P шеңбер аймағынан шығып кетеді (6.3.4-сурет).  6.3.4 - сурет

Ал, 
1
2
m
m

шарт орындалған кездегі соққыдан кейін шарлар импульстарының мүмкін 
болар өзгерістері 6.3.5-сурет түрінде беріліп отыр. Жақындап келген шардың бастапқы 
қозғалыс бағытынан ауытқу 

бұрышы 0 мен 

аралығында өзгереді. Центрлік соққыға 
В
нүкте сәйкес болады.
 
6.4. Бөлшектердің шашырауы 
Денелердің өзара соқтығысу процесінің физика саласындағы ең бір көрнекті 
мысалдарының бірі – құрылымдық бөлшектердің шашырауы. Мысал ретінде 

-бөлшектің 
қозғалмайтын атом ядросымен соқтығысу процесін алайық. Зерттеу барысында 
0

жылдамдықпен ұшқан 

-бөлшек тыныштықтағы ядродан серпімді шашырап, оның 
қозғалыс бағыты π/2 бұрышқа өзгереді деп санаймыз. Есептің шарты бойынша ядроның 
соққыдан кейінгі жылдамдығын табу керек.Қарастырылып отырған есеп материялық 
нүктелердің бір-бірімен түйіспей соқтығысуларына мысал бола алады. Осындай өзара 
әрекетті энергия мен импульс сақталу заңдары орындалатын 
абсолют серпімді соққы
деуге 
болады, яғни: 
2
2
2
0
;
2
2
2
m
m
MV


=
+
(6.4.1) 
m
m
M
=
+



V
(6.4.2) 
мұнда 
m
, 
M – 

 
- бөлшектің және ядроның массалары, υ және V –олардың соққыдан кейінгі 
сәйкес жылдамдықтары. Жоғарыда (6.3. дәріс) айтылғандай, (6.4.2)-теңдік импульстар 
үшбұрышымен бейнеленеді (6.4.1 - сурет). Соққыдан кейінгі ядроның қозғалыс бағыты 

-
бөлшектің бастапқы қозғалыс бағытымен 

бұрыш жасайды: 
0
tg



=
. (6.4.3) 
Соқтығыстан кейінгі υ және 
V
жылдамдықтарды импульстар үшбұрышынан есептің 
шартына сәйкес Пифагор теоремасының көмегімен табамыз: 
(
)
2
2
2
2
2
0
M V
m


=
+
. (6.4.4)
(6.4.1) және (6.4.4) теңдіктерді бірге шеше отырып, іздеп отырған
0
M
m
M
m
 
−
=
+
, (6.4.5)
(
)
2
0
2
m
V
M M
m

=
+
(6.4.6)
шамаларды табамыз. Енді (6.4.5) шешімді ескерсек, (6.4.3) формула
M
m
tg
M
m

−
=
+
(6.4.7) 
түрге келеді. 
(6.4.5) және (6.4.7) формулалардан 

-бөлшек массасы тыныштықтағы ядро массасынан 
аз болғанда ғана 
(
m

M
)
соқтығысу нәтижесінде π/2 бұрышқа шашырауы мүмкін екенін 
6.4.1 -сурет 

жүктеу/скачать 3,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: