
ғарысты. Осы қ а л а н ы ң
ішіндегі ж ұ м ы с ш ы л а р -
д ы ң а р а с ы н а өзіміздің
а д а м д а р ы м ы з д ы жібе-
ріп, о л а р д ы да өз қа-
т а р ы м ы з ғ а ш а қ ы р ғ а н
б о л а т ы н б ы з .
Қ ы с қ а с ы ,
қ а л а д а ғ ы ж ұ м ы с ш ы
біткен тегісінен қ ы з ы л -
д а р ж а ғ ы н д а . Бір-екі
күннің ішінде бір бол-
м а қ , — деді.
С а д ы қ әңгімесін бап-
тап а й т а отырды. Мен
« қ ұ л а қ қ а ұ р ғ а н т а н а -
дай» тынып, шын ы ж -
д а ғ а т п е н т ы ң д а п отыр-
мын.
...Кенеттен с ы қ ы р етіп
есік а ш ы л д ы . С а д ы қ
екеуміз ж а л т
қ а р а -
дық. Үрейленген ж ү з -
бен келін кіріп келді
де:
— Әй, әлде кімдер
келіп, к а қ п а н ы қ а ғ ы п
т ұ р а л а р , — д е д і С а -
д ы қ қ а .
— Ж о л д а с т а р ш ы ғ а р ,
мен б а р ы п а ш ы п ке-
лейін, — деді де Садық
көйлекшең шығып кет-
ті..
Көп кешіккен ж о қ ,
т а ғ ы да есік а ш ы л д ы .
3 0
Ашулы ж ү з б е н С а д ы қ
кіріп келді. А р т ы н а н
ілесе а л т ы а т а р ы н қол-
д а р ы н а ұ с т а ғ а н , иық-
т а р ы н д а , ж а ғ а л а р ы н д а
ж а л т ы р а ғ а н бір нәрсесі
бар, с ы п т а й боп киін-
ген үш а д а м кірді. Біз
шошып кеттік. Сыздық
ж а т қ а н қ а л п ы н а н тез
көтерілді де, үн жоқ
екі көзін б а д ы р а й т а
қ а р а п қ атт ы д а қ а л д ы .
- Д а б а й , о д е б а й -
са! — деді мұрты түк-
сиген қара с ұ р а д а м .
С а д ы қ қ а алты а т а р ы н
кезеп. Садық « Қ а п »
деп өкініп ж а л м а - ж а н
киіне б а с т а д ы .
— А ты, киргиз, шего
сидишь, д а б а й с а б ы -
райса, — деді т а ғ ы да
әлгі а д а м .
С а д ы қ : — Ол кісілер-
д е ж ұ м ы с т а р ы ң болма-
сын, о л а р елден келген
қ о н а қ т а р , — деді .
— М о л ш а т ! — д е п
а қ ы р ы п қойды:
— У, ты с ы б о л ы ш !
деді екінші біреуі..
— Қ ұ р д а с - а у , о д а н
қ айты п
қ ұ т ы л д ы ң ?
деді м а н а д а н т а ң ғ а л ы п
тыңдап о т ы р ғ а н ж е ң е -
шем.
Т ұ р а - т ұ р с а ң ш ы ,
айтам ғой, — деді де
Т о й ж а н сөзге кірісті.
— Не керек, қ а й д а ғ ы
бір ж а н ж ү р г і с і з қа-
р а ң ғ ы к ө ш е л е р м е н
үшеуімізді а й д а п келе
ді. З ә р е деген қ а л ғ а н
ж о қ . Ішімізден има-
нымызды айтып келе-
міз. С а д ы қ біздей емес,
денесін қ а й р а т керне-
гендей екпінді ж ү р і с п е н
а л д а а д ы м д а п о т ы р д ы .
Бір у а қ ы т т а бір үл-
кен а у л а н ы ң ішіндегі
ақ үйге а л ы п келді.
Бізде ерік б а р ма, ж ү р
дегенде жүріп, кір де-
генде кіріп келеміз.
«Өлтіретін ж е р і н е әкел-
ген б о л а р » , — деп ой-
л а д ы м . Бір үлкен бөл-
менің ішіне әкеліп т о қ -
татты. Оң жақ бүйір-
дегі с а р ы есіктен мыл-
тық,
қ ылы ш а с ы н ғ а н
үш-төрт а д а м шыға
келді.
Б а я ғ ы үшеуі бізді
ығыстырып қ о й д а й ай-
дай б а с т а д ы . А й д а ғ а н
бетімен бір б ұ р ы ш қ а
алып келді де, қолы-
мызды көтеріп қойып
қ о й н ы - қ о н ш ы м ы з д ы ,
қ а л т а м ы з д ы тінткіледі .
С а д ы қ т ы ң ж а н
қ ал -
т а с ы н а н бір кішкене
м ы л т ы қ т ы с у ы р ы п :
- Эх, с ы б о л ы ш !
деді бірі. С ы з д ы қ т а н
е ш нәрсе т а б а а л ғ а н
ж о қ , менен т а п қ а н ы
ж а н қ а л т а м д а ғ ы темекі.
Темекімді д о р б а с ы м е н
суырып а л д ы д а , біреуі
қ а л т а с ы н а с а л а с а л д ы .
Тегі а қ ш а екен деп
алды білем, үйткені
д о р б а н ы ң ішінде теме-
кінің қ а ғ а з ы б а р еді.
Қ о л ы н д а ш ы л д ы р -
л а ғ а н бір нәрсесі б а р
т а ғ ы біреу жетіп келіп,
біз т ұ р ғ а н б ұ р ы ш т ы ң
м а ң ы н д а ғ ы б і р - е к і
есікті а ш а б а с т а д ы .
Есіктің а ш ы л у ы д а
мұң екен, бізді итерме-
леп т а с т а й
қ а р а ң ғ ы
үйге кіргізе б а с т а д ы .
С а д ы қ т ы бір бөлмеге
кіргізді. Сыздық екеу-
мізді бір бөлмеге кір-
гізді...
Әтшем: А б а қ т ы де-
ген сол-ау, ә ? — д е п
Т о й ж а н н ы ң сөзін бөлді.
Т о й ж а н т е м е к і с і н
ж у а н етіп орап а л ы п ,
ә ң г і м е н і ш ұ б ы р т а
берді.
Көзге т ү р т с е көргі-
сіз
қ а р а ң ғ ы . . . күндіз
екенін, түн екенін біл-
мейсің... Сыздық б и ш а -
р а н ы ң екі көзі б о з д а п
ж ы л а у д а н ісіп кетті. Не
керек, ж ы л а д ы ң не,
ж ы л а м а д ы ң , не, сенің
көзіңнің ж а с ы н кім
көреді. Кейде бір-бірі-
мізді ж ұ б а т ы п , түрлі
ө т к е н - к е т к е н ә ң г і м е -
лерді
қ о з ғ а п
қ о я м ы з .
Кейде қазіргі болып
ж а т қ а н соғыс мәселе-
сін т а л қ ы л а ғ а н б о л а -
мыз. Тіпті б о л м а ғ а н -
да ертек а й т а м ы з . Ұйқы
деген де мүлде қ а ш ы п
кетті...
Қ а р ы н а ш ы п ,
ж ү р е г і м і з ж а л а п б а р а -
ды. Кейде т а ң д а й ы м ы з
кеуіп, т а м а ғ ы м ы з қаң-
сып, шөлден өле ж а з -
д а й м ы з . Өзгеден бұрын
темекімді алып қойға-
нын
қ айтерсің . Теме-
кісіз отыра а л м а й т ы н
басым, мұндай а ң с а -
маспын, — деп темекі-
сін үсті-үстіне сорып
қойып, әңгімесін ж ы л -
ж ы т а берді.
Ж а ң ы л м а с а м ,
бір сөтке өткен б о л а р
деймін... Біреу біз ж а т -
қан бөлмені ң есігін
ашып, қолына п а н а р ы н
ұ ста п жеті п келді де :
Сендердікі әкесін
аты кім? - деді. Біз
әкеміздің атын аяйық
па, а й т а с а л д ы қ . П а н а р
ұ с т а ғ а н а д а м есікті
іш ж а ғ ы н а н бекітті
де, бізге б і р а з қ а р а п
тұрып:
С е н д е р д і к і а қ ш а
көп? — деді.
Бізде а қ ш а ж о қ ,
сорлы а д а м б ы з , — де-
дім мен.
— А х а , вон как...
а қ ш а жоқ б о л с а , а б а қ -
тыда өледі, а қ ш а бол-
са тірі
қ а л а д ы , деді
басын ш а й қ а п қойып,
т а ң д а й ы н тақ еткізе
түсіп.
А қ ш а болса боса-
та ма? — дедім ж ұ л ы п
а л ғ а н д а й .
Ол: — Ну, кәнещно...
Міне, мен а қ ш а болса
б о с а т а д ы . — Сыздық
е к е у м і з б і р - б і р і м і з г е
ы м д а с ы п , а қ ш а беріп
б о с а у ғ а
қол
қ ойды қ .
Мен: — Т а б а р ы ш гос-
падин, а қ ш а берсем
қазір б о с а т а с ы з ба ?
дедім.
Ол: Д а б а й , а қ ш а , қа-
зір б о с а т а д ы , — деді.
Мен ж а л м а - ж а н шал-
б а р ы м н ы ң ішкі жақ
ы ш қ ы р ы н а ж а л ғ а с т ы -
ра тіккен қ а л т а ш а д а н
а з ы н - а у л а қ а қ ш а н ы
суыра б а с т а д ы м . Өйт-
кені б ұ р ы н біліп ек.
3 1
С ы з д ы қ та етігін ше-
шіп,
ұ л т а н д ы ғ ы н ы ң
астынан қ а ғ а з ғ а ж а л -
п а қ етіп о р а ғ а н а қ ш а -
ны с у ы р а б а с т а д ы .
Мен с а н а ғ а н ы м да ж о қ ,
өзі де онша көп емес
еді: «Мінекиіңіз, т а қ -
сыр, енді біз ж и н а л а
берейік пе?» - дедім.
« Д а ,
қ а з і р ш ы ғ а -
рам», — деді Сыздық
екеумізден а л ғ а н ақ-
ш а л а р д ы
қ ойы н
қ ал -
тасына тығып ж а т ы п .
— Мен б а с қ а а д а м -
д а р ж о қ па,
қ а р а п
келем, сендер д а й ы н д а -
ла б е р і ң д е р , — д е д і
лып етіп ш ы ғ ы п , есікті
с ы р т ы н а н ж а у ы п кетіп
қ а л д ы .
Сыздық екеуіміз енді
б о с а н а м ы з деп қуанып
ж ү р м і з . Киімдерімізді
реттеп киіп, есіктің
а ш ы л у ы н күтіп тұр-
мыз...
Бірақ әрі күттік, бері
күттік, келмеді... Сол
ж о қ т а н жоқ б о л а бер-
ді... « Ж ы ғ ы л ғ а н үстіне
ж ұ д ы р ы қ » е к е н д і г і н
сонда ғана түсіндік.
-
Қап о ң д ы р м а й
о т ы р ғ ы з ы п кеткен екен,
ә? — деп ағам бір бүй-
ірден қ ы с т ы р ы л а кетті.
- Сол отырумен оты-
ра бердік. Енді қ а л а й
б о с а ғ а н ы м ы з д ы баян-
дайын, — деп, Т о й ж а н
а ғ а й орнынан бір қоз-
ғалып қойды.
Бір күні күндіз, түн
екенін білмеймін, гүрс-
гүрс а т ы л ғ а н мылтық
д а у ы с ы шықты. Бір
с о й қ а н н ы ң б а с т а л ғ а -
нын с е з е қ а л д ы қ . Гүр-
сіл к ү ш е й е б а с т а д ы .
«Иә, сәт...» - дедік те,
С ы з д ы қ екеуміз қ а р а ң -
ғы үйде тың т ы ң д а й
б а с т а д ы қ . . . Б і р а з д а н
соң гүрсілдеген д а у ы с
жиіленіп, күннің күр-
кірегеніндей гүрілдеп,
қ а р а ң ғ ы үйді теңселт -
кендей болды". К ө п
кешіккен ж о қ , ә л д е
к і м д е р д і ң ж ү г і р г е н
а я қ т а р ы н ы ң д а у ы с ы біз
отырған бөлменің есігі-
нің а л д ы н а н өтіп ж а т -
ты. Бір у а қ ы т т а біздің
б ө л м е н і ң есігі с а р т
ете қ а л д ы . Көзді ашып-
ж ұ м ғ а н ш а б о л ғ а н ж о қ ,
е с і к т і ш а л қ а с ы н а н
л а қ т ы р ы п т а с т а п Са-
дық кіріп келді де:
— Ал, ж ү р і ң д е р , ке-
ремет дегенді көрің-
дер! — деп бізді же-
тектей-метектей жүгі-
ріп ш ы қ т ы . Сол жүгі-
руден жүгіріп отырып,
С а д ы қ т ы ң үйіне келіп
т о қ т а д ы қ . Келін жүгі-
ріп шығып С а д ы қ т ы
қ ұ ш а к т а й а л д ы . «Сен-
д е р үйде б о л ы ң д а р » ,
деп С а д ы қ т а ғ ы ж ү -
гіріп кетті.
Біз үйге кірдік. Келін
жүгіріп шай қоя б а с т а -
ды. С ы з д ы қ екеуміз
к ө ш е д е г і ш ұ б ы р ы п
қ а ш қ а н , қ уға н х а л ы қ -
ты терезеден
қ а р а п
т ұ р д ы қ . Біреуі атты,
біреуі ж а я у , біреуі
м ы л т ы қ а л ғ а н , біреуі
қ ы л ы ш а с ы н ғ а н толы п
ж а т қ а н а д а м ентігіп,
естері шығып з ы р ж ү -
гіріп ж ү р . Бір у а қ ы т т а
қ олын а а л т ы а т а р ы н
ұ с т а ғ а н , ж а р қ ы р а ғ а н
ж а ғ а с ы б а р еңгезер-
дей біреу көзіме ж ы л ы
ұ ш ы р а й кетті. Үңіліп
қ а р а с а м , б а я ғ ы біздер -
ді айдап әкететін мұрт-
ты қ а р а екен. А, деген-
ше б о л ғ а н ж о қ , қол-
д а р ы н д а күрегі, ломы,
б а л ғ а с ы , мылтығы б а р
ж ұ м ы с ш ы жүгіріп келіп
қ алды , үстінде
қ а р а
тері бешпеті б а р Са-
д ы қ т ы тани кеттім.
С ы з д ы қ қ а : « С а д ы қ -
ты
қ а р а » , — д е г е н ш е
б о л ғ а н ж о қ , екі ж ұ -
мысшы, біреуі С а д ы қ ,
ж а ң а ғ ы мұртты қ а р а -
ны қуып жетіп қ а л д ы .
Мұртты қара с а с қ а л а қ -
тап мылтығын кезене
б а с т а ғ а н д а С а д ы қ т ы ң
қ о л ы н д а ғ ы ж а л п а қ кү-
ректің
қыры б а с т а н
сарт ете қ а л д ы . Сым-
дай боп киінген неме,
с ы р ғ а у ы л ш а с ұ л а п түс-
ті. С а д ы қ мұртты қ а р а -
ның мылтығын а л д ы
д а , ж о л д а с т а р ы м е н
жүгірісіп, б а с қ а көшеге
қ а р а й б ұ р ы л ы п кетті.
Не керек, ана мұртты
қ а р а н ы қ ы л ж и т қ а н ы н а
м ұ н д а й с ү й с і н б е с п і н
д е . . . - д е п Т о й ж а н
мұртынан күліп
қой-
ды.
Ағам «Садықтікі ер-
л і к - а қ е к е н ! » — д е п
еді.
Ә т ш е м : « М ұ н д а ж ү р -
генде
қойды ж ө н д е п
баға а л м а й т ы н ынжық
еді, істеп жүргенін қа-
р а ш ы , ә!» — деп т а ң -
ғалды.
Т а м а қ та д а й ы н
болды... Қ ұ р д а с т ы ң әң-
гімесі де қ ұ л а қ қ а ж а -
ғып б а р а д ы , — деп же-
ңешем
қ а з а н ж а қ қ а
кетті.
Т о й ж а н н ы ң әңгімесі
маған да с о н д а й - а қ
ұ нас а да ,
қ а з а н д а ғ ы
еттің иісі одан б а с ы м ы -
рақ болып, көңілді бөле
берді, «енді т а м а қ ішу-
ге кіріссе теріс б о л м а с
еді-ау» деп о т ы р м ы н
ішімнен.
Сонан соңғы ж е р д е
немене, біз ш а й д ы ішіп
баптанып отыра бердік.
Келіннің айтуына қ а р а -
ғанда, т ү р м е д е т а б а н -
д а ғ а н үш сөтке оты-
рыппыз, — деп Т о й ж а н
ш ұ б ы р т а берді:
Қ а с қ а р а я С а д ы қ
та келді. Үш сөтке ж а т -
қан
қ айғ ы кеудеде н
ұ мытылып , ж ү р е к ор-
нына түскендей болды.
С а д ы қ
қ а л а н ы ң бәл -
шебектер қ о л ы н а көш-
к е н д і г і н а й т қ а н д а ,
Сыздық сүйініп кетіп:
- Бәрекелді, ш ы р а қ -
т а р ы м ! Ж а с а ң д а р !
Әнеу күнгі бізді қ а р а
т ұ м а н ғ а
ұ р ы н д ы р ғ а н
мұртты неменің ж а з а -
сын т а р т қ а н д ы ғ ы н ы ң
өзі де мені риза етті.
« Ж а л ғ а н д і к і — ж а л -
ғанда қ а й т а д ы » , — де-
ген осы ау? -деп ж е л -
пініп қойды.
Міне, менің әңгімем
осы. Сол о қ и ғ а н ы бас-
3 2
осы
қ аза қ д а л а с ы н
баса қ а ш а т ы н көрінеді.
Олай болған күнде
қызылдың әскері де
қ аза қ д а л а с ы н басы п
өтуге тиіс. Өздеріңе
белгілі, біздің ауыл
дәл жолдың үстінде
ғой... С о н д ы қ т а н б а л а -
ш а ғ а л а р д ы әкете тұ-
руды
ұ йғары п келіп
едім. « С а қ т ы қ т а қор-
лық ж о қ » деген ғой.
Қ а н ш а айт қ анме н б ұ л
ауыл жолсыз т а у д ы ң
а р а с ы н д а емес пе, кім
келе
қ оя р дейсің? —
деді Т о й ж а н .
Ағам мен Әтшем ж а -
рыса:
— Оның д ұ р ы с - а қ . . .
Ауыл а р а с ы ж а қ ы н
ғой, тіпті бүгін т а ң ат-
қ анш а көшіріп әкелуге
де болады ғой, — деді.
— Сүйтуге де бола-
ды, менің әдейі келген-
дегі ж ұ м ы с ы м н ы ң бас-
тысы осы еді, — деді
де Т о й ж а н орнынан
түрегеліп, а ғ а м екеуі
тысқа шығып кетті.
« Ж е ң е ш е , ұйқым кел-
ді», — дедім, етті тезі-
рек түсіре ме екен де-
ген оймен.
«Ұйқың келсе, мынаны
Қасым Аманжолов ағасы Ахметжан, туыстары Құсатай мен Рымжан және
жазушы досы Жәрдем Тілековпен бірге.
же де ж а т » , — деді
ж е ң е ш е м . М а ғ а н тоста-
ғанға салып ет әке-
ліп берді де, шынында
да ұйқымның келгені
рас еді, етті жеп алдым
да, шидеме о р а н ы п
алып, бүктүсіп ж а т қ а -
нымды білемін. Онан
кейін ұйықтап қалып-
пын.
...Оң жақ
қ ұ лағы м
шымыр ете түскенде
селк етіп оянып, көзім-
ді ашып а л с а м : қ а р қ -
қарқ күліп
Ұ рымжа н
ж а н ы м д а тізелеп отыр
екен.
— Ой, өзің не қыл-
ған ж а н с ы ң , біреудің
қ ұ л а ғ ы н д а не ж ұ м ы с ы ң
бар? — дедім а ш у л а -
нып.
— Ж ә - ж ә - ж ә ,
қ ұ л а -
ғыңның үшінен шертіп
қ а л ғ а н ғ а өтің ж а р ы -
лып кетті ме? Тал түске
д е й і н
ұ й ы қ т а й с ы ң ,
орыс келіп көтеріп
алып кетсе қайтесің? —
дегенде орнымнан атып
тұрып, жанып ж а т қ а н
пештің алдына барып
ж а л п и ы п отыра кет-
тім.
тан өткізгеннің соңын-
да, қ а л а д а босқа ж а т а
беріп не
қ ы л а й ы н ,
б а л а - ш а ғ а ж ү д е п қа-
л а р дедім де, елге қайт-
тым. Садық бәріңізге
сәлем айтты: « Қ а р а п
ж а т п а с ы н , біріксін, бас
қоссын, мына болып
ж а т қ а н төңкерісті ша-
малары келгенше қуат-
тасын, Қ а р т а б а й , Ж а -
з а б а й сияқты жуан-
д а р д ы ң ықпалына еріп
кетіп жүрмесін, бай —
б а й ғ а , с а й — с а й ғ а
қ ұ я т ы н ы н
ұ м ы т п а -
с ы н » , — деп
қ а л д ы .
Тойжан ағай осымен
ә ң г і м е с і н а я қ т а д ы .
Әтшем: « Б ә р е к е л д е ,
ш ы р а ғ ы м ,
қ ұ л а қ т ы ң
қ ұ рышы н әбден
қан-
дырдың... біз еш нәр-
седен х а б а р с ы з ж а т ы р
екенбіз... О қ и ғ а н ы ң мә-
нісіне ж а ң а түсіндім
ғ о й » , — д е п б а с ы н -
дағы т а қ и я с ы н қ о з ғ а п ,
маңдайын бір сипап
қойды.
— Ал, енді сендерге
айтатын бір мәселе
мынау: ұ з ы н қ ұ л а қ ха-
барға қ а р а ғ а н д а , а қ -
тың бір бөлек әскері
— Әй, біздің үйдегілер
қайда екен? — дедім.
— Ой, м а ң қ а , ұйқы-
дан б а с қ а дым білмей-
сің... Ж а ң а а ғ а м мен
Тойжан келіп бәрін
т а у ғ а ж а с ы р ы н у ғ а
алып кетті. Әне тауға
шығып б а р а д ы . Меңкең
ауылына о р ы с т а р ке-
ліпті... А ғ а м д а р кө-
ріпті. Сені мен оятпа-
сам орыс келіп алып
кететін еді, бәлем. Ж а қ -
сылықты білмейсің ғой.
Жүгіріп барып терезе-
нің
қ ы р а у ы е р і г е н
шетінен с ы ғ а л а п қарап
е д і м : ж а р қ ы р а ғ а н
күннің нұры а қ ш а
қ ард ы шыныда й ж ы л -
тыратып, д а л а н ы ж а п -
ж а р ы қ етіп тұр екен.
Айдын көлдей көкшіл
аспанда жүрген алтын
күн көлденең, керіл-
ген кербез биіктің иы-
ғынан б а с п а л а п қарап
тұр. Ақ қарды омбы-
лап, тырманып, тізбек-
теліп т а у ғ а өрлеп ж а т -
қан а д а м д а р сүтк е
түскен шыбындай ілез-
де көздің ж а н а р ы н а
іліне
қ алды . Әрі-бері
т а ң ғ а л ы п
қ а р а п тұр-
дым д а :
— Сен неғып жүрсің,
тағы бір нәрсені жым-
қырып кетейін деп ж ү р -
сің бе? — дедім пештің
о т ы н ш ы м ш у і р м е н
т ү р т к і л е п ж а т қ а н
Ұ рымжанға .
Өй-й-й, неңді ұр-
лап едім?
Ұ р л а м а ғ а н ш ы -
ғарсың, былтыр ж а й -
л а у д а отырғанда менің
қ ызы л асығымд ы
ұр-
л а п кеткеніңді біле-
сің бе?
— Сен ұ р л а м а ғ а н шы-
ғарсың... Ана жылы
әкем берген тобылғы
ш о қ п а р ы м д ы
ұ р л а п
а л ы п , Ә л м ұ р з а н ы ң
Ә ш і м і н е і р і м ш і к к е
айырбастап жібергенің
қ айда.. .
— П а , шіркіннің был-
ж ы р а у ы н - а й . . . — д е п
пештің үстіндегі же-
ңешемнің қ а ғ а з шайы-
нан ептеп а л а қ а н ы м а
алдым да пештің тү-
бінде ж а т қ а н ескі қа-
ғ а з д ы ң шетінен жыр-
тып алып теріс қарап
Т о й ж а н ш а орап ж а т ы р
едім:
— Әй, не қылып отыр-
сың, айтам, айтам, —
деді.
— Н е н і а й т а с ы ң ?
Айтсаң айта бер, сенің
ж а з д ы күнгі
қисық
мүйіз а л а сиырыңа сүз-
гізгеніңді мен де ай-
там, — дедім де пештің
алдына келіп, тұтатып
алып, сорып
қ а р а п
едім, а п - а щ ы
қоңыр-
сыған түтін
қ о л қ а м а
кіріп кетіп, ж а т ы п кеп
жөтелгенім.
— Бәлі, бәлем, темекі
т а р т қ а н ы ң д ы а й т ы п
сойғызбасам ба? — д е й
бергенде иттің үрген
дауысы естіле қалды.
Ұ рымжа н ж а л м а - ж а н
жанып ж а т қ а н қыйдың
бірін пештің алдына
қ ұ лат а салып , терезе-
ге барып қ а р а й қалды.
Мен: «Үйді бықсытып
жібердің, жеңешем ұр-
сады...»деп, ж а т ы п бай-
балам салдым.
— Қ а қ с а м а . . . О р ы с
келе ж а т с а үйді түтін
қылып жібе р деп жеңе -
шемнін өзі а й т қ а н , —
деді де терезеден екі
көзін айырмай қ а р а д ы
да тұрды. Иттің үргені,
Ұ р ы м ж а н н ы ң сезіктен-
гені менің де жүрегіме
қ ор қ ыны ш кіргізе бас-
тады.
Кенеттен:
— Ойбой, орыс келе
ж а т ы р . . . — д е д і д е
Ұ р ы м ж а н ш о ш ы ғ а н
жүзбен менің қасыма
жүгіріп келіп, пештегі
қыйды тағ ы да қ ұ лат а
бастады... Үйдің іші
алай-түлей тұман бол-
ды... Әлде кімдер шап-
қылап терезені ң алды -
нан өтіп ж а т т ы . Менде
зәре қалған ж о қ . Бір
білгенім
Ұ р ы м ж а н ғ а
тығыла беру болды.
Ш о л а н н ы ң есігі сарт
ете
қ алды .
Ұ рымжа н
екеуіміз пештің түбіне
барып бүк түсіп жата
қ а л д ы қ .
Топырлап кіріп жат-
қ а н а д а м д а р д ы ң дыбы-
сы бізге үй құлап бара
ж а т қ а н н а н кем болған
жоқ.
«О-но!» д е г е н бір
дауыстың ш ы қ қ а н ы да
сол екен, әлде кімдер-
дің с у ы к қолы екеуіміз-
дің желкемізге тиіп
қ алды . Қ озын ы сүйре-
ген
қ а с қ ы р д а й бізді
сүйреп пештің алдына
қ а р а й алып б а р д ы .
Б у ы н ы м
қ а л т ы р а п ,
жүрегім алып
ұшып
б а р а д ы . Қ а р а с а м , ылғи
мылтық, қылыш асын-
ған сойылдай-сойылдай
а д а м д а р төніп тұр екен.
Зәреміз
ұшып кетті.
Б а қ ы р ы п ж ы л а п қоя
бердік.
— Кода козайын? —
деп біреуі бақырып
а қ ы р д ы . Біз бақыра
бердік. Біреуі менің
аузымды баса берген-
де б а р м а ғ ы н тістеп
кеп алып едім, жағым-
нан тартып кеп жібер-
ді. Көзімнің оты ж а р қ
ете түсті. Пештің түбі-
не қ а р а й с ұ л а п түс-
тім. З а р еңіреп жатып
қ ы р ы л д а ғ а н Ұ рымжан -
ға көзім түсіп кетіп
еді, бір топ а д а м орта-
ға алып: « Қ а й д а қо-
зайын, қайда ат...?» —
деп
қ ұ лағы н б ұ рап ,
түйгіштеп ж а т ы р екен...
...Сыртта сатыр-сұтыр
еткен дауыс шыға қал-
ды. Кісі көрген қас-
қ ырда й бәрі топырла п
шыға жөнелді.
Қара
қ ұ сты ң қ а р м а ғ ы н а н құ-
т ы л ғ а н т о р ғ а й д а й
Ұ рымжа н жүгіріп ке-
ліп, мені
қ ұ ш а қ т а й
алды. Екеуіміз құшақ-
т а с қ а н күйімізде өксіп
ж ы л а й бердік.
С а т ы р - с ұ т ы р , гүрс-
гүрс, ш у л а ғ а н , айқай-
л а ғ а н д а у ы с т а р бізді
е р і к с і з о р н ы м ы з д а н
т ұ р ғ ы з ғ а н д а й болды.
Жүгіріп барып тере-
зеден
қ ара й
қ алды қ .
3 4
т ы р ы м - т ы р а қ а й жүгі-
ріп, бір жығылып, бір
тұрып қаптап жүрген
адам екен. Үш а д а м
жүгіріп барып шөп қо-
раға кіріп кетті. Екі
адам күресіннің түбіне
ж а т а
қ алып , Мәңке у
ауылы ж а қ т а ғ ы кезеңге
қ ара й атып-аты п жі-
берді де, тұра салып
үйдің сыртына
қ а р а й
жүгіріп кетті. Сол а р а -
да о н ш а қ т ы адам бейіт
ж а қ т а н
қ ұ й ғ ы т ы п
шауып келіп
қ алды .
Біздің жүрегіміз ж а -
р ы л у ғ а т а я н ғ а н д а й
болды. Терезенің алды-
нан қақпа ж а қ қ а қ а р а й
құйғытып өтіп ж а т қ а н -
д а р д а н көзімізді айыр-
ғанымыз жоқ.
Сол-ақ екен, сатыр-
сұтыр еткен мылтық
дауысы көктен б ұ р ш а қ
ж а у ғ а н д а й ж и і л е н і п
кетті.
Бір көк ат пен бір
торы ат бауырына ау-
ған ерлерін текпілеп
мөңкіп, тулап терезе-
нің алдынан өтіп кетті...
Д а б ы р л а ғ а н д а у ы с
қ ұ л а қ т ы ж а р ы п ж а -
қындап қ алды . Есікке
ж а л т қ а р а с а қ : үстінде
сұр киімі, б а с ы н д а
бөркі,
қ олынд а мыл-
тығы б а р біреу кіріп
келеді екен. Бізді көре
салып: « қ о р ы қ п а ң д а р ,
б а л а л а р » деді. Оның
артынан үш-төрт а д а м
бір а д а м д ы көтеріп кір-
гізіп, төрдің алдына
әкеліп ж а т қ ы з д ы д а ,
өздері үймелеп т ұ р а
берді.
Біз б а я ғ ы өксумен
т ұ р ғ а н б ы з . А л ғ а ш қ ы
кірген жігіт бізге кү-
лімсіреп қарап:
— Мені т а н и с ы ң д а р
ма, б а л а л а р ? — деп бас
киімін
қолына алды .
Ұ р ы м ж а н өксіп т ұ р ғ а н
бетінде: « Ж о - о қ » деді.
— Ұ р ы м ж а н , әй, ана
жылы қ о ш қ а р ғ а мінгі-
зіп ойнататын кім еді,
С а д ы қ а ғ а ң д ы
ұмы-
тып
қ а л д ы ң б а ? —
дегенде Ұ р ы м ж а н таң-
ғалып
қ а р а й
қ алды .
