ІІ ОРФОГРАФИЯ МЕН ОРФОГРАФИЯЛЫҚ ПРИНЦИПТЕР ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ОРФОГРАФИЯСЫНА ӘР ТҮРЛІ КӨЗҚАРАС

Фонетикалық принцип: Сөздің құрамындағы дыбыстардың айтылуы ақталып жазылады;( жаздыгүні, қыстыгүні);

Этимологиялық принцип: Сөздің шығу тегін сақтап, жазуға негізделеді; (лодка деп жазады , айтылғанда лотка);

Дәстүрлі – тарихи принцип: Тілдің ерте кезде жазу дағдысына негізделеді, сөздің ертеректегі айтылуы мен жазылуын өзгертпей сақтауын көздейді. ( помощник деген сөз помочь деген сөзден жасалғанына қарамастан, дағды бойынша жазылады.

Морфологиялық принцип : Жазу сөздің түбір тұлғасын сақтауға негізделеді. Бұл принцип дыбысталудағы ерекшеліктерді ескермейді , сөз құрамындағы сыңарлардың жеке тұрғандағы қалпын сақтап, жазуды басшылыққа алады.

Иероглиф принципі: Біркелкі дыбысталатын сөздерді , яғни омонимдерді жазуда бір – бірінен ажырату үшін қолданылады. (бал – балл) Бұл принциптері дифферентальды принцип деп те атайды. [18, 56]

Қоғамдық қатынас туралы ретінде бірнеше формада өмір сүреді. Әдеби тіл – тілдің өмір сүруінің , қызмет етуінің ерекше формасы. Ол халық тілінің нормаға түскен , өңдеуден өтіп, сұрыпталған ең үлгілі формасы. Әдеби тіл әр түрлі ауытқулардан арылып отыруы қажет. Қазақ әдеби тілінің ауызша және жазбаша деп аталатын бір – бірімен тығыз байланысты екі формасы бар . Әдеби тілдің ауызша формасы өз кезегінде маңызды артып отырса, қоғамның әлеументтік , мәдени дамуы тәрізді қолайлы жағдай жазба тілдің рөлін өлшеусіз өсіре түседі.

Орфография алдымен , сауатты жазудың , ана тілін мәдени меңгерудің маңызды құралы. Ондай құрал тілдің құрылымдық жүйесіне лайық , пайдалануға неғұрлым лайық, дұрыс бейнелеуі тиіс.[35, 123]

Жазу – сызуда қиындықтар болмас үшін орфографияны тілдің құрылым жүйесіне лайықтап, ондағы өзгерістерді бейнелейтіндей етіп, жазу нормаларына эвалюциялық саязатқа сәйкес, кеңес дәуірінде көптеген орыс тілі сөздерінің игерілмей алынуы , өзіміздің төл сөзіміздің өзін жазуда қалыпты ереже жасай алмауымызға алып келеді.

Қарама – қатынасқа түскенде сөздер белгілі бір орфографиялық заңдылыққа орай, бір – бірімен ұласа айтылып, бір – біріне ықпал жасап, әр түрлі фонетикалық өзгеріске ұшырайды. Ал осындай жүйені елемей, тілдік дыбыстарды нақты айтсақ, сөздің дыбысталуындағы тұтастығы бұзылып, дыбыстау мүшелеріне айрықша күш түседі. Сөйлеуде дыбыстардың бір біріне әсер етіп, ықпалын тигізіп, ұласа айтылуы мәнді фонетикалық құбылыс. Бірақ аса маңызды бола тұра бұл құбылыстың бәрі жазуда еленбейді.

Қазақ орфографиясында біраз қиындылықтар бар: –нг – немесе –ңг- арқылы таңбаланатын сөздер : інген –іңген ,кеменгер - кемеңгер, жауынгер – жауңгер, шенгел- шеңгел, әменгер - әмеңгер . Бұл типтес сөздердің жазуда қазақ емлесі ( жауынгер, дүнген, монғол тәрізді бірер сөзді еске алмағанда ) ң варианты түрінде жазуды ұстанған.

Жазылуы мен айтылуы сәйкес келе бермейтін әр түрлі сөздер бар: шай- шәй, жайлау- жәйләу, тілмаш – тілмәш тағы басқа.

Қазақ графикасы фонемалық принципке негізделген жәйттер аз емес. Сондықтан шай , жай тәрізді сөздерде дауысты негізгі реңкі «а» бойынша жазылады. 3) Орфографиялық сөздікте: күнә, кінә сөздердің қосымшаларымен жуан вариант түрінде түрленетіндігі көрсетілген : күнә +ға , күнә + дан тағы басқа. Ал баспасөз беттерінде бұл ереже сақталып та , сақталмай да , бірде жуан , бірде жіңішке күйде жазылып жүр. [22, 89]

М. Уәлиев бұл сөздердің күнә, кіна мүман түрінде , яғни фонемалық негізгі реңкіне орай таңбалау орынды деп білді. Сөздерді бірде фонематикалық ыңғайда, бірде фонетикалық ыңғайда жазу – орфографияны қиындата түседі.

