Жаңылтпаш - сауатты сөйлеудің құралы

Жаңылтпаштар халықтық шығармалар ішінде баланы тәрбиелеумен қатар дұрыс, айқын сөйлеуге үйретеді.

Халық ауыз әдебиетінде жаңылтпаштың алатын орны ерекше. Жаңылтпаш – тіл дамыту құралы. Жаңылтпаш—мектеп жасына дейінгі балалар мен бастауыш мектеп оқушыларына лайық шығарма. Балбөбектің тілі шығып, балдырған жасында сөздік қоры молая бастаған кезде кейбір дыбыстарды айта алмай немесе қинала айтады. Мүдірмей сөйлеу үшін қиналып айтатын дыбыстары бар сөздерді бала неғұрлым жиі—жиі дыбыстап айтып, жаңылмай жаттықса, сөйлегенде де мүдірмей өз ойын толық жеткізетін болады. Жаңылтпаштарды жаттап, жаттыға айту арқылы баланың ана тілін ардақтау, сөз қадірін білу сезімі қалыптасып, ой-қиялы дамиды, тәлім алады. Бастауыш сынып мұғаліміне жүктелер міндет көп. Алдына келген «ақ жұмыртқа сары уыз» балапанға хат танытып, сауатын ашумен бірге оның сөйлеу тілін дамыту үшін де аз тер төкпесі ақиқат. Жаңылтпаштарды тіл дамыту құралы десек, мұғалімнің міндеті – оларды балалардың жас ерекшеліктеріне , сауат ашу сабақтарының мазмұнына сәйкес лайыөты, орынды қолдана білу. Бұл міндетті жүзеге асыруда мұғалімнің өзі қазақ халқында, өзге халықтарда көркем сөзді қандай жаңылтпаштар бар екенін жақсы білуі, әрбір ақынның жыр қоржынынан қарапайым да ойлы сипатымен бала жанын баурап алатын, тіл дамытудың қисынды қиюластырылған көркем де құатты құралы – жаңылтпаштардың әр түрін сараптап, талдай алатындай болуы шарт. Белгілі балалар ақыны Ә.Табылдиев «Жаңылтпаштар көбіне әрі тіл ширату, әрі дүние таныту, әрі білім беру, тәрбиелеу мақсатында жазылады..» дейді. Ал сабақ процесінде, оның ішінде сауат ашу сабақтарында жаңылтпаштарды қолданудың маңызы төмендегі міндеттерді шешуге әкеледі: - әр дыбысты өту барысында оның акустика – артикуляциялық ерекшеліктерін ескере отырып дыбыстану; - мұғалімнің түсіндірмесімен немесе сөздік жұмысын жүргізу нәтижесінде мағынасы айқындалған жаңа сөз, жаңа ұғымдармен баланың сөздік қорын молайту; - кейіпкерлердің жағымды және жағымсыз қылықтарын баяндайтын қысқа да нұсқа, нақты бейнелі ұтымды ұйқасқан сөздермен сөз тіркестерінен құралған мәтін мазмұнының тәрбиелік мәні; «Туғанда дүние есігін өлеңмен ашатын» қазақ баласына өлең, ұйқас, ырғақ, бунақ, буын жөнінде алғашқы түсініктер беру;

Қара сөзбен өлең сөздің оқылуында сөйлеу сазы- интонациялық ерекшеліктерді ұғындыру;

Шапшаңдыққа, аңғарымпаздыққа, жинақылыққа баулу;

Өтілген сабаққа сәйкес дыбыстың қайталанып келуі жазу жұмысындаәріптердің жазба түрінесте тез қалдыруға тиімді;

«Жаңылтпаш » деген ұғыммен балалар жазу сабақтарында алғаш таныса бастайды. Жеке дыбыстарды таныстыру сабақтары барысында сол дыбыстарға сәйкес жазылған жаңылтпаштарды мұғалім балаларға жаттатып, сабақты бекітерде, бой сергіту сәтінде қолдана білсе нұр үстіне нұр. Мысалы «Т т» дыбысы мен әрпін өткенде «Тас тостаған, тас тостаған ішінде тас тостаған» деген жаңылтпашты үйретіп жіберуге болады. «Піскен пісте, пісте жерге түспе» осы секілді жаңылтпаштар бала тіліне, жаттауға жеңіл. Жаңылтпаштарды халық бала психологиясы мен тілінде болатын мүкістерге сәйкес шығарған. Бала тілінде көбінесе «р» дыбысы мен «и» дыбысын, «ш» дыбысын «с» дыбысымен шатастыру байқалады. Әсіресе тілалды дірілмен айтылатын «р» дыбысын айту алғаш қиын сияқты болып көрінеді. Сондықтан жаңылтпаштарда «р» дыбысын айтуға құралады.