0 жалғаулар



жүктеу/скачать 38,06 Kb.
бет1/2
Дата21.02.2023
өлшемі38,06 Kb.
#69764
  1   2

0 ЖАЛҒАУЛАР

  • Жалғаулар сөздерді байланыстырады.

  • Оның 4 түрі бар:

  1. Көптік жалғауы

  2. Тәуелдік жалғауы

  3. Септік жалғауы

  4. Жіктік жалғауы




  1. Көптік жалғауы – көптік мағына береді.

-лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер.

  • Көптік жалғаулары тек қана зат есімдерге жалғанады.

  1. Тәуелдік жалғауы – меншіктілікті білдіреді.

Жекеше түрі (оңаша тәуелдену)

І жақ
ІІ жақ

ІІІ жақ


-м, -ым, -ім Менің досым
-ң, -ың, -ің Сенің досың
-ыңыз, -іңіз, -ңыз, -ңіз Сіздің досыңыз
-сы, -сі, -ы, -і Оның досы




Көпше түрі (ортақ тәуелдену)

І жақ
ІІ жақ

ІІІ жақ



-мыз, -ымыз, -міз, -іміз Біздің досымыз
тарың, -терің, -дарың, -дерің, -ларың, -лерің
Сендердің достарың
-тарыңыз, -теріңіз, -дарыңыз, -деріңіз, -ларыңыз, -леріңіз
Сіздердің достарыңыз
-сы, -сі, -ы, -і Олардың достары

Оңаша тәуелдену

Ортақ тәуелдену

Менің үй-ім.
Сенің үй-ің
Сіздің үй-іңіз
Оның үй-і

Біздің үй-іміз
Сендерің үй-лерің
Сіздердің үй-леріңіз
Олардың үй-і

3. Септік жалғауы

      • Септік жалғаулары – сөздерді байланыстырады. Қазақ тілінде септіктің 7 түрі бар:

№

Септік

Сұрағы

Жалғауы

1

Атау

кім? не?

Жоқ. Мектеп

2

Ілік

кімнің? ненің?

-ның, -нің, -дың, -дің, -тың, -тің Мектептің

3

Барыс

кімге? неге?

-а, -е, -қа, -ке, -ға, -ге, -на, -не Мектепке

4

Табыс

кімді? нені?

-ны, -ні, -ды, -ді, -ты, -ті, -н
Мектепті

5

Жатыс

кімде? неде?

-да, -де, -та, -те, -нда, -нде Мектепте

6

Шығыс

кімнен? неден?

-дан, -ден, -тан, -тен, -нан, -нен Мектептен

7

Көмектес

кіммен? немен?

-мен (менен), -бен (бенен), -пен (пенен) Мектеппен



      • Септік жалғауының мағыналары:

  1. Ілік септігі бір заттың екінші затқа тәуелді екенін (Қайраттың кітабы) немесе қатысты екенін (алма ағашы) білдіреді.

  2. Барыс септігі қимылдың бағытын, мақсатын білдіреді. Мысалы, Мұса Алматыға (бағыт) кетті. Мұса Алматыға кітап алуға (мақсат) кетті.

  3. Табыс септігі объектіні білдіреді. Мысалы, Мен сөмкені алдым.

  4. Жатыс септігі мекендік, мезгілдік мағына береді. Мысалы, Омар қалада (мекен) тұрады. Оспан жазда (мезгіл) келеді.

  5. Шығыс септігі іс-қимылдың шыққан орнын, мезгілін, себебін білдіреді. Мысалы, Мен әкемнен алма алдым.

  6. Көмектес септігі іс-қимылдың орындалу амалын және ортақтасу қатынасын білдіреді. Мысалы, Мен атпен келдім. Мен әкеммен сөйлестім.


ЕТІСТІК
Етістік заттың іс-әрекетін, қимылын білдіреді. Сұрақтары: не істеді? не қылды? қайтті?

  • Тұлғасына қарай:

    Негізгі етістік

    Туынды етістік

    Заттың қимылын білдіретін төл етістік. Сөздің түбірі етістік болады. Мысалы:
    кел, кет, жүр, жаз, көрген, айтпады т.б.

    Түбір етістікке және басқа сөз таптарына жұрнақ жалғану арқылы жасалған етістік.
    Мысалы: ой-ла, есеп-те, сан-а, күл-імсіре, жу-ын, көг-ер т.б.

  • Құрамына қарай:

    Дара етістік

    Күрделі етістік

    Бір ғана түбірден (негізгі / туынды) тұрады. Мысалы:
    баста, кес, тасы, тара, аяқта, байы

    Кемінде екі етістіктің тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы: алып кел, шөлдеп кеттім, жазып отыр, уәде берді, т.б.

  • Іс-әрекеттің жүзеге асу-аспауына қарай:

Болымды етістік

Болымсыз етістік

Іс-әрекеттің жүзе-ге асқанын білді-реді.
Мысалы:
алды, жаздыр, өшірді

Іс-әрекеттің болмауын, жүзеге аспауын білдіреді.

    1. Етістікке -ма, -ме, -па, -пе, -ба, -бе жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады: өшірмеген.

    2. Етістік пен жоқ, емес сөздерінің тіркесуі арқылы жасалады: өшірген жоқ, өшірген емес.

Мағынасына қарай:

Салт етістік

Сабақты етістік

Өзінің алдынан табыс септігіндегі сөзді қажет етпейтін етістік. Мысалы:
үйге кел, үйден шық, үйде отыр, үймен хабарлас.

Алдындағы сөздің табыс септікте тұруын қажет ететін етістік. Мысалы:
хатты оқы, ақшаны сана,
есепті шеш, шашыңды тара.





  • Есімдерден туынды етістік жасайтын жұрнақтар:

    №

    жұрнақ

    мысал

    1

    -ла, -ле, -да, -де, -та

    аяқта, ретте, өкпеле, ойла, қолда

    2

    -лан, -лен, -тан, -тен

    ойлан, үйлен, әдеттен, рақаттан

    3

    -лас, -лес, -дас, -дес, -тас, -тес

    көмектес, пікірлес, сырлас, ақылдас

    4

    -лат, -лет, -дат, -дет

    әндет, дауылдат, түнделет

    5

    -а, -е

    ата, деме, сына, міне, теңе

    6

    -ай, -ей, -й

    күшей, мұңай, зор-ай

    7

    -қар, -кер, -ғар, -гер

    басқар, ескер

    8

    -ар, -ер, -р

    жаңар, ескір, жақсар, қысқар

    9

    -ал, -ел, -ыл, -іл, -л

    жоғал, сұйыл, тарыл, теңел

    10

    -ық, -ік

    бірік, дәнік, ор(ы)нық, тынық

    11

    -сы, -сі, -ымсы, -імсі

    үлкенсі, пысықсы

    12

    -сын, -сін

    жатсын, пысықсын, көпсін

    13

    -сыра, -сіре

    әлсіре, қансыра, жетімсіре

    14

    -ыра, -іре

    бұрқыра, күркіре, жарқыра

    15

    -ырай, -ірей

    кішірей, бақырай, бажырай

  • Күрделі етістіктің бірінші етістігі негізгі етістік деп аталады, ал екінші етістігі көмекші етістік болады. Мысалы, бара жатыр / бара (негізгі етістік) жатыр (көмекші етістік).

  • Күрделі етістіктің негізгі сыңары есім сөзден болса, ол етістік құранды етістік деп аталады. Мысалы, жәрдем ет, үлгі қыл, дем ал, жақсы көр, қабыл ал, бас и, естен тан, еңбек сіңір т.б.

  • Сөйлемде бір етістік бірде негізгі етістік болып, бірде көмекші етістік болып ауысып келе берді. Мысалы: Ол орындықта отыр екен. Ол орындықта кітап оқып отыр. деген екі сөйлемдегі «отыр» етістігі бірінші сөйлемде негізгі етістік қызметінде болса, екінші сөйлемде көмекші етістік қызметінде жұмсалып тұр.