Садық Ұ р ы м ж а н д ы ал-
дына отырғызып, алты-
б а қ а н тепкендей жо-
ғ а р ы - т ө м е н ш а й қ а й
б а с т а д ы .
Ұ р ы м ж а н
қ а р қ - қ а р қ күлді. Мен
д е көзімнің ж а с ы н
қ о л ы м н ы ң с ы р т ы м е н
сүртіп, мырс етіп кү-
ліп жібердім. Басын
да сеңсең б а п а ғ ы б а р
буырыл с а қ а л бір орыс
маған қ а р а й жымиып
күлді.
Менің інілерім, —
деді Садық әлгі о р ы с қ а .
Ж а қ с ы б а л а л а р . . .
Менікі о с ы н д а й екі
бала б а р еді... — д е п
менің м а ң д а й ы м н а н
сүйді.
Төрдің алдында сұлап
ж а т қ а н адам бір-еқі
рет қатты ышқынды д а ,
қ а л т ы р а ғ а н дауыспен :
« П ы - р о с - ш а й - й - й . . . »
деп т ы н ы ш т а л а қ а л д ы .
Бізді көтеріп т ұ р ғ а н
екеуі әлгі а д а м н ы ң
ж а н ы н а барды да, бас
киімдерін қолына алып,
ләм демей төмен қарап
мұңайып тұрды. Бас-
қ а л а р ы д а б а с т а р ы н
салбыратып, көздеріне
ж а с іркіп тұр екен.
Сұлап ж а т қ а н а д а м ғ а
көзім түсіп еді, дәл
төсінің үстінен а я ғ ы н а
а қ қ а н
қ анд ы көріп
бойым тітіркеніп кетті.
Бұйра сары ш а ш маң-
дайының үстін жауып
тұрған ақ құба жігіт
басын көтеріп алып,
әсерлі дауыспен бірсы-
пыра сөздер айтты.
О н а н с о ң С а д ы қ :
— И в а н , б а у ы р ы м ,
қош... М и л л и о н д а ғ а н
еңбекшінің теңдігі үшін
қ ұ рба н болдың . Сенің
атың, сенің төңкеріс
ж о л ы н д а ғ ы үлгілі ісің
біздің, м и л л и о н д а ғ а н
еңбекшінің жүрегінен
еш кетпейді. Біз өзің-
мен бірге түскен ұлы
ж о л д а н т а й м а й м ы з .
Осы ж о л д а не құрбан
б о л а м ы з немесе ж а у -
дың сағын сындырып,
қан с а с ы ғ а н белдерден ,
ж а п а н түзді шөлдер-
ден өтіп көздеген мақ-
сатқа жетуге серт бе-
реміз», — деп бас киі-
мін киіп алды. Бәрі
де қ а й р а т т а н ы п , баста-
рын көтеріп алды.
Садық
Ұ р ы м ж а н ғ а :
«Әтшең мен а ғ а ң қай-
да?» — деді. «Сендер-
ден қорқып бәрі тауға
кетіп қалды. Әй, неге
қ о р қ ы т а с ы ң д а р ? » —
деді Ұ р ы м ж а н С а д ы қ -
тың мойнына асылып.
— Біз емес, а й н а л а й -
ын, сендерді қорқыта-
тын а қ т а р , б а й л а р .
Біз о л а р д ы ң сыйын
б е р д і к , — д е п
Ұ рым -
жанды бауырына қы-
сып қойды.
Бұйра ш а ш т ы ақ құ-
ба жігіт менің иегім-
нен қағып, сеңсең па-
пағын басыма кигізе
салып еді, бет-аузым-
ның бәрін ж а у ы п кетті.
Үйдегілердің бірсыпы-
расы күлісіп ж а т ы р .
Қ ор қ ыны ш деген мүл-
де т а р а п кетті. Күл-
гендердің бәрі де өзі-
міздің үйдің а д а м д а -
рындай болды.
— М ы л т ы ғ ы ң д ы бе-
ріп кетші, қ а с қ ы р кел-
генде т а р с еткізіп атып
жіберейін, — дедім ма-
ған папағын кигізген
жігітке. Садық маған
қ а р а й жымиып :
— А й н а л а й ы н , ө з і ң
үлкен жігіт болып ке-
лесің. Соңыра мылтық
та, қылыш та әкеп бе-
ремін... Сонда а қ т а р -
дай, б а й л а р д а й дұш-
п а н д а р д ы д а а т а р -
сың, — деп
Ұ р ы м ж а н
екеуіміздің бетімізден
кезек-кезек сүйді.
«Біздің еңбек», Орал,
1934, № I, 19-27 бет.
3 5
Қарқаралы. - 1991. -
№2. - 26-35 б.
Достарыңызбен бөлісу: |