Қазақстанның қоғамдық-саяси және мәдени өмірі (ХХ ғ. 20-30 жж.)

30-жылдары Кеңес елі екінші бесжылдыққа кірді. Зауыттар мен фабрикалар, колхоздар мен совхоздар, бүкіл жер ұлттандырылды, өндіріс құралдарына қоғамдық меншік орнатылды. Қазақстанның көшпелі және жартылай көшпелі аудандарында аштықты жою бойынша көптеген шешімдер қабылданды, алайда бұл шешімдер көбінесе қағаз жүзінде қалды, ал оларды еңсеру бойынша шаралар әрдайым дәйекті жүргізілмеді.

Сонымен қатар, 20-30 жылдары қоғамның қоғамдық-саяси өмірінде қоғамның зияткерлік Күшін "оң" және "сол"деп бөлудің біртүрлі үрдісі пайда болды. Бұл алыс идеяның теориялық негізін Сталин қорытындылады. 1923 жылы РКП (б) орталық комитетінің төртінші жиналысында сөйлеген сөзінде ол: "НЭП өсуде, буржуазия қайта жандануда, ұлтшылдық өсуде. Ұлы орыс шовинизмінің қалдықтары жергілікті ұлтшылдықты алға жылжытады, әр ұлтшылдықты қолдайтын шет мемлекеттердің ықпалы бар. Республикалар мен облыстардағы осы жауға қарсы күрес біздің Коммунистік ұйымдар ұлттық республикаларда өтуі керек кезеңді білдіреді. Басқа жол жоқ".

Әрине, мұндай зерттеуден кейін "оң" және "сол" жағымсыздықтар, коммунистер мен басқа да зиялы қауым өкілдерінің ұлтшылдығы мен ұлттық жалтаруы туралы жалған айыптар ізделді. Бұл науқан емес, алдын орап кетті және Қазақстан.

Республикадағы идеологиялық жағдай 20-жылдардың ортасына қарай ерекше шиеленісе түсті. Кейбір зиялы қауым өкілдері соқыр көшіруге болмайды деп мәлімдеді. Батыс және Ұлттық шетіне еуропалық тәжірибесін көріңіз. 1925 жылы партия Қазрайкомының басшылығына Ф.И. Голощекиннің келуімен жағдай күрделене түсті, ол өлкенің саяси-экономикалық және әлеуметтік өмірімен танысқаннан кейін Ұлы Октябрь социалистік революциясы Қазақстанға және оның өміріне ешқандай әсер етпеді деген қорытындыға келді, сондықтан мұнда "Кіші Октябрь" релюциясын өткізу қажет. Бұл қате тұжырым Сталиннің қолдауына ие болады. Бас хатшының қолдауын пайдаланып, Голощекин одан да күшті "жаңғақтарды бұрайды". Жергілікті ұлттық кадрлардың бір бөлігін бұрынғы алашордашылар қозғалысына қатыстылығын, ал екіншісін — ұлтшыл-жалтарушыларды әшкерелеуде сөгіп, ол кадрларды қарама-қарсы қою саясатын жүргізді. Осылайша, басшы қызметкерлер арасында "садвокасовщина", "ходжановщина", "мендешевщина", "рыскуловщина", "тоғжановщина" және т.б. мөртаңба-жапсырмалар пайда болды.

Мұндай саяси ойын Голощекинге қазақ зиялыларының қатарын бөлу үшін қажет болды, әрбір жеке-жеке немесе топтармен күресу оңай болды. Ұлттық интеллигенция арасында құмарлықты қоздырудың негізгі себебі Алаш-Орданың қажетсіз муссирленген тарихы болды. Бұл мәселенің төңірегінде баспасөзде пікірталас өрбіді. Азамат соғысы аяқталғаннан кейін бұрынғы алашордашылар басым көпшілікпен социалистік құрылысқа белсене кірісті. Алаш Орданың бірқатар көшбасшылары жауапты кеңес жұмысына қатысып, үкімет құрамына кірді. Дегенмен, оларға деген сенімсіздік жалғасты, ал кейбір коммунист-қазақтар кешегі Кеңес өкіметінің жауларын алашордашылардан көруді жалғастырды.

Ұлттық тәуелсіздік идеяларын қорғаған, қазақ автономиясының дербес бастауларын нығайтқан, халықты ағарту идеяларын дамытқан бұрынғы алашордашылардың қызметін Орталықтың елшілері және осы көріністерде таза ұлтшылдықты көрген байырғы халықтардың пікірлестері қастықпен қарсы алды. 1922 жылы бұрынғы алашордашылардың көпшілігі жоғары мемлекеттік органдардан қуылды, өйткені РКП (б) Кирбюроның сайлау науқаны туралы шешімі бойынша кеңес органдарына адамдарды "әлеуметтік жағдайы бойынша" — көбінесе жұмысшылар мен кедей шаруаларды іріктеу көзделді. Интеллигенттерді тек тексерілген берілгендік пен іскерлікпен ғана таныстыруға, бұрынғы алашордашыларға және олармен байланысқа түскендерге жол бермеуге тиіс.

1928 жылы республикада байларды тәркілеуге байланысты ұжымдастыру мен байларды тәркілеудің сәтті жүргізілуіне кедергі келтірген контрреволюциялық ұйымдарды "ашу" науқаны қатар басталды. Кейбір партиялық-кеңестік қызметкерлер (с. Сәдуақасов, с.Ходжанов, С. Сейфуллин, Ғ. Мүсірепов, Н. Нұрмақов және т. б.) Голощеки саясатына наразылықтарын білдірді. Осы уақытқа қарай орталықтағы жағдай күрт өзгереді. Қазақстанның ұлттық интеллигенциясының оппозициясына қандай да бір дәрежеде түсіністік танытқан Троцкий мен Зиновьев БКП(б) құрамынан шығарылады, Сталиннің диктатурасы күшейтіледі.

Осыған ұқсас процестер Қазақстанда жүруде, қазақстандық "Бас хатшының"көсемділігі күшейе түсуде. VI жалпықазақ партиялық конференциясында (1927 ж.15 — 23 қараша) өзінің ауқымды баяндамасында, республикада өткізілетін іс-шараларға өзге көзқарасы бар адамдарды барынша "әшкерелей" отырып, Голощекин: "кез келген топтардың "көсемдері" өлке комитетіне қарсы сөз сөйлеуге тырыссын, олардың барлығы бір апта бойы абыржулы болады" (БКП (б) VI жалпықазақ конференциясы). 15-23 қараша 1927 ж. стенографиялық есеп. Б. 137).

Көп ұзамай Голощекин қауіптен репрессияға ұшырады. Заңсыздық пен озбырлықтың алғашқы құрбандары белгілі қазақ ғалымдары мен жазушылары: А.Байтұрсынов, А. Бөкейханов, М. Дулатов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, К. және Ж. Досмұхамбетовтар, М. Тынышпаев, к. Кемергеров, Ш. Құдайбердиев және т. б. болды. Голощекиннің басшылығымен 1929 жылы — 31, 1930 жылы — 82, 1931 жылы — 80" контрреволюциялық бандиттік ұйымдар "ашылып, осы ұйымдарда" болған "9906 адам қамауға алынды.

Қуғын-сүргін толқыны бүкіл елді қамтыды. Қазақстанның партия-кеңес қайраткерлерінен "халық жауы" ретінде Л. Мирзоян, У. Исаев, У.Құлымбетов, С. Мендешев, Н. Нұрмақов, Т. Рысқұлов, С. Ходжанов, О. Жандосов, С. Есқараев, Т. Жүргенов, жазушылар мен ақындардан — С. Сейфуллин, Б. Майлин, І. Жансүгіров, Ғ. Тоқжанов, А. Қоңыратбаев, т. б. көптеген ғылым, мәдениет және өнер өкілдері бар. 1937 жылы Қазақстан бойынша тұтқындалғандардың саны 105 мың адамға жетті, олардың 22 мыңы атылды.

Егер 1937 жылдың ортасында Қазақстан Компартиясы ОК құрамында 85 мүше, 35 кандидат, ревкомның 11 мүшесі (барлығы — 121 адам) болса, осы жылдың соңына қарай тек 68 адам қалды, яғни ОК мүшелерінің жартысынан астамы жойылды. Қатаң жазаларға ұшырады өздері ғана жазаланған, бірақ мен олардың отбасы. Осылайша, шаруалар трагедиясына интеллигенция трагедиясы қосылып, бүкіл қазақ халқының қасіреті мен бақытсыздығына айналды.

Қазіргі уақытта республикада сталиндік террордың 40 мыңға жуық құрбаны ақталды. А.Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, Ә. Бөкейханов, М. Дулатов, М. Тынышпаев, С. Асфендиаров және басқа да көптеген Қазақстан қайраткерлерінің есімдері халыққа қайтарылды.

30-жылдардағы республиканың қоғамдық-саяси өмірі деформацияланған, казармалық социализм жағдайында жалғасты. 1936 жылы 5 желтоқсанда КСРО-ның жаңа Конституциясы қабылданды. Он бір одақтас республиканың Социалистік Федерациясының құрамына автономиялық республикадан одақтас республикаға қайта құрылған Қазақстан да кірді. 1937 ж. Қазақстан Кеңестерінің Төтенше X съезі Қазақ КСР Конституциясын қабылдады, бірақ кеңес халқы ешқашан өз өмірінің, меншігінің, өз елінің шынайы қожайындары ретінде сезінбеді, осы конституцияларда жарияланған демократиялық құқықтар мен бостандықтар іс жүзінде фантастика болды. Тоталитарлық жүйе өз ісін елдің Негізгі Заңының әріптеріне назар аудармай жасады.

Мәдениет саласында, сондай-ақ ұлттық-экономикалық кешеннің басқа салаларында күрделі қарама-қайшылықты процестер болды. Сонымен бірге мәдениетті құру және жою процесі жүрді. Бір жағынан, сауатсыздықты жою жоғары қарқынмен жүргізілді, жалпыға бірдей бастауыш білім берілді, мектептер ашылды, университеттер мен орта арнаулы оқу орындары салынды, ұлттық интеллигенцияның кадрлары құрылды, қазақ әдебиетінің, ғылымның, өнердің негіздері қаланды, кескіндеме мектептері пайда болды және т.б. екінші жағынан, террор ешкімді аямады. Байырғы ұлттық интеллигенцияның, қазақ халқының ғасырлар бойғы салт-дәстүрлерінің физикалық және моральдық жойылуы орын алды, бұл артта қалған аймақтың дамуына айтарлықтай кедергі келтірді.

Қазанның жеңісінен кейінгі жиырма жылдан астам уақыт ішінде қазақ халқы күрес пен жасампаздық, трагедия мен қуғын-сүргін жолынан өтіп, орталықтың державалық саясатын сынады, апат пен азаю шегіне жетті. Бірақ, барлық жағымсыз әсерлерге қарамастан, қазақ халқы барлық кеңес халқымен бірге жақындап келе жатқан үлкен соғыс ауыртпалығының бір бөлігін өз мойнына алуға және Жеңіс ісіне қомақты үлес қосуға дайын болды.