Ескерту: отыр, тұр, жатыр, жүр қалып етістіктері жалаң нақ осы шақ жасағанда, негізгі етістік болады. Мысалы: Мен тұрмын. Сен жүрсің т.б. Ал күрделі нақ осы шақ жасағанда, көмекші етістік болады. Мысалы: Мен айтып тұрмын., Сен ойнап жүрсің. т.б.)

ЕТІС
Етіс іс-қимылдың орындалуында орындаушының қатысы қандай екенін білдіреді. Оның 4 түрі бар:

түрі

ереже

жұрнақ

мысал

Өздік етіс

Іс-қимылды адам
өзі істейді.

-ын, -ін, -н

жу-ын-ды,
ки-ін-ді,
тара-н-ды,
Ол тез киінді.

Өзгелік етіс

Адам іс-қимылды өзге біреуге орындатқызады.

1. -дыр, -дір, -тыр,
-тір, -ыр, -ір:
2. -ғыз, -гіз,
-қыз, -кіз:
3. -т:
4. -сет

1)жаз-дыр,ас-ыр
2)айт-қыз, бар-ғыз
3)жаса-т,оқы-т
ал-дыр, айт-қыз,
4) көр-сет.

Ырықсыз етіс

Іс-қимылдың
орындаушысы айтылмай, іс-әрекет өздігінен жасалғандай көрінеді.

1. -ыл, -іл, -л:


2. -ын, -ін, -н (етістіктің түбірінде "л" әрпі болса):

1)аудар-ыл-ды
2) ал-ын-ды
шөп шаб-ыл-ды, киім іл-ін-ді, өлең айт-ыл-ды.

Ортақ етіс

Адам іс-қимылды
біреумен бірлесіп, ортақтасып істейді.

-ыс, - іс, -с

жаз-ыс-ты,
бөл-іс-ті.
оқы-с-ты.
жер қазыс-ты, телефон арқылы сөйле-с-ті.

Қосымша:

  • -лас, -лес, -дас, -дес, -тас, -тес жұрнағы арқылы жасалған туынды етістіктер де ортақ етіс мағынасын береді. (ақылдас, қоштас, тілдес, пікірлес, сырлас т.б.)

  • -лын, -лін, -ныл, -ніл жұрнақтары ырықсыз етіс мағынасын береді. (алма же-лін-ді, жоқ ізде-лін-ді, ат байла-ныл-ды т.б.)

  • -лан, -лен, -дан, -ден, -тан, -тен жұрнағымен жасалған туынды етістіктер де өздік етіс мағынасында жұмсала береді. (әуре-лен, қату-лан, шат-тан, қаһар-лан, мейір-лен, әл-ден т.б.) Сондай-ақ -ырқан, -іркен, -сын, -сін жұрнақтары арқылы жасалған туынды етістіктер де өздік етіс мәнін береді. (шім-іркен, тұш-ырқан, аз-сын, көп-сін, жер-сін, бәл-сін т.б.)


Есімдік – зат есім, сын есім және сан есімнің орнына қолданылатын сөз табы. (Орынбасар сөз табы деп те аталады.)
Есімдіктің мағынасына қарай төмендегідей 7 түрі бар:




ереже

мысал

Жіктеу

Белгілі бір жақ түрінде қолданылатын есімдіктің түрі

мен, сен, сіз, ол, біз, сендер, сіздер, олар.

Сілтеу

Нұсқау және көрсету мағыналарын білдіреді

сол, мынау, аналар, міне т.б

Сұрау

Жауап алу мақсатында қойылған сұрақтар. (Қазақ тіліндегі барлық сұраулы сөздер жатады.)

кім? не? неше? қайда? неге? т.б.


жүктеу/скачать 38,06 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:
  1   2



©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет
Lessons
Curriculum vitae
Documents