4)Кіші қиындық бірінші буында «ү», «і», дыбыстары, ал екінші буында палаталданған «а» кездесетін сөздердің жазылуына қатысты. Бұл сөздерде «а» дауысты бірде, «ә» , бірде «а» әрпімен таңбаласып жүр.Салыстырайық: шүбә, кінә, мүләйім , ділда, тілмаш, ділмар, саяр еді . Әрине «ә»- мен жазу бірізділікке саяр еді, өйткені палатал «а» - ның бұлайша екі түрлі таңбалануында негіз жоқ.

5)Бейүндес буын жіктерінде қысаң «ы», «і» дауыстыларының таңбалануымен таңбаланбауы қазақ орфографиясындағы қиындықтардың бірі. Мысалы: рахмет – рақымет, қызмет – қызымет, үкмет – үкімет , лағнет – лағынет тағы басқа. Қазіргі орфографиялық сөздіктерде бұл тәрізді сөздер бірде қысаң «ы», «і» мен жазылса, кейбірі рақмет , қызмет түрінде жазылады. Мамандар бұны орынды санайды.

6) Қазақ орфографиясындағы елеулі қиындықтардың бірі түбір сөзге дауыстыдан басталатын қосымша жалҚазақ орфографиясындағы елеулі қиындықтардың бірі түбір сөзге дауыстыдан басталатын қосымша жалғанғанда түбір сөзін соңғы буындағы қысың дауыстының түсіріліа немесе түсірілмей жазылуы. Мысалы: ауыл- аулы ( ауылы), ерін – ерні ( еріні ) , иық- иығы ( иғы ) тағы басқа . Бұл сөздерде мағынаның бұзылу және бұзылмауын тірек етіп, жазған дұрыс. Мсыалы: халық- халқы деп айтуға болады, « халығы » деп айтуда семантикалық қарсылық пайда болып тұр. Семантикалық қарсылыққа ұшырамайтын сөздер: мойын- мойны( мойыны емес) , ауыз- аузы( ауызы емес), көрік – көркі ( көрігі емес) тағы басқа. Семантикалық қарсылыққа ұшырайтын сөздер: ауыл – ауылы( аулы емес) , көңіл – көңілі ( көңлі емес) , бауыр – бауыры ( бауры емес) .

7) Қазақ тіліндегі сөз бен буынға ортақ бір заңдылық- сөздің «р» , «л» сонарларынан басталмауы. Мысалы: (ылақ) лақ, (ылайық) лайық, ( ірең) рең.

Топырақ, жапырақ , қоңырау тағы басқа сөздерін топрақ, жапрақ,қоңрау деп жазуға, сәурік емле , мемлекет сөздерін сәуірік , еміле, мемілекет түрінде жазуға тіл шындығы жібермейді, яғни, кез келген сонорлы буынның алдынан ы «ұ»,і «ү» қысыңдарын жаза беру ақиқатымен үйлеспейді. «Ң» сонорынан кейін р,л дыбыстары келетін болса, көмекші естілгеніне қарамастан олардың селбеспелі дауыстылар арқылы қолдануы міндетті . Мысалы: шаңырақ, төңірек, саңылау тағы басқа.

8) Қазіргі қазақ орфографиясындағы бірсыпыра сөздердің әліптемесі ашық буынды азайту тенденциясына сәйкес келеді. Мысалы: қызмет ( қызымет емес), жаднама (жадынама емес) , құрмет (құрымет емес) , сахна ( сахына емес) тағы басқа.

9) Сөз аяғындағы дауыстыны түсіріп немесе түсірмей қолдануға байланысты әртүрлі жазылып жүрген сөздер бар. Мысалы: таразы – тараз, бағана – баған, көке мылжың- көк мылжың , тәңірі – тәңір, замана – заман тағы басқа.Бұлардың пайда болуы бірнеше түрлі құбылысқа байланысты.

1) Ашық буынның шектен тыс шоғырлануы : бидайы – бидай;

2) Кейбір жарыспалы сөздердің, мысалы, бағана – баған , түркі –монғол тілдеріне ортақ сөздер.

3) Өзге тілден екі түрлі тұлғада енген сөздер,мысалы, заман – замана ,парсы тілінің көптік тұлғасының сөзі.

4) Орыс тілінен енген кейбір сөздердің екі түрлі қолданылуы, мысалы, идеом – идеома, сигарет – сигарета , газет – газета .

10) л, д дыбыстарының алмасуы құбылысынан екі түрлі жазылып, қиындық тудыратын сөздер , мысалы, маңлай- маңдай, ақталай- ақтадай, жылылай – жылыдай тағы басқа. Сөздіктерде «д» варианты берілген , кейбір нормалаушы сөздіктерде кейбіреулерінің «л» вариантты сөздер берілген : жылылай, аңталай тағы басқа. Ал кейбір сөздікте «д» варианты да «л» варианты да ұшырасады: жылылай, тірілей, тірідей тағы басқа.

1. 
   
   
   жүктеу/скачать 427 Kb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: