1. [А] дыбысының профилі
|
Ауызы кең ашылған. Жұмсақ таңдай жоғары көтеріліп, жұтқыншақтың артқы қабырғасымен түйіседі. Дауыс қатпарлары тұйық. Тілдің ұшы төменгі азу тістерде, тілдің шеттері төменгі бүйір тістерге тиеді. Артқы жағының ортаңғы бөлігі сәл бүгіледі, ал артқы жағы сәл көтеріледі.
|
|
2.[Ә] дыбысының профилі
|
Екі езу сәл керi тартылып жымиып күлген кiсiнiн кейпін көрсетеді. Үстiнгi тiстерi мен астыңғы тістерінің арасы А дыбысын айткандагыдан гөрі жақынырақ қашықтықта сақталады. Тiлдiң ұшы астына тiреледi де, үсті кесiлiп келбеу жатады,жұмсақ таңдай көтерiлiп, мұрын ауа жолын жауып тұрады. Дауыс шымылдығы жабық болады. Ә дыбысынын сипаттамасы: дауысты, ашық тіл алды, жіңішке.
|
|
3.[Б] дыбысының профилі
|
Дауыс сымдары
жабық, дiрiлдейдi; Тістері ашық;
Ерiндерi бiрiншi сәтте жабылады, содан кейiн aya ағынының қысымымен олар ашылады;
Тiл пассивті, кең таралған, ұшы алдынғы төменгі азу тістерден алыстап, артқа жылжытылған;
Жұмсақ таңдай тамақтың артқы қабырғасына басылады
|
|
4.[В] дыбысының профилі
|
Төменгі ерін аздап тартылып, үстіңгі тістерге қысылады, үстіңгі ерін сәл көтеріледі. Жоғарғы тістер көрінеді. Дем шығарғанда ауа жоғарғы тістер мен төменгі ерін арасындағы саңылаудан өтеді. Дауыс байламдары жұмыс істейді, тамақ дірілдейді (дауыс естіледі).Тіс, ерін – жоғарғы тістер төменгі ерінге тиеді, олардың арасынан ауа ағыны өтеді.
|
|
5.[Г] дыбысының профилі
|
Жұмсақ таңдай жұтқыншақтың артқы қабырғасына басылады
Тілдің ұшы төмен түсіп, төменгі азу тістерге тимейді. Тілдің бүйір шеттері жоғарғы азу тістерге басылады. Ауа ағыны ауыз арқылы өтеді. Дауыс қатпарлары жабылып, дірілдейді, дауыс бар
|
|
6.[Ғ] дыбысының профилі
|
Еріндері [Ғ] дыбысының алдында немесе соңғы қосылып айтылатын дауысты дыбыстарға байланысты өзгеріп отырады. Масалы: га, го, гу, гу. Үстіңгі тiстерi мен астыңғы тiстерiнiң арасы белгiлi бiр қашықтықтағы жағдайда сакталады. Тiлдiң ұшы төмен түседi, ал арты жұмсақ тандаймен желбегей қабысады да іштен келген ауа қысылып шыққан кезде дауыс шымылдығы дірілдейдi. Жұмсақ таңдай көтеріңкі келедi де мұрын ауа жолын жабады. Дауыс шымылдығы жабық болады.[F] дыбысының сипаттамасы: дауыссыз, қатаң, тіл арты, жуан.
|
|
7.[Д] дыбысының профилі
|
Дауыс сымдары жабық дауыс естіледі. Ерiндер мен тістер ашық, Тiл кең таралған, ұшы көтерiлiп, жоғарғы азу тiстерiмен жабылады; жұмсақ таңдай көтерiлiп, тамақтың артқы қабырғасына басылады.
|
|
8.[Е] дыбысының профилі.
|
|
|
9.[Ё] дыбысының профилі
|
|
|
10.[Ж] дыбысының профилі.
|
Еріндер алға созылып, дөңгелектенеді. Тілдің ұшы таңдайдың алдыңғы жағына қарай көтеріледі, бірақ оған тимейді. Тілдің бүйір шеттері жоғарғы азу тістерге басылады. Тілдің жотасы көтерілген.
Дауыс байламы жұмыс істейді, тамақ дірілдейді (дауыс бар)
|
|
11.[З] дыбысының профилі
|
Тістері жақын. Еріндер аздап созылған. Тілдің ұшы төменгі тістерге тіреледі, тілдің жотасы доғалданған.
