1 үлім Имаінена
жүктеу/скачать 181,04 Kb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- «Екінші кем ш ілік - с в і ж үиесі жагынан болатын кемшілік, қазақша ж алгау , ж үрнақт арды елемегеннен
- «Үшінші кемшілік - сөйлем жүйесі жагынан болатын кемшілік. Бһдің жазушыларымыз сөйлем ішіндегі сөздердің алдында айтылатынын артына
- «Газет тілі оңды болсын», «Тіл мәселесі», «Қазақ тілінің мүңы», «Ажалдан құтқарған қызыл тіл»
- «Мен заманымда қандай едім Мен аңын, шешен, тілмар бабаларыңның бүлбүлдай сайраган тілі едім. Мөлдір
- Кірленіп барамын, былганып барамын. Жасыдым, мұқалдым. Мен не көрмедім
| 1 үлім Имаінена М О г е м іс о в а і ы н л а і ы Батыс
1\ач а ісс та 11
м е м л е к етт і к
\ шшсрси 1C ПШН с\І ІЛ пкьпл ІЦЫСЫ М . Д У Л А Т Ү Л Ы Н Ь Щ ГІ І М Ә Д Е Н И Ғ /П Т У Р А Л Ы К Ө І Қ А Г А С Ы Х ал кы м ы зд ы ң асыл үлдарынын бірі - Міржакып Д ч л а ң л ы оар.іык ш ы гарм аш ы лы қ гұ.мырында үлтты ктіл, онын мәлсниеті мәселесін өгкір де. өзекгі мэселе деп ееептеген. Бүгіиде бүл мәселе кандай еткір болса. с о .і кезде бүдан да еткен
көксй тесті мэсслс
болатын. Қазак
а га р т у ш ь ы а р ы н ы и ішінде
М .Дулатұлы ның көсемсоз аясында жазгандары оте коп. М .Д у л ат ү л ы н ы ң казак тілі туралы үстанган бағыты А.Байтұрсынұлы, О .Б окейхановтарм ен үндсс болып келеді. М .Д улатүлы ны н бүл мәселедегі ерекшелігі А .Б ай т ү р сы н ү л ы сияқты тілдің, оньщ ішінде соз нормасы. колдану мәдениетімен егжей-тегжейлі айналысады. Мәселен, “Орысшаланган қазак тілі" м акаласы н да сарк азм . эжумен “орысша оқы ган д ард ы '1 түйрей отырып. ана тілінс дсгси жап азабын байкалады: “ Қазак тілін іске асыратын болсак. казак әдебиетін күш ейтем із десек. алдымен істің санын салмактамай. сапасын ескеруіміз керек. Ол үшін к азақш а деп жазылған создердің элгі кемшілігін қүрту керек. Оны күрту үіиін оуелі сол кемшідіктіц кандай скенін білу керек. ()л кемініліктің бірі - дыбыс жүйесі жагы иан б о л агь ж кемшілік. Ж азуш ы лары м ы зды ң көбі қазак тілініц дыбыс жүйесіп елсмейді: орысш адан алынған сөздсрді бұлжытпай, дгы Мәсксу орысы иыц айтуыиіпа ж азады : мәселен, “М әск еу'д ем ей , “ М оскуа” деп жазады,
“ к о м еп ес'д ем ей , " к о м м у н и з м " иә “коммунист” дейді. Қазак тіліне «изм» деген жұрнакты кіргізуде тіл бүзудан баска м агь ш аж о қ" (М .Дулатүлы, 2003. 111 том. 209). Ф онетист галымдар Ә.Жүнісбек, С.М ырзабек еңбектері сингарм онизм заңына багынбаган кірме лексиканың гілімізге тигізген. тигізіп ж аткан зия ны туралы коі і жазган болатын. Коцілі жүйрік. зердесі те pen М .Д ү л атү л ы бүл мэселені дүрые жолга коймаса, ата үндеетік зацы м ы зды бүзьш сей л ей т ін үрпак пайда болатынын ескертеді. Бүл кемшілік бүгінде казак тілінің м ұ қ ы и а айналды, әрине, бүган тагы бір себеп тіліміздіц кириллицаға кеш уі еді. Күні бүгінде м е м л е к е п ік ііліміздегі сингармонизм зацы дәрежесі, кос тілділік ж ағдай ы ндагы үндестік заңы сипаты өз алдына бір зерттейтін моселе. М .Д ү л атұ л ы ец басты бірінші
кемшілік ретінде
үндсетік зацыпың
б ү зы луы н айтуы
