1 дәріс. ҚАржы жүйесі және мемлекеттің ҚАржы жүйесі

 

Қаржы заңдылығымен бекітіледі: 

- 

республикалық  деңгейдегі  мемлекеттік  биліктің  жоғарғы  органдарының 

бюджеттік  құзыреттері  (ҚР  Президенті,  ҚР  Парламенті,  ҚР  Үкіметі,  ҚР  Қаржы 

министрлігі,  ҚР  Экономика  жэне  бюджеттік  жоспарлау  министрлігі,  ҚР  министрліктері 

мен ведомстволары.); 

- 

жергілікті  мемлекеттік  басқару  органдарының  бюджеттік  құзыреттері  (сэйкес 

экімшілік-аумақтық бірліктердің мэслихаттары мен экімдерінің құзыреттері). 

Бюджеттік  құзыреттер  Қазақстан  Республикасының  жэне  оның  экімшілік-

аумақтық бірліктерінің бюджеттік-құқықтық мэртебесін анықтайды. Бюджеттік-құқықтық 

мэртебенің  негізі  болып  жеке  (өзінің)  бюджетке  ие  болу  құқығы  жэне  одан  туындаған 

материалдық  жэне  ұйымдастырушылық  мазмұндағы  бюджеттік  құқықтар  табылады. 

Материалдық  жэне  ұйымдастырушылық  сипаттағы  бюджеттік  құқықтар  бюджеттік 

құқықтық  қатынастардың  мазмұнын  қүрайды.  Қазақстан  Республикасының  жэне  оның 

экімшілік-аумақтық  бірліктерінің  бюджеттік  құқықтары  республикалық  жэне  жергілікті 

деңгейдегі  орталықтанған  ақша  қорларының  қаржы  ресурстарын  пайдалану  қүқығын 

береді.  Біздің  ойымызша,  мемлекеттің  және  оның  әкімшілік-аумақтық  бірліктерінің 

бюджеттік  қүзыреттерін  қүқықтар  мен  міндеттер  аспектісінде  қарастыру  дүрысырақ. 

Сонымен  қатар,  бюджеттік  қүқықтар  міндеттермен  теңестіріледі,  яғни  бір  уақытта 

міндеттемелер  болып  саналады.  Мемлекеттің  және  оның  әкімшілік-аумақтық 

бірліктерінің  мемлекеттік  басқару  органдарының  бюджеттік  қүқықтары  мемлекетпен 

кепілдендіріл-  ген  субъектілерінің  тиісті  жэне  мүмкін  жүріс-түрыс  түрлері  мен 

шараларын  белгілейді.  Келесі  элементтер  олардың  негізі  болып  табылады:  1.  қүзыретті 

түлғаның  оң  жүріс-түрыс  мүмкіндігі  (өз  іс-  әрекеттеріне  құқық);  2.  міндетті  түлғадан 

сәйкес жүріс-түрыс ережесін талап ету мүмкіндігі (бөтен іс-әрекеттерге қүқық); 

10 

 

- 

берілген  қүқық  негізінде  белгілі  әлеуметтік  игілікпен  пайдалану  мүмкіндігі;  4. 

мемлекеттік мәжбүрлеуді қолдану мүмкіндігі. 

Субъектілердің  бюджеттік-қүқықтық  мэртебесінің  келесі  элементі  міндеттерге  ие 

болу мүмкіндігі. Ол келесі элементтерден түрады: белгілі іс-әрекеттерді жасау қажеттілігі 

(немесе  олардан  бас  тарту);  міндеті  түлға  үшін  қүзыретті  түлғаның  заңды  талап-  тарын 

орындау  қажеттілігі;  қүзыретті  түлғалардың  заңды  талап-  тарын  орындамағаны  үшін 

жауапкершілікке тарту қажеттілігі. 

Бюджеттік  қүқықтық  қатынас  субъектілерінің  бюджеттік  міндеттері  олардың 

субъективтік қүқықтарына сэйкес келеді. Де- мек, көп жағдайларда бюджеттік қүқықтар 

мен міндеттер бюджет- тік өкілеттіктерінде бірігеді, бюджеттік қүқықтың субъектілерінің 

қүқықтары мен міндеттердің біртүгастығын сипаттайды. 

Қазіргі  таңда,  жекелеген  бюджеттік  қүқықтар  міндетті  сипатта  болады  жэне 

бюджеттік  міндеттермен  біртүгас  болып  кетеді.  Сонымен  қатар,  субъектілердің  бөлек 

жеклеген  қүқықтары  мен  міндеттері  бар,  яғни  эрбір  деңгейде  бюджеттік  қүқықтар 

мазмүнына  қарай  осы  деңгейдегі  субъектілерге  тэн  ерекшеліктерге  ие.  Осыған 

байланысты,  Қазақстан  Республикасы  мен  оның  экімшілік-аумақтық  бірліктерінің 

бюджеттік қүқықтарына жалпы сипаттамамен қатар, эр субъектіге сэйкес ерекшеліктерді 

қарастыру керек. 

Қазақстан Республикасының бюджеттік қүқықтарына мыналар жатады: 

1)

өзінің жеке республикалық бюджетіне ие болу қүқығы; 

2) 

республикалық бюдджет тапшылығының шекті мөлшерін белгілеу жэне оны қысқарту 

шараларын эзірлеуге қүқық; 

3) 

республикалық бюджетке енгізілетін өз кірістерін алуға құқық; 

4) 

экімшілік-аумақтық  бірліктердің  бюджеттерінің  арасында  бюджеттік  кірістерді  бөлу 

құқығы; 

5) 

бюджеттік қатынастарды заңмен реттеу жэне Қазақстан Республикасының бюджеттік 

құрылымын анықтау құқығы; 

6) 

экімшілік-аумақтық бірліктердің өкілеттіктерін анықтау құқығы; 

7) 

бюджеттік  жүйеде  кірістерді  бөлу  негіздерін  жэне  олардың  бағыттарын  белгілеу 

құқығы; 

8) 

республикалық  жэне  жергілікті  бюджеттердің  салықтық  жэне  салықтық  емес 

кірістерін белгілеу құқығы; 

9) 

бюджеттік  жүйенің  барлық  деңгейіне  ортақ  бюджеттік  құжат-  тар  жэне  бюджеттілік 

есептілік нысанын белгілеу құқығы; 

10) 

республикалық  бюджеттен  бөлінген  ақша  құралдарын  пайда-  лануға  жэне  жергілікті 

мемлекеттік  басқару  органдарының  қызметінің  заңдылығына  мемлекеттік  қаржылық 

бақылау орнату. 

Қазақстан  Республикасының  бюджеттік  құқықтары  Қазақстан  Республикасының 

Президенті,  Қазақстан  Республикасының  Парламенті,  Қазақстан  Республикасының 

Үкіметі,  Қазақстан  Республикасының  Қаржы  министрлігі,  Қазақстан  Республикасының 

Экономика  жэне  бюджеттік  жоспар-  лау  министрлігі,  өзге  де  министрліктер  мен 

ведомстволардың құзыреттері арқылы жүзеге асатыны айта кеткен жөн. 

Барлық экімшілік-аумақтық бірліктер бюджеттік құқықтарға ие болады. Жергілікті 

мемлекеттік  басқару  органдарының  бюджеттік  құқықтары  -  мэслихаттар  мен  экімдердің 

бюджеттік  құқықтары  экімшілік-аумақтық  бірліктердің  бюджеттік  құқықтарынан 

туындайды. 

Әкімшілік-аумақтық бірліктердің бюджеттік құқықтары: 

1.

 

эбір  экімшілік-аумақтық  бірліктің  сэйкес  Мэслихатпен  бекітілген  өз  жергілікті 

бюджетіне құқығы; 

2.

 

мэслихаттардың  жергілікті  бюджеттің  орындалуына  қаржылық  бақыладың 

ұйымдастырушылық нысанын жеке анықтауға құқығы; 

3.

 

тұрақты түрде бекітілген өз кірістерін алуға құқығы; 

4.

 

Қазақстан  Республикасының  бюджеттік заңдылығымен  анықталған  құзыреті  шегінде 

экімшілік-аумақтық  бірліктің  аумағында  бюджеттік  қатынастарды  реттеудегі 

мэслихаттар мен экімдіктердің құқықтары; 

5.

 

жүмсалмаған бюджеттік қүралдарды өз бетінше пайдалану қүқығы; 

6.

 

жергілікті  бюджет  қүралдарының  бағыты  мен  пайдаланылуын  өз  бетінше  шешу 

қүқығы; 

7.

 

жергілікті бюджеттерде мақсатты жэне резервті қорларды құру қүқығы; 

8.

 

жергілікті экімдердің қабылдаған нормативтік қүқықтық қаулылары негізінде өскен