Дауыс байламы жұмыс істейді, тамақ дірілдейді (дауыс бар)
|
|
12.[И] дыбысының профилі
|
еріндер күлімсіреп созылады, тістер ашық. Жұмсақ таңдай жұтқыншақтың артқы қабырғасына басылады. Тіл кеңінен тегістелген, бүйірлік азу тістерге тиіп тұр. Тілдің ұшы бүйірлік азу тістерге басылады. Арқаның алдыңғы бөлігі қатты таңдайға қатысты күрт көтерілген.
|
|
13.[Й] дыбысының профилі
|
Күлімсіреп еріндер созылады. Тістері көрінеді. Тілдің ұшы төменгі тістерге басылған, тілдің артқы жағы тік төбеде иілген. Дауыс байламдары жұмыс істейді, тамақ дірілдейді (дауыс бар)
|
|
14.[К] дыбысының профилі
|
Тілдің ұшы төменгі тістерден аздап алыстаған, тілдің жотасы тік иілген және таңдайға тиеді. Дем шығарғанда ауаның қысымымен тілдің жотасы таңдайдан үзіледі. Дауыс байламдары тыныштықта, тамақ дірілмейді (дауыс жоқ)
|
|
15.[Қ] дыбысының профилі
|
Үстіңгі тiстерi мен астыңғы тістерінің арасы белгiлi бiр қашықтықтағы жағдайда сақталады. Тілдің ұшы төмен туседi де арты жұмсақ тандаймен қабысады.[Қ] дыбысын айтканда іштен келген ауа қысымының дүмпуінен тіл мен таңдайдың қабысқан жерi серпіп ашылып кетедi де ауа тысқа шыгады. Жұмсақ таңдай көтеріңкі келедi де мұрын ауа жолдарын жабады. Дауыс шымылдығы ашық болады.
|
|
16.[Л] дыбысының профилі
|
Тістер 2-4 мм қашықтыққа жақын;
еріннің орналасуы бейтарап;
тілдің бүйірлерінен әлсіз ауа ағыны өтеді;
дауыстық қатпарлар жабық-олар дауыс шығарады.
тілдің ұшы көтеріліп жоғарғы азу тістердің негізіне басылады;
тілдің артқы жағы жұмсақ таңдайға қарай көтеріледі;
тілдің артқы жағы төмен.
|
|
17.[М] дыбысының профилі
|
Еріндер тығыз қысылған, ауа ағыны жабық ерінмен мұрын арқылы өтеді. Тіл артикуляцияға қатыспайды.Дауыс қатпарлары тұйық және дірілдейді.Тілі жалпақ, тілдің ұшы төменгі азу тістерден сәл алыстаған. Ауа ағыны мұрын арқылы өтеді
|
|
18.[Н] дыбысының профилі
|
Ерін бейтарап күйде.Тілдің ұшы көтеріліп, жоғарғы азу тістерге тіреледі. Еріндер мен тістер сәл ашық. Тілдің ұшы жоғарғы азу тістермен көпір құрайды, тілдің артқы жағы төмендейді. Ауа ағыны мұрын арқылы өтеді. Н дыбысын айтқанда мұрын қуысының тербелісі сезіледі. Тілдің түбі жоғарғы азу тістердің үстіне мықтап басылады қызыл иек,яғни альвеолаларға.Ал ауа ағыны мұрын арқылы өтеді.
|
|
19.[Ң] дыбысының профилі
|
Үстіңгі тiстерi мен астыңғы тістерінің арасы белгiлi бiр қашықтықтағы жағдайда сақталады. Тілдің ұшы төмен түседi де арты таңдайдың түбiне барып жабысып тұрады. Ауа мұрын жолы арқылы шығады.
|
|
20.[О] дыбысының профилі
|
Еріндер дөңгелектеніп, алға қарай итеріледі. Тілдің ұшы сәл қисаяды төменгі тістер, тілдің артқы жағы көтерілген. Дем шығарылған ауа сәйкес келмейді ауыз қуысындағы кедергілер. Дауыс байламы жұмыс істейді, тамақ дірілдейді (дауыс бар)
|
|
21.[Ө] дыбысының профилі
|
Астыңғы тiстер мен жоғарғы тістер арасындағы ара қашықтық бiршама үлкендеу болады. Тiлдiн ұшы төмен түседі де, сәл артқа қарай тартылады. Ортасының көлбеулігі бір деңгейде сакталады. Ауа ағымы ауыз куысымен еркiн шығады. Жұмсақ таңдай жоғары көтеріледі де, мұрын ауа жолы жабылады. Дауыс шымылдығы жабық болады.
|
|
22.[П] дыбысының профилі
|
Тiл пассивтi, кең таралған, ұшы алдыңғы төменгі азу тiстерден алыстатылған; Жұмсақ таңдай тамақтың артқы қабырғасына басылады.Дауыс сымдары ашық; Еріндер бірінші сәтте жабылады, содан кейін ауа ағынының қысымымен олар ашылады; Тістер ашық.
|
|
23.[Р] дыбысының профилі
|
Тілдің ұшы жоғарғы тістердің артында көтеріліп, өтіп бара жатқан ауа ағынында ырғақты дірілдейді.Ерін ашылып бірқалыпты болады.
|
|
24.[С] дыбысының профилі
|
еріндер күлімсіреп сәл созылған. Жұмсақ таңдай көтеріліп, тамақтың артқы қабырғасына басылады. Дауыс қатпарлары ашық. Тіл кең таралған.Астыңғы және үстіңгі тістердің арасы сәл ғана ашық.
|
|
25.[Т] дыбысының профилі
|
Еріндер аздап созылады, тістер ашылады, тілдің ұшы жоғарғы азу тістерге қосылады, ауа ағыны өткір, садақты жыртады, дауыс жоқ.
Бастапқы қалыпта еріндер аздап ашылуы керек, тіс қатарлары арасындағы алшақтық шамамен 3-5 мм.
Жұмсақ таңдай көтеріледі, дауыстық қатпарлар ажыратылады, ал ауа ағыны итергіш болып табылады.
|
|
26.[У] дыбысының профилі
|
Еріндер дөңгелектеніп, алға қарай қатты итерілген. Тілдің ұшы төменгі тістерден алшақтайды, тілдің артқы жағы қисық.Дем шығарған ауа ауыз қуысында кедергілерге тап болмайды. Дауыс байламдары жұмыс істейді, тамақ дірілдейді (дауыс бар)
|
|
27.[Ұ] дыбысының профилі
|
Еріндері құбырға ұқсап, ұштары суйiрлене алдыға созылады. Үстiнгi тiстерi мен астыңғы тістерінің арасы белгілі бір қашықтықтағы жағдайда сақталады. Тiлдiн ұшы астыңғы тістің астына төмен түсiп, артына қарай сол тартылады үстi бiр деңгейдегi калпын сақтап көлбеу жатады да, ауа ағымы ауыз қуысымен еркін шығады. Жұмсак таңдай жоғары көтеріледі де, мұрынға ауа жолы жабылады
|
|
28.[Ү] дыбысының профилі
|
Ерiндерi кұбырға ұқсап, ұшы сүйірленін алға созылады. Үстіңгі тістері мен астыңғы тістерінің арасы белгілі бір қашықтықтағы жағдайда сакталады. Тілдің ұшы астыңғы тіске тіреседі де, екі жағы көтеріліп үстiнгi азу тістерге кабысады. Соның салдарынан ауыз қуысынды тiлдiн ортасымен ауа ағымы еркін шығатындай астау пайда болады. Жұмсак тандай жоғары көтеріледі де, мұрынға ауа жолы жабылады.
|
|
29.[Ф] дыбысының профилі
|
Төменгі ерін аздап тартылып, үстіңгі тістерге қысылады, үстіңгі ерін сәл көтеріледі. Жоғарғы тістер көрінеді. Дем шығарғанда ауа жоғарғы тістер мен төменгі ерін арасындағы саңылаудан өтеді. Дауыс байламдары тыныштықта, тамақ дірілмейді (дауыс жоқ)
|
|
30.[Х] дыбысының профилі
|
Еріннің орны келесі дауысты дыбыстарға байланысты. Жоғарғы және төменгі азу тістер арасында біршама қашықтық бар. Тілдің ұшы төмен түсіп, төменгі тістерден айтарлықтай алшақ орналасқан, тілдің артқы жағы таңдаймен толық жабылмайды, ортаңғы сызық бойымен саңылау қалдырады, ол арқылы дем шығарылған ауа ағыны шу тудырады. Жұмсақ таңдай жоғары көтерілген, жұтқыншақтың артқы қабырғасына басылған. Ауа ауыз арқылы өтеді. Дауыс байламдары ашық. Дауыс жоқ.
|
|
31.[Ц] дыбысының профилі
|
Еріндер аздап керілген және созылған. Азу тістердің арасында кішкене саңылау бар, тілдің ұшы төменгі азу тістерге басылған. Артикуляцияның бірінші сәтінде тілдің артқы бөлігінің алдыңғы бөлігі көтеріліп, қатты таңдайдың алдыңғы жиегімен жабылады. Артикуляцияның екінші сәтінде таңдаймен саңылауды құра отырып, төмен түседі. Тілдің артқы бөлігінің ортаңғы бөлігі көтеріледі, артқы жағы төмендейді. Тілдің бүйір шеттері жоғарғы азу тістерге басылады. Жұмсақ таңдай көтерілген.
|
|
32.[Ч] дыбысының профилі
|
Еріндер сәл алға қарай итеріп, дөңгелектенеді. Тілдің ұшы таңдайға тиеді. Тілдің бүйір жиектері жоғарғы азу тістерге қатты басылған. Тілдің артқы жағы көтерілген. Дем шығарған ауаның қысымымен тілдің ұшы таңдайдан шығады.Дауыс байламдары тынығады, тамағы дірілмейді
|
|
33.[Ш] дыбысының профилі
|
Ерін аздап дөңгеленеді. Тістер не қысылған, не
жақындаған, арасында жіңішке саңылау 1-1,5 мм болады. Тіл таңдайға «ожауланып» көтеріледі. Оның бүйірлері жоғарғы азуларға тиеді. Алдыңғы ұшы альвеол артындағы таңдайға тиіп, ортасында жарты ай қуысын жасайды. Жұмсақ таңдай көтеріліп, мұрын жолын бітейді. Дауыс перделері ажыраған, шығатын демді жұтқыншақ пен ауыз қуысына еркін өткізеді.
|
|
34.[Щ] дыбысының профилі
|
Еріндер сәл алға қарай итеріп, дөңгелектенеді. Тілдің ұшы жоғарғы тістердің артындағы альвеолаларға дейін көтеріледі. Тілдің бүйір жиектері жоғарғы азу тістерге қатты басылған. Тілдің артқы жағы көтерілген.Тіл кернеулі. Дауыс байламдары тыныштықта болады
|
|
35.[Һ] дыбысының профилі
|
Үстіңгі тiстерi мен астыңғы тiстерінің арасы А дыбысын айткандагыдай кашыктыкта болады. Тiлдiң ұшы астыңғы тіске тіреліп тұрады да, үсті кесіліп жатады. Жұмсақ таңдайдың арткы жағындағы кішкентай тiл іштен думпиiп шыккан ауаның серіппесiнен тербелiп ашылады да, дыбыс көмейден шыгады. Жұмсақ таңдай көтерiлiп, мұрын ауа жолын жауып тұрады
|
|
36.[Ы] дыбысының профилі
|
Еріндер аздап созылған, тістер көрінеді. Тілдің ұшы астыңғы тістерден сәл алшақ орналасқан, тілдің жотасы қатты иілген. Дем шығарғанда ауаға ештеңе кедергі жасамайды, дыбыс байламдары жұмыс жасайды, тамақ дірілдейді.
|
|
37.[І] дыбысының профилі
|
Үстiнгi тiстер бір-біріне өте жақын келiп тұрады. Тілдің ұшы астыңғы тіске тіреледi де, үсті кесiлiп көлбеу жатады. Жұмсак таңдай көтеріліп, мұрын ауа жолын жабады. Дауыс шымылдығы жабық болады.
|
|
38.[Э] дыбысының профилі
|
Ерін күлімсіреп созылған, тілдің ұшы төменгі тістерде, тіл жотасы көтерілген. Дем шығарған ауаға кедергі жоқ, дыбыс байламдары жұмыс істейді, тамақ дірілдейді. Дауыс бар.
|
|
39.[Ю] дыбысының профилі
|
[Й] дыбысы. Еріндер күлімсіреп созылады. Тістері көрінеді. Тілдің ұшы төменгі тістерге басылған, тілдің артқы жағы тік төбеде иілген. Дауыс байламдары жұмыс істейді, тамақ дірілдейді (дауыс бар
[У] дыбысы.
Еріндер дөңгелектеніп, алға қарай қатты итерілген. Тілдің ұшы төменгі тістерден алшақтайды, тілдің артқы жағы қисық.Дем шығарған ауа ауыз қуысында кедергілерге тап болмайды. Дауыс байламдары жұмыс істейді, тамақ дірілдейді (дауыс бар)
|
|
40.[Я] дыбысының профилі
|
[Й] дыбысы. Еріндер күлімсіреп созылады. Тістері көрінеді. Тілдің ұшы төменгі тістерге басылған, тілдің артқы жағы тік төбеде иілген. Дауыс байламдары жұмыс істейді, тамақ дірілдейді (дауыс бар)
[А] дыбысы. Ауызы кең ашылған. Жұмсақ таңдай жоғары көтеріліп, жұтқыншақтың артқы қабырғасымен түйіседі. Дауыс қатпарлары тұйық. Тілдің ұшы төменгі азу тістерде, тілдің шеттері төменгі бүйір тістерге тиеді. Артқы жағының ортаңғы бөлігі сәл бүгіледі, ал артқы жағы сәл көтеріледі.
|
|
