1-дәріс. Сауат ашу әдістемесінің теориялық негіздері Негізгі мәселелер: Бастауыш білім берудегі сауат ашу үдерісі «Сауат ашу әдістемесі»
жүктеу/скачать 106,39 Kb.
|
Сауат ашу әдістемесі дәріс 2022
- Бұл бет үшін навигация:
- 11-дәріс. Сауат ашу кезеңінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстары
| Сұрақтар мен тапсырмалар:
Буындап оқу, тұтас сөзді оқуға мысал келтіріңіз. Оқуға үйрету қай кезеңнен басталады? Оқуға дайындық: алғышарттары мен перспективалары туралы жоба әзірлеңіз. 11-дәріс. Сауат ашу кезеңінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстары Негізгі мәселелер: 1. Сауат ашу кезеңінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының теориялық негіздері 2. «Әліппені» оқыту барысында жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының әдістемелік ерекшеліктері 3. Сауат ашу барысындағы тіл дамыту жұмыстарының үлгілері 1. Сауат ашу кезеңінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының теориялық негіздері Қазақ мектептеріндегі сауат ашу кезеңінде тіл дамыту жұмыстарын жүргізудің ғылыми негіздерін талдауды, ең алдымен, бұл проблеманың психологиялық аспектілерін зерттеуден бастағанды жөн көрдік. «Балалық шақта дамудың алдында жүріп, дамуды соңынан ілестіріп отыратын оқыту ғана жақсы»,–деген орыс психологы Л.С.Выготский. Ғалымның пікірінше, бала сол сәтте пісіп-жетілген қабілеттерінің деңгейінде емес, бойындағы дамуға бейім тендециялардың деңгейінде тұрады. Оның ертеңгі болашағын айқындайтын да нақ осы тенденциялар. Осы ойын Л.С.Выготский әрі қарай былайша өрбітеді: «Оқыту мен даму бір-бірімен тең деңгейде бола бермейді, сөйтіп, олар өте күрделі қарым-қатынастарда тұрған екі үдеріс болып табылады. Оқыту дамудың алдында жүрген кезде ғана жақсы. Сонда ғана ол пісіп-жетілу сатысында тұрған, ең таяудағы даму аймағында жатқан бірқыдыру фукцияларға түрткі болып, өмірге әкеледі. Оқыту ең таяу даму аймағын айқындайтын кезең аймағында жүзеге асқанда ғана жемісті болмақ». Л.С.Выготский «Оқытудың басты міндеті бала санасындағы ең таяу даму аймағына түрткі болу екендігі» туралы тұжырымын қайта жаңғыртып, өз іс-тәжірибелерінде сәтті қолдана білген педагогтер (Ш.Амонашвили т.б.) бұл тұжырымның сауат ашу кезеңіне өте дәл келетінін дәлелдеп берді. Сөйтіп, әдістеме ғылымында балаларды «дамыта оқыту» жүйесі қалыптасты. Демек сауат ашу барысында оқыту үдерісі, нақтырақ айтқанда, оқушылардың тілін дамыту (сөздік қорын байыту, сөйлеу дағдыларын жетілдіру т.б.) ісі олардың сол сәттегі психикалық-физиологиялық қабылдау мүмкіндіктерінен төмен болмай, керісінше, алға түсіп, балалардың дамуын жетелеп отыруы қажет. Сауат ашу кезеңінде оқу-тәрбие жұмыстарының нәтижелі болуы балалардың қабылдау мүмкіндігін дамытуға байланысты екендігі белгілі. 6-7 жастағы балалардың жаңа нәрсені (затты, ұғымды, әңгімені, суретті т.б.) қабылдауы көбінісе көру және есту түйсігі арқылы жүзеге асады. Және мектепке келген алғаш бала не нәрсені де тұтас қабылдайды, оның мәніне назар аударып жатпайды. Бұл жастағы балалар қабылдауының тағы бір ерекшелігі – сезіміне тиер әсерлі нәрсені (суретті, әңгімені,мағлұматты) тез қабылдағыштығы. Ал мұғалімнің міндеті – балалардың бойындағы осы қасиеттерді жетілдіріп, қабылдаудың саналы болуына, не нәрсенің де мәнін түсінуге ұмтылу әрекетін тәрбиелеу. Ол үшін, ең алдымен, оқушылардың зейінін, есте сақтау қабілетін, ойлау машығын, қиялын мақсатты түрде дамытуға тура келеді. Әсіресе, сауат ашу кезеңінде тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастырғанда тапсырмалардың түрлерін балалар зейіні шаршамайтындай етіп ауыстырып отыру, абстракциялы әңгімеден гөрі нақтылы, әрі балаларға етене жақын мысалдарды, суреттерді, ойыншықтарды әсерлі қолдана білу, тапсырмалардың орындалу мерзімін бірте-бірте ұзарта түсу қажет. Сауат ашу барысында оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру тұсында ескеруге тиіс тағы бір психологиялық міндет – оқушылардың есте сақтау қабілетін дамыту. Естің адам өмірінде алатын орнын, балалардың таным үдерісінде атқаратын рөлін психолог ғалымдардың бәрі ерекше атап өткен. Естің және есте сақтау механизмінің физиологиялық және психикалық ерекшеліктері сауат ашу кезеңіндегі тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастырғанда мықтап ескерілуі қажет. Онсыз баланың сөйлеу (жазу) дағдысының орнықты, сөздік қорының мол болуы мүмкін емес. Мектепке жаңа келген баланың есте сақтау қабілетін дамыту ісінде Ж.Аймауытов осы мақсатқа қажетті төмендегідей шарттарды үнемі ескеріп отыруды талап етеді: 1. Түсіндірілген білімді немесе дағдыны балалар толық, дәл және айқын ұғынғанша қайталап пысықтау. 2. Меңгертілетін ұғымның балалар есінде қалатындай әсерлі болуы. Мысалы, оқушыларға жаңа сөздің мағынасын түсіндіру барысында оқыс оқиғаны, әдемі ойыншықты, әсерлі суретті т.б. пайдалану қажет. 3. Жаттау жұмыстары балалардың есте сақтау қабілетін дамытуға ықпал ететіні сөзсіз. Алайда, мағынасын түсінбей немесе атүсті түсініп жаттау, жаттаған өлең, жұмбақ т.б. бөліктерінің арасындағы логикалық байланысқа мән бермеу күткендегідей нәтижеге қол жеткізбейтінін көрсетті. 4. Естің көру есі және есту есі болатыны белгілі. Сауат ашу кезінде балалар есінің осы екі түрін дамытуға да назар аударып отыру қажет. Әйтпесе, естің бір жақты дамуы кейін балалардың ауызекі тілі мен жазу тілі арасында елеулі алшақтықтар пайда болатынын көрсетті. 5. Үйретілетін ұғымдар мен дағдылардың жүйелі, бір-бірімен байланысты болуы да оқушылардың есте сақтау қабілетін дамытуға оң ықпал жасайды. Әсіресе, сөз мағыналарын салыстыру, ұқсастыру, балалардың бұрыннан білетін сөздерімен байланыстыру әдістері сол сөздерді оқушылардың есінде қалдыруға мүмкіндік беретіні анықталды. Сауат ашу барысында тіл дамыту жұмыстарына қатысты үшінші психологиялық ерекшелік – балалар психикасындағы ойлау машығын дамыту болып табылады. Сөздің өзі бейнелейтін заттан бөлектеніп, балалар санасында абстракцияланып, үйреншікті ұғымға айналу дағдысы балалар психикасында мектепке келмей тұрып та пайда болатыны белгілі. Алайда, мектеп өмірі, әсіресе, сауат ашу барысында осы дағдының қауырт жетілуін талап етеді. Оқушылар енді тек өздері бұрын көрген немесе бірнеше рет қайталанған үйреншікті ұғымдарды (заттарды, құбылыстарды, оқиғаларды т.б.) ғана сөз түрінде қабылдап қоймай, өздері бұрын көрмеген дүниелер мен қимылдардың атауларын, сапаларын т.б. білдіретін сөздерді оқуды және жазуды меңгеріп, естерінде сақтауға мәжбүр болады, әрі мұндай сөздер әр сабақ сайын кездеседі. Осы жағдайда, мұғалім оқушыларға жаңа сөздердің мағыналарын меңгерту барысында ол мағыналардың ұғым түрінде балалар психикасында абстракциялану механизмін жақсы білуі қажет. Атап айтқанда, жаңа сөздердің мағыналарын суреттер арқылы ұғындыру, бейнелеп көрсету немесе балалардың көз алдына елестейтіндей әсерлі түсіндіре білу әдістері мұғалімнен ерекше шеберлікті талап етеді. Сауат ашу кезеңінде жаңа сөз мағыналарын меңгерту, креативтілігін қалыптастыру, балалардың тілін дамыту барысында ұқсату, салыстыру, топтау тәрізді ойлау дағдыларының көмегі көп болатыны белгілі. Мысалы, «қымыз» сөзі оның дәмін татып көрмеген бала санасында «сүт» сөзімен ұқсастырылуы табиғи жағдай. Немесе «алыс», «жақын», «биік», «аласа» сөздерінің мәні салыстырыла ұғынылғанда ғана балалар есінде ұзақ сақталады. Тіпті, қызыл, қызылтым, қызғыш сөздерінің мағыналық реңктерін де балалар салыстыру барысында ұғынады. Сондай-ақ, оқушылардың сөздік қорындағы шашыраңқы ұғымдар оларды белгілі бір белгілеріне орай топтастырылған кезде жүйелене түседі. Бұл әдісті А.Байтұрсынұлынан бастап қазіргі әліппе түзушілерімізге дейін қолданып келе жатқаны белгілі. Бұл тұста әңгіме осы үлгіде тапсырмалардың ойлау дағдысына айналуы, мұғалімнің осы үдерісті басқара білуі жайында болып отыр. Саут ашу кезеңінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының тағы бір психологиялық ерекшелігі – балалар қиялының қуатын пайдалану. Кіші жастағы балалардың қиялы бай болатыны белгілі. М.Жұмабаев қиялдың сауат ашу кезеңіндегі рөлін жоғары бағалай келіп, оқушылардың осы қабілетін дамытудағы ойындар мен ойыншықтарды пайдаланудың, ертегілерді жиі қолданудың ерекше ықпалын атап өтеді. «Оқушылардың ойы, ақылын кеңейтіп», құлқы түзеліп, тілі баю үшін ертегі тым қымбат нәрсе» дейді ол. Сауат ашу кезеңінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының бұдан өзге де психологиялық астарлары көп. Біз тек негізгілеріне ғана тоқталдық. Ендігі талдайтынымыз – осы жұмыстардың өзіндік педагогикалық, яғни дидактикалық негіздері. Кез келген оқыту үдерісі анықталған дидактикалық ұстанымдарға негізделгенде ғана жемісті болатыны белгілі. Сауат ашу барысында тіл дамыту жұмыстары да осы ұстанымдарға сүйеніле отырып жүргізіледі. Дәлірек айтқанда, төменде аталатын ұстанымдар бірінші сынып оқушыларының физиологиялық-психологиялық ерекшеліктеріне бейімделіп қолданылады. Сонымен, педагогикалық еңбектерде оқытудың бірінші дидактикалық ұстанымы ретінде берілетін білім мен дағдылардың ғылымилық ұстанымы аталады. Әрине, сауат ашу кезінде оқушыларға ғылыми мағлұматтар берілмейді. Бірақ бүкіл оқыту үдерісі, оның ішінде тіл дамыту жұмыстары да ана тілінің ғылыми негізіне сүйеніліп, тұйық және бітеу буынды сөздерді оқыту қажеттігі әдістеме ғылымында дәлелденген шындық. Алайда қазақ тіліндегі п, с, ш, қ, т тәрізді дауыссыз дыбыстардың сөз соңында бір бөлек дыбысталатыны белгілі. Сондықтан ашық буынды сөздерді меңгертумен тым ұзақ әуестену, яғни бітеу және тұйық буынды сөздерді оқытудың кешіктірілуі оқушылар тілінің дамуын тежеп, олардың ауызекі тілі мен жазба тілінің дамуы арасында елеулі алшақтықтардың пайда болуына әкеп соқтырады. Сондай-ақ, сауат ашу кезеңінде тіл дамыту жұмыстарын жүргізу барысында мүғалім оқушыларға ашып түсіндірмегенмен сырттай олардың сөздері мағыналық реңктері бойынша дұрыс қолдануын қадағалап, қазақ тілінің лексикалық жүйесіндегі көп мағыналық, синонимдік, антонимдік, омонимдік құбылыстарды ғылыми терминдерін атамай-ақ байқатуға тура келеді. Немесе оқушыларды алғашқы шағын сөйлемдер құрастыра білуге үйрету кезінде қазақ тілінің синтаксистік ерекшеліктеріне сүйеніп, заттың атын білдіретін сөздер мен сынын білдіретін сөздердің тіркесуі қандай жағдайда сөйлем болатынын, қандай жағдайда болмайтынын үғындыру қажет. Мысалы: ақ қағаз Қағаз ақ қызыл көйлек Көйлек қызыл. Мұның бәрі – сауат ашу барысындағы тіл дамыту жұмыстарын жүргізуі кезінде оқытудың ғылымилық ұстанымдарының қалай ескерілетіне қатысты мысалдар. Ал оқытудың жүйелілік ұстанымы – сауат ашудың негізгі ұстанымдарының бірі екендігі белгілі. Егер сауат ашуды дыбыстық талдау мен жинақтаудың бірлігінен тұратын тұтас та күрделі үдеріс деп есептесек, бұл үдерістің өн бойында катаң жүйе сақталуы қажет екендігі де түсінікті. Құрамында оқушыларға бейтаныс, үйретілмеген дыбыс бар сөздерді мейлінше аз пайдалану, ал үйретілген дыбыстардың ұмытылып қалмауы үшін бұл дыбыстар қатысатын сөздерді келесі сабақтарда молырақ қамту талабы сауат ашу барысында мұғалімнен үлкен шеберлікті қажет етеді. Оқушылардың тілін дамыту барысында да түсіндірілген жаңа сөздерді олардың белсенді сөздік қорына енгізу ісі де жүйелі сатылардан тұрады. Сондай-ақ оқушылардың сөздік қорындағы шашыраңқы ұғымдарды тегіне, түріне, басқа да белгісіне қарай топтауды мақсат ететін тапсырмалар мен жаттығулар түрлерінің жиі қолданылуы – сауат ашу кезіңіндегі тіл дамыту жұмыстарын жүргізудегі жүйелілік ұстанымын жүзеге асырудың бір мысалы. Сауат ашу барысында, міндетті түрде, ескерілуге тиісті келесі ұстаным – оқытудың көрнекілік ұстанымы. Алты-жеті жастағы оқушылар көз алдарындағы бейнелі, көрнекті нәрсені тез қабылдайды. Және осы тәсілмен үйретілген ұғымдар естерінде сақталып, ұмытылмайды. Сондықтан оларға жаңа дыбыстарды үйреткенде де, оқу мен жазуды меңгерткенде де көрнекі құралдарға сүйенуіміз қажет. Сюжетті суреттер, ойыншықтар, заттардың нақты макеттері мен суреттері, қима әріптер т.б. сауат ашу кезінде бұрыннан қолданылып келе жатқаны белгілі. Қимылсыз көрнекі құралдардан гөрі түсіндірілетін ұғымның жанды қозғалыстағы қалпын бейнелейтін диафильмдерді, бейнемагнитофонды қолданудың әсері зор. Әрине, бұл құралдармен тым жиі әуестенудің балалар зейінін негізгі мақсаттан басқа бағытқа бұрып кететін де қатері байқалады. Алайда техникалық құралды орнымен қолдану – көздеген педагогикалық мақсатқа оңай әрі жылдам жетудің тиімді тәсілі. Сондай-ақ, балалардың ауызекі сөйлеу дағдыларын дамыту, олардың сөйлеу екпіндері мен мәнерін тәрбиелеу мақсаттарына магнитофон тәрізді техникалық құралдарды қолдану да жақсы нәтиже береді. Бұл құралды сабақта ұйымдастырылатын ойын үдерісіне араластырып, балалардың ертегі кейіпкерлерінің рөлін қалай ойнағандарын, өлеңді қалай жатқа айтқандарын, бір-бірімен сөйлескендерін өздеріне тыңдату олардың сөйлеу мәдениетін тәрбиелеудегі әсерлі тәсілдер болып табылады. Сабақтың экскурсия түрінде өткізілуі – балалардың ойы мен тілін дамытудың жақсы формаларының бірі. Тек мұндай сабақтарды мұқият ойластырып, барынша мол әсер беретіндей түрде ұйымдастыру керек. Сауат ашу кезеңіндегі тіл дамыту жұмыстарын жүргізу барысында, әсіресе, тапсырмалардың жұмбақ жасыру, жаңылтпаш айтып жарыстыру, ребус шешу, балалардың өз беттерімен жазған шығармаларын көтермелеу, сурет бойынша ауызша бірнеше үлгідегі әңгіме құрату сияқты түрлері оқушылардың белсенділігі мен саналы іс-әрекеттік дағдыларын жетілдіруге оң ықпал жасайтындығын көрсетті. Оқытудың зерттеу тақырыбымызға тікелей қатысты тағы бір маңызды ұстанымы – берілген білімді тәжірибемен байланыстыру ұстанымы. Сауат ашу кезеңіндегі тіл дамыту жұмыстарына қатысты ерекшелік – үйретілетін жаңа сөздер де, берілетін тапсырмалар да, қолданылатын суреттер де балаларға мейлінше таныс, күнделікті өмірімен тығыз байланысты болуы қажет. Кез келген сөз мағынасын балалар өміріне, олардың бұрынғы ұғымына байланыстырып түсіндіргенде ғана оңай әрі берік қабылданады. Бұл тұста оқушылардың белсенділігі де арта түседі. Сондай-ақ сауат ашу кезеңіндегі тіл дамыту жұмыстарын жүргізу барысында (әсіресе, әліппеден кейінгі кезеңде) оқушыларға өмірлік маңызы бар іс-қағаз түрлерін (бір-біріне хат, қолхат, өтініш, хабарландыру т.б.. жазу, тіпті, өлең мен шағын әңгіме жазу талпындыру) жаздырудың да әрі әсерлі болып, әрі балалардың белсенділігін арттыратыны сөзсіз. Сонымен, сауат ашу кезеңіндегі жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының жоғарыда айтылған психологиялық ерекшеліктері мен педагогикалық ұстанымдарын бастауыш сынып мұғалімдері үнемі есте ұстауы қажет. жүктеу/скачать 106,39 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|