1 дәрісбаян тақырыбы: Психология пәні, оның міндеттері мен әдістері
§ 5. Эмоциялық күйзелiстердiң негiзгi қасиеттерi
жүктеу/скачать 1,21 Mb.
|
C. М. Жакыпов. Жалпы психология
| § 5. Эмоциялық күйзелiстердiң негiзгi қасиеттерi
Адамның эмоциялық өмiрi бiрiнен соң бiрi келетiн күйлердiң әр-алуандығымен және қайталанбайтындығымен ерекшеленедi. Бiрақ та эмоциялар әр-алуандығына қарамастан мынадай ортақ қасиеттермен сипатталады: сапалы белгi, интенсивтiлiгi мен ұзақтығы. Олардың қасиеттерiмен арақатынасына байланысты эмоцияның түрлерi мен формаларын ажыратуға болады. Эмоцияның көрiнiсi – бұл әрбiр күйзелiске өзгешелiк пен қайталанбастық беретiн сапалы сипаттама. Ол эмоцияның негiзiнде жатқан қажеттiлiктiң сипатымен анықталады. Әрбiр қажеттiлiк жеке, тек соған ғана тән эмоциялық бояумен бiрге жүредi. Мысалы, тамаққа деген қажеттiлiк эмоциялық бояудың бiр типiн, танымдық - екiншiсiн, жыныстық - үшiншiсiн тудырады. Сәйкесiнше боялуына байланысты эмоцияларда қажеттiлiк қанша болса, қажеттiлiк соншама болады. Эмоциялық көрiнiстi сөзбен жеткiзу мүмкiн емес. Оны тiкелей бастан өткiзу керек. Эмоцияның белгiсi эмоция қандай болса да субъективтi жағымды және жағымсыздығына сәйкес келедi. Ол сәйкес эмоциогендi жағдаяттың пайдалы-зияндығының субъективтi көрсеткiшi болып табылады. Белгiсiне байланысты жағымды, жағымсыз және екi жақты (амбиваленттi) эмоцияларды атайды. Жағымды эмоциялар ситуацияны және оқиғаның адам үшiн пайдалы екендiгiн көрсетедi Олар қажеттiлiктер қанағаттанғанда немесе осыған септiгiн тигiзетiн жағдаяттарда пайда болады. Жағымды эмоциялар адамға пайдалы. Бiздiң рахаттануға деген талпынуымызда осыдан қанағаттанбаушылықтан туатын жағымсыз эмоциялар адам үшiн сәйкес жағдаяттар мен оқиғалардың зияндығын көрсетедi. Олар қажеттiлiктердiң ұзақ қанағаттанбауынан және соған кедергi келтiретiн жағдаяттарда пайда болады. Олар сәйкес жағдаяттардан шығу, жеңу немесе жоюға бағытталған әрекеттердi оятады. Екi жақты эмоциялар белгiлi бiр арақатынаста жағымды да, жағымсыз да күйзелiстердi қатар алып жүредi. Олар адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасының күрделiлiгiн және қарама-қайшылықтығын көрсетедi. Эмоцияның күштiлiгi- бұл олардың сандық сипаттамасы. Ол екi фактормен анықталады: сәйкес қажеттiлiктiң қанағаттанбағандық деңгейiмен және оның қанағаттануына әсер еткен жағдайлардың күтпеген жерден болғандығымен. Бұл жердегi заңдылық мынада: қажеттiлiк және субъект үшiн оның қанағаттануына кедергi келтiрген жағдайлардың ойламаған жерден болуы қандай күштi болса бұл жердегi эмоцияның күйзелiсте сондай күштi болады. Осы факторлар арқылы адамның эмоциялық реакцияларын басқаруға болады, яғни олардың күшеюi немесе әлсiреуiне әсер етуге болады. Күштiлiгiне байланысты эмоциялардың көп түрiн бөлуге болады. Аз көрiнетiн және нашар сезiлетiн түйсiнудiң эмоциялық жағынан бастап, күштi, қысқа уақыттық, бақылауға және басқаруға келмейтiн аффектермен аяқтауға болады. өзақтық эмоцияның уақытша сипаттамасы болып табылады. Ол адамның эмоциогендi жағдаяттармен (шынайы немесе ойдағы) байланысының ұзақтығына байланысты және сәйкес қажеттiлiк қанағаттанбаған күйде тұрған уақытқа байланысты. Осы факторлар арқылы эмоцияның ұзақтығын алдын-ала өзгертiп, яғни оның созылуына немесе қысқаруына әсер етуге болады. Созылу уақытына байланысты эмоцияның түрлерi өте көп, қысқа уақыттың аффективтi реакциядан бастап бiрнеше күнге созылатын эмоциялық күйлермен аяқтауға болады. Мысалы ретiнде көңiл-күйдi алуға болады. Қазiргi кезде балалар эмоциясына көп әсер ететiн теледидардағы бағдарламалар мен компьютерлер. Қазiргi адамның өмiрi түрлi техникалар мен электроникалар адам тұрмысы мен өмiр сүруiн жеңiлдетедi, бiрақта ар-намысына тырысып, биiк деңгейде өмiр сүру үшiн не керек? Рухани, моралды құндылықтармен байытып (жәрдем беру, адамгершiлiк, өнерге, әдебиетке, поэзияға т.б.) толықтыру қажет. Мысалы, адамдардың өмiрiн компьютермен салыстырсақ, компьютердiң адамдарға қарағанда мүмкiншiлiктерi бiршама артық. Компьютер адамдардың ғылыми-зерттеу жұмыстарында, өндiрiсте, оқуда тиiмдi (жеңiлдету, тездету, тереңдету) жағдайларды туғызады, техникалық, экономикалық прогреске жол ашады. Бiрақта ақыл-ой еңбегiн жеңiлдете отырып, ол адамның жалпы дамуын шектейдi, яғни ақыл-ой дағдылары тиiстi деңгейге көтерiлмейдi. Балалардың қиялына, логикалық ойлауына, ырықты ес процестерiне тиiстi тосқауыл қояды. Компьютер балалардың iшкi әлемiн өз экраны сияқты тарылтады. Олардың ақыл-ойын қарапайым сезiмсiз интегралды сұлбаға айналдырады. Компьютердiң есiнде жан, жоғары сезiм туралы түсiнiк жоқ. Тек қана жан адам баласының ойын мынадан: өзара тақыр есептесуден сақтайды. Жан ғана адамның ақыл-ойын жоғары сезiмдермен (жоғары махаббат, адамдарға ақ ниетпен қарау, әлемдi сүю т.б.) сәулелендiредi. Дамыған жан адамның ақыл-ойын қатыгез, салқынқандық, адамзатқа зиян келтiретiн ойлардан сақтайды. Осыны түсiне отырып, белгiлi немiс жазушысы Ремарк былай деп жазған: ң Мен ғажап уақытта өмiр сүргенмiн, талай ғылым жетiстiктерiне (газ пешi, электрлi тұрмыс құралдары т.б.) куәгерi болдым. Көп қиындықтарды ғылым арқылы жеңдiк. Бiрақ та адамдар осы уақыттың арасында өзгерген жоқ. Адамдар бiр-бiрiне жақын болғысы келмейдi және жақсармады. Қорыта айтқанда, адамдардың сезiмдерiн байытуда ғылымның, техиканың түрлi жетiстiктерi басты рол арқармайды. Адамдарға жоғары сезiмдер ақыл-ой, адамгершiлiк, эстетикалық сезiмдер қажет. жүктеу/скачать 1,21 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|