оның Х.Досмүхамедүлы секілді сингармонизм заныи оте ж огары дор сж сд с біягенін, ягни тілші галым дәрежееіиде түеінгендіпн аңгартады. М. Д улагүлы ана тідіне жаны ашыганда оның тіл м әдениетін бүзыгі жүрген дыбыс үндестіпн ің. ягни ықпал орфоэпиясынын қатесін тауып ай ты п отыр. Орыс тілі эсерінен «ілгерінді ықлал. кейінді ыкпал, тогы сналы ы к п а л д а р ы н ы ң дыбыс заңдылықтары ның бүзылып айтылуьша баса пазар аударады. Л ғ а р т у ш ы кезінде ескерікен бүл кемшіліктер үлкен індетке . айналып, т іл ім ізд іц мәдениетін төмендетіп отыр. М .Дулатүлы былай дейді: «Екінші кем ш ілік - с в і ж үиесі жагынан болатын кемшілік, қазақша ж алгау , ж үрнақт арды елемегеннен болатын кемшшік. Ж азуш ыларымыздыц қазақш а деп ж азган сөзіне басқа пилдердің ж урнагын ж алгап жібереді. Мәселен, «социализм » деген сөз қазақша «сам сиал» дец қабылданган , сондықтан «сатсиал» деп, «сат сиал» жолын ж ақт аит ын кісі «сатсиалмыл» болуы керек еді. Бірақ біздің °1’'\ Л' Һ' 1 0JUU4 ()еліеіи>'<- «сатеиалист» иә «сот сиалист » деп ж азады,- Bvhm М Т Ж т Щ Ж0Қ екенін й1ең W ™ a u d b ,» (С онда. 2046). М -Дул а , үлы ассимиляция кезіндегі тілімічдегі ережелікті дэл аңғарып түр.
Бұнда бастысы, екі мэселенің ұшығын шыгарады. 1. Дыбыс үндестігінің бұзылуы. 2. Кірме ж ұрнақтарды эдеби нормаға айналдырмау мәселесі. Ш ынында, орынсыз қолданатын кірме жұрнақтар тілімізде соңғы кезде мүлде көбейіп кетті. Бұл туралы М .Балақаев, Н.Уэлиұлы өз еңбектерінде жазған болатын, Тіл мәдениеті және ұлтты қ мэдениет қатар өріліп келе жатқан егіз үғым. ¥лтты қ мәдениет ныш андары толығымен тілде байқалып отырады, сондықтан ана тілін білмеген адамнан ұлтты қ мэдениет нышандарын іздеу бекершілік. Тілдік мәдениетте ды бы сты қ үлгілер, жатық сөйлеу, төл сөйлеу нормалары тұтасып, бірігіп кеткен. Ф онокультурология - лингвомэдениеттану ғылымының басты саласы деп ұғыну қажет. Ұлттық релеванттарды қате айту тіл мэдениетін төмендетіп жібереді, ал нақыш ын келтіріп, интонациясына сай сөйлеу тіл мәдениетінің басты шарты. Соңғы кезде «орыс радиосы» жүргізушілерінің орыс тілі сөйлеу нормасын қазақ тіліне салып сөйлеуі - үлкен келеңсіздік. Фонокультурология М.Дулатүлы көрсеткен осы мэселелермен айналысатын бірден-бір басты ғылым
болғандықтан, сол кезде ағартушы көтерген мәселені қолға алатын уақыт жетті деп білген жен. М .Дулатүлы үшінші кемшілікке синтаксистик нормадан ауытқуш ылықты келтіреді. Сол кезде басталған бұл үрдіс қазақ тілі табиғатында бұрын болмаған синтаксистік қүрылымдарға алып келеді. Ағартушыға сөз берелік:
(Сонда, 2096). Тіл мәдениетіне бей-жай қарай алмаган М.Дулатұлы алғаш көрсеткен үш кемш ілік бүгінде зорайып басты тіл мәдениетін бүлдіріп жатқан кемшіліктерге толды. 20 ғасырдың бас кезінде алғаш қалыптаса бастаған гіублицистикалық стильде
жазылған үлттық
таным, ұлтжандылықка негізделген көптеген мақалалардың авторы - М.Дулатүлы. Тіл мәдениеті мәселесіне ол «Газет тілі оңды болсын», «Тіл мәселесі», «Қазақ тілінің мүңы», «Ажалдан құтқарған қызыл тіл» т.б. мақалаларында тоқталып өтеді. Ж алпы алғанда сол кездегі ағартушылар, алаш екілдерінің жазған мақалаларында екі мәселе басты назарда отырды. Оның біріншісі, елдің тәуелсіздігі, екіншісі тіл мәселесі. Р.Сыздық М .Әуезов тілін зерттеген кезде мынадай ерекш еліктерін көрсетеді. Бұл ерекшелік 20-30 жылдардагы барлык үлтжанды еңбектерге тэн деп есептейміз. Сонымен Р.Сыздық былай дейді: «Сөз таңдауы дегенде өз баяндауына (автор тіліпе), сондай- аң кейіпкер тіліне цажет лексика топтарын дұрыс, орынды, шебер цолдануына назар аударылады»; «Сөз цолданысы» деген мэселе -
ең бір өзекті тұсы; Ал сөз әрлеу дегенде ж азушының көріктеу ңұралдарын жұмсауы, ягни поэтикальщ — көркем тілі сөз болмақ (Р.Сыздъщ, 2005,23).
Бұның бэрі тіл тазалығынан кейін болатын нәрсе. Алдымен тіл тазалығы, орынды қолданылуы, содан кейін тіл мәдениеті, тіл байлығы, соңында суреткер шеберлігі. Ш еберлік дарынға тэн болса, тіл мәдениеті, тазалығы барлық үлтқа тэн болуы тиіс. М .Дулатұлының «Қазақ тілінің мұңы» атты макаласы бүгіндегі жайттарға арнап жазылғандай көрінеді. «Қазақ тілініц мүңы» деп аты тегін қойылмаған, мұндағы «мұңы» М .Дулатұлының өн бойы, оның «мұң» концептісі. «Қ азақ тілінің мұңы» былайша басталады;
155
М аган экеліп араб пен парсы ны касты. Б ерт ін к е л е т улд ір лет іп ногайды, бы лды рлат ы п орысты араластырды. Бір кучдерде м е п і м ) л д е ж оқ қылгысы келгендер де болды. Өліде ушбсіқы болгыр .4 байга ө к п е м ж оқ. 7 іріде маган ара т усуш ш ер аз болды. М ен ж ылы сөзді, алды м ен а и н а л ы п к ет е ш н , осы күнгі А хм ет Байт урсы пов деген кісіден гана ест ідім» (М. Д у л а т у л ы ,1 976). Ьүл макаладагы автордыц улттык таны.мы омы каш анда тіл мпдениетінін қоргаушысы, жактаушыеы екеніп айқыи ацгартып тур. Сол кезде коп
геген жанайқайлардың түншыкканы секідді М .Дулатүлыньщ ж аи ай к а й ы н ееті гендер аз болды. Бүл макаланың соңы былай аяқталады:
Булай үлты уш ін. тілі үшін жаны шырылдап жазу тосын. ерекше жагдай сияқты көрінеді. М Д у л а т ү л ы н ы ң публицисгикалық стильде жазылған ш ығармаларына гән.
б а с т ы мынадай
ерекшеліктерге токтала әгейік: Вірінші, барлық м акалалары ү л т ы н а деген аяушылық, үлтжандылық сезімдерінен турады. Ідсіпілі. оз ан а тіліне. оның тазалыгы, мәдениетіне дегеп алаңдауш ылық орын алады. Ү ш ін ш і. казак елінің. ұлтының тарихын зерттеу деген бүлқыныс онын бойы нан б а й к а л а д ы . Төртінші. ұлттык сана, салт-дәетүрлерді құрметтеушілік үнемі сезіліп о т ы р а д ы . Бесінші. басқа елдерді сыйлау, олардың жеткен жетістіктерін б ойы м ы зга сіңір у кажеттілігі байқалады. М .Дулатүлыныц тіл мәдениетіи жаньш сала к о р гаг ан д аг ы басты максаты - өз тіліміздің баска тілдің шылауында кетіп. үй-іпіі гілі б о л ы н қалүдын мүмкіншілігінен сақтауы. сонымен катар, оз қ азагьш ы зд ы и оз гіліне деген кұрметін кетеру, тіл тазалыгын сактауга ундеуі еді. П ай д ал ан ы л ған эдебнеттер: 1. М.Дулатүлы.
А. 2003, III том. 2. Р.Сыздық. Соз қуОіреті. Алматы. 2005 3. М. Балақаев. Қазиқ піііініц мпдеииеті. А., 1971 жүктеу/скачать 181,04 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|