1. Саяси ғылымның пайда болуы және қалыптасуы. Ең алғаш саясат

Қазақ даласындағы саяси ой-пікірлер (Әл-Фараби, Ж.Баласағұни, Қожа Ахмет Йассауи және т.б.)

жүктеу/скачать 128 Kb. бет 13/68 Дата 15.04.2023 өлшемі 128 Kb. #83180

Бұл бет үшін навигация:

• Жүсіп Баласағұн
• Қожа Ахмет Яссауидың

9. Қазақ даласындағы саяси ой-пікірлер (Әл-Фараби, Ж.Баласағұни, Қожа Ахмет Йассауи және т.б.) Әрбір мемлекет өзінің нышандарымен мақтанады. Ол нышандары әрине, оның тілі, ділі, ұлты, мәдениеті, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, ұлттық байлығы, рухани қазынасы. Әрбір ұлт қаншама заманнан бері көптеген қиыншылықтарды бастан өткеріп келе жатыр. Біздің қазақ та сондай жігерлі, намысшыл халықтың бірі. Тәуелсіздік жолында жандарын құбан еткен батыр бабаларымыздың асыл мұрасы – сөз қазынасы бүгінгі күні болашақ ұрпақ үшін үлкен рухани азық болып отыр. Әрине, ол дегеніміз қазақтың көшіп-қонып журсе де тіл байлығының кеңдігінің арақсында қалдырған асыл да мәнді, ғұмырлы ой-пікірлері. Хандық дәуірдің өзінде билік еткен қолбасышыларымыз саясат жағынан мықты болған. Оның дәлелін тарихымыздан бәріміз де білеміз. Міне, сол себептен де қанша ғасырлар бойы қалыптасып келе жатқан саяси ой-пікірлеріміз де баршылық. Жалпы қазақ – ойшыл, философ халық. Қазақ халқы ойшыл, не айтса да мәселенің байыбына жетіп барып айтатын, сөздің түйініне мән берген халық. Бостан бос сөйлей беретіндерді әсте жаратпаған. Халқымыздың тағы бір ерекшелігі бұлжытпай қайталай білген. Бұл дегеніміз қазаққа ұлы дала, ұлан байтақ даланың сіңірген игі қасиет болса керек. Қазақ халқының рухани мұрасы саяси пікірлерге өте бай. Бізге мол мұра қалдырған ойшылдар қатарында: Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Қожа Ахмет Яссауй болды. Әл-Фараби - саясат жөнінде өз заманында терең ойлар айтқан, қазақтың бірінші фәлсафашысы, әлеуметтанушысы, тіл маманы. 870-950 жылдары өмір сүрген ойшыл Фараб қаласында дүниеге келген. Бұхара, Каир, Бағдат сияқты қалаларда білімін ұштап, сол кезден-ақ әріптестері «екінші Аристотель» деп атаған болатын. Оның ілімі бойынша қоғамның құрылымы әлемнің құрылымына сәйкес келеді. Әл-Фарабидің саяси идеялары негізінен рахымды және рахымсыз қалаларды салыстыру арқылы беріледі. «Рахымды қалада» билеуші мен оның тұрғындарының дүние және бақыт жөнінде шынайы түсінігі бар. «Рахымсыз, күнәға батқан қалада» ондай ұғым жоқ. Сонымен қатар бұл трактатта мемлекет деген ұғымға адамдардың өз қажетін бірлесіп қоғамдық жолмен жақсылап қанағаттандыру үшін жасалған ұйым деген түсінік беріледі. Бұл қалалар сипаты мұраларға қатысы жағынан да өзгеше. Бақытсыз және опасыз қалада тұрғындар сезім мен қиялға негізделген әрекетке сүйенетін рахатты жоғары бағалайды, ал қайырымды қалада басқару заң күшіне, игі тәжірибеге негізделеді. Әл-Фараби шындықты сүю, игіліктілік, мінез парасаттылығы сияқты адамгершілік қасиеттерді атап көрсетеді. Бұдан Әл-Фараби Платонның философ-билеуші идеясын қолдайды деп ойлаймын. Яғни ғалымдарды қоғамның жүрегі деп санайды. Ұлы ойшыл бабамыз Әл-Фарабидің бай мұрасы қазақ халқының және Шығыс халықтарының саяси санасын жетілдіріп, сан ғасырлар бойы ғылымның, оның ішінде саяси білімдердің дамуына игі әсерін тигізді. Есімі орта ғасырлардан біздің заманымызға жеткен аты әлемге әцгілі ақын, философ, қоғам қайраткері – Жүсіп Баласағұн. Жүсіп Хас Хаджиб (1021 – 1077) Шу алқабындағы Баласағұн қаласының тұрғыны болған. Ақынның «Құтадғу білік» («Құтты білім») атты поэмасы арқылы ол туралы мағлұматтарды ала аламыз, бұл поэма – ортағасырлық қазақ даласындағы әртүрлі тарихи, саяси және қоғамдық мәселелер туралы мол мағлұмат, құнды деректер беретін шығарма. Ерекшелігі – ол кездегі ресми тіл араб тілі болса да, өз ана тілі – түрік тілінде жазылғандығында. Бұл ұзақ уақыт толастамаған қырғын соғыстар кезеңі болса да, түркі тайпаларынан кейінгі қазақ ұлтына этникалық негіз болған қыпшақтар бірлестігі қалыптаса бастаған маңызды кезең. Ойшыл саяси мәселелерге де айрықша көңіл бөлген. Мысалы, сол кездегі қарахандықтардың жеке өлке билеушілері өзара билікке таласып, бастары қосылмағандығын негізге ала отырып, мемлекетті орталықтандыру және басқару, қоғамда әділ заңдардың, еркіндік пен бостандықтың болуын қалайтындығын өз шығармасымен жеткізе білді . «Құтадғу білік» - саяси ғана емес, халықтың салт-санасы, өмірдің мән-мағынасы, адам тағдыры, оның қоғамдағы рөлі, халықтың мінез-құлқы, салт-санасы, әдет-ғұрпы жөніндегі көзқарастар жинақталған құнды шығарма. Еліміздің тарихындағы елеулі мәдени-тарихи ескерткіш – Түркістан қаласынан шыққан сопы ақын Қожа Ахмет Яссауидың (1166 жылы қайтыс болды) «Диуани хикмет» («Ақыл кітабы») тты өлеңдер жинағы. Қыпшақ диалектісінде жазылған Яссауидің бұл өлеңдері өз кезінде сахарадағы көшпенділер арасына кеңінен тараған. Ислам дінін халыққа таратушы Арыстан Бабаның баласы Ахмет Яссауиге мұсылмандықты белсенді насихаттағаны, халық алдындағы зор беделі, кіршіксіз сенімі үшін түрік мұсылмандары оны пайғамбарға теңеген. Ахмет Яссауи ақын ретінде өзінің өлеңдерінде ислам дінінің тағылымдарын тарату арқылы түрік халықтары арасында саяси-әлеуметтік ынтымақтастығының күшеюіне зор үлесін қосты. Ислам дінінің түрік халықтарын біріктірудегі ролін түсінген Шыңғыс хан қазақ даласындағы дін қызметкерлері қожаларды ақсүйек тобына жатқызған болатын. Ал Әмір Темірдің Қожа Ахмет Яссауиге арналған кесене тұрғызуы оның тек ақын, ғұлама ғана емес, белгілі мемлекет қайраткері болғанын білдіреді. жүктеу/скачать 128 Kb. Достарыңызбен бөлісу: