1-ші тақырып. Қазақстанның қазіргі заман тарихына кіріспе

11-ші  тақырып.  Этнодемографиялық  үдерістер  және  ұлтаралық 
келісімді нығайту 
 
1.Ерте дәуірден 1917 жылға дейінгі Қазақстан халқының өсімі. 
2.  Жаңғырту  кезеңіндегі  Қазақстанның  әлеуметтік  демографиялық 
дамуының ерекшеліктері. 
3. 1926-1939 жылдардағы Қазақстан халқы.   
4. ХХ ғасырдың 40-50 жылдардағы Қазақстанның демографиялық дамуы.  
5.  1960-1980  жылдардағы  Қазақстандағы  әлеуметтік-демографиялық 
үдерістер.  
6. Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстанның демографиялық жағдайы. 
 
Демография  -  грекше  демос  -  халық,  «gzafo»  -  жазу,  сипаттау  деген 
сөздерінен  шыққан.  Демография-  белгілі  бір  халықтың,  ұлттың,  ұлыстың, 
этникалық  топтың  санын,  құрамы  мен  құрылымын,  аумаққа  бөлінуін,  өсу  не 
кему  динамикасын  қоғамдық-тарихи  жағдайлармен  байланыстырып  зерттейтін 
әлеуметтік ғылым саласы болып саналады.  
Демография  ғылымы  халықтың  ұдайы  өсу  мөлшерін,  дамуын  анықтайды. 
Халықтың  ұдайы  өзгерісі  -  ұрпақ  алмасу,  туу  мен  өлу,  яғни  табиғи  жағдай 
арқылы жүзеге асады. Белгілі бір аймақтағы халықтың өсу мөлшерінің өзгеруі 
адамдардың  басқа  жерлерден  көшіп  келуі  (иммиграция)  мен  олардың  бөтен 
аймақтарға  қоныс  аударуына  (эмиграция),  яғни  халықтың  көшіп-қону 
қозғалысына  да  байланысты.  Сондай-ақ  халық  санының  өзгеруі  адамдардың 
жасына,  отбасы  жағдайына,  балалар  санына  немесе  білім  деңгейіне, 
мамандығына,  әлеуметтік  ахуалына  орай  бір  күйден  екінші  күйге,  бір  топтан 
екінші  топқа  ауысуына  тәуелді.  Кең  мағынада  алғанда,  халықтың  ұдайы 
өзгерісі  дегеніміз  оның  санының,  құрамы  мен  орналасуының  табиғи 
жағдайларға  және  көші-қонның  ықпалына  қарай  өзгеріп  отыруы.  Отбасының 
құрылуы,  оның  дамуы  мен  күйреуі  демографияда  дербес  мәнге  ие. 
Демографияда халықтың және оның бөліктерінің  өзгеруі тек сан жағынан ғана 
емес, сонымен қатар сапалық тұрғыдан да қарастырылады. Мысалы, белгілі бір 
жастағы  адамдардың  санының  өзгеруімен  қатар  олардың  тұлғалық  дамып-
жетілуі, денсаулығындағы өзгерістері де назарға алынады.  
1855  жылы  француз  ғалымы  А.Гийардың  еңбегінің  тақырыбында 
«демография» термині тұңғыш рет қолданылып, автор оған «адамзаттың табиғи 
және 
әлеуметтік 
тарихы» 
деген 
анықтама 
береді. 
Қазақстандағы 
демографиялық процестерді тарихи-әлеуметтік тұрғыдан қарастырған алғашқы 
зерттеулер  қатарында  М.Шоқайдың  шет  ел  баспасөзінде,  М.Тынышбаевтың 
1924  ж.  «Сана»  журналының  2-3-сандарында  жарияланған  деректерін,  т.б. 
статистикалық  еңбектерді  атауға  болады.  Тәуелсіздік  жылдарында  кәсіби 
демографтар М.Б.Тәтімов, Ұ.М.Ысқақов, Ә.Б.Ғали, Г.Меңдіқұлова, С.Қарасаев, 
А.Елемесова,  Н.Ермекова,  Е.П.  Зимовина,  т.б.  еңбектерінде  жалпы  қазақ 
халқының, Қазақстан халқының өсу, даму заңдылықтары зерттелді. 
Тәуелсіздік  жағдайындағы  Республиканың  экономикалық  және  саяси 
өміріндегі  түбегейлі  өзгерістер  өңірдің  демографиялық  ахуалына  әсерін 

тигізбей  қоймады.  Қазіргі  кезеңде  Қазақстан  дүние  жүзінің  халық  ең  аз 
қоныстанған  елдердің  бірі  саналады.  Көлемі  2724,9  мың  шаршы  километр 
болатын  ауданды  алып  жатқан  елде  аумақтың  бір  шаршы  километріне 
шаққанда 7 адамнан келеді.  
ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитетінің мәліметінше 
2020  жылдың  1  қаңтарындағы  жағдай  бойынша,  Қазақстан  халқының  саны  18 
млн 632 мың 200 адамды құрады, 18 млн 632 мың 200 адамның 10 млн 893 мың 
800-і  немесе  58,5%  -  қалаларда,  7  млн  738  мың  400  мыңы  немесе  41,5% 
ауылдарда тұрады. Жалпы халық санының 9 млн 34 мың 300-ін немесе 48,5% – 
ерлер,  9  млн  597  мың  900-і  немесе  51,5%  әйел  азаматшалар  құрайды.  2019 
жылғы 1 қаңтармен салыстырғанда халық саны 236,5 мың адамға немесе 1,3% 
өсті.  Бір  жыл  ішінде  тұрғындар  саны  ең  көп  3  өңірде  артқан  -  Алматы 
қаласында  62,2  мың  адамға,  Нұр-Сұлтан  қаласында  57,6  мың  адамға  және 
Түркістан облысында 36,4 мың адамға. 
Халық  саны  бойынша  дүниежүзінде  62  орындамыз.  Өмір  сүру  жасы 
бойынша орташа жас – 68,5 жасты құрайды. Ер адамдардың орташа өмір сүру 
жасы – 63,2 жасты, әйелдердің өмір сүруінің орташа жасы – 74 жасты құрайды. 
Қазақстан  халқының  сауаттылық  деңгейі  –  99,8  пайыз.  Халықтың  мекендеуі 
үшін  неғұрлым  қолайлы  жерлер  Түркістан  облысы,  Жамбыл,  Алматы  облысы 
және Шымкент қаласында бүкіл халықтың 40 пайызы шоғырланған. 
1897  ж.  Ресей  империясы  халқының  есеп-санағы  деректері  бойынша 
Қазақстан  аумағында  үш  аса  ірі  этникалық  топтар  ерекшеленді:  халықтың 
81,7%  құрған  қазақтар,  орыстар  -  10,9  және  украиндықтар  -  1,9%.  Бірақ  1914 
жылы  қазақтардың  салыстырмалы  салмағы  65,1-ге  дейін  төмендеді,  ал  шығыс 
славяндар  (орыс,  украин,  белорустар)  саны  29,6%  өсті.  Демек,  1897-1914  жж. 
қазақтардың  салыстырмалы  салмағы  16,6  пунктіне  төмендеді,  ал  славян 
халқының саны 16,8 пунктіне дейін өсті. Орыс және украин халқы көші-қонның 
оң  айырмасы  байырғы  халықтар  салыстырмалы  салмағы  төмендеуінің  басты 
себебі және оның басқа этникалық топтарымен қатынасы болып табылды. ХІХ 
ғ.соңғы  он  жылдығында  –  ХХ  ғ.  басында  Столыпин  аграрлық  реформаға 
байланысты  Қазақстаның  шаруалық  отарлауы  ерекше  күшейді.  1871-1917 
жылдар аралығында яғни 46 жыл ішінде өңірде 1,6 млн. астам адам мекендеді, 
олардың басым көпшілігі 1907-1916 жж. келді.  
1926  жылғы  санағы  бойынша  Қазақстанның  қазіргі  шекарасында  6198,4 
мыңнан  астам  адам  өмір  сүрді,  олардың  ішінде  қазақтар  -  58,5%,  орыстар  – 
20,6,  украиндықтар  –  13,9,  өзбектер  –  2,1,  татарлар  –  1,3,  ұйғырлар  –  1,0, 
немістер  –  0,8  және  т.б.  Егер  1897  ж.  Бүкілресейлік  санақтың  деректерімен 
салыстыратын  болсақ,  осы  29-30  жыл  ішінде  республиканың  тұрғындары 
шамамен 1,5-ке өсті, соның ішінде орыстар – 2,8-ге, басқа ұлт өкілдері – 4,3-ке, 
қазақтар  тек  –  234,8  мың  адамға  өсті,  яғни  7%.  Қазақтардың  салыстармалы 
салмағы  23,2  пунктіне  төмендеді,  орыстар  -  9,6  пунктіне,  басқалары  –  13,7 
пайыз  пунктіне  дейін  өсті.  Қазақ  АКСР  негізгі  ұлт  көпшілігінің  өсу  саны  төрт 
негізгі  канал  бойынша  жүрді:  1920-шы  жылдардың  ортасында  жылыстау 
негізінде халық санының көбею нәтижесінде көші-қонның оң айырмасы; табиғи 
өсуі,  өлімнен  үстінен  туу  көбеюшілігі;  1924  ж.  автономдық  республикасының 

құрылуы  және  Орта  Азияның  ұлттық-аумақтық  межелеуінен  кейін 
республиканың  іс  жүзінде  әкімшілік  шекаралардың  кеңеюі;  ассимиляциялық 
және шоғырландыру процестері.  
1920-шы  жж.  демографиялық  жағдай  жағымсыз  болғаны  белгілі,  бір 
жағынан  1921  ж.  құрғақшылық  және  жұт  кезінде  шаруалардың  бір  бөлігі 
РКФСР  және  Украинаға  қоныс  аудара  бастады.  Қазақ  АКСР  ОАК 
республиканың  шаруа  тұрғындарына  республикадан  жылыстауды  ұстау 
мақсатында  арнайы  жолдауымен  шықты.  Басқа  жағынан  –  20-шы  ж.  басында 
Ресейдің  әр  түрлі  аудандарынан  (мысалы,  Саратов,  Астрахан  губерниясынан) 
Қазақстанға  тек  шаруалар  (орыс,  украин,  мордов  және  т.б.)  ғана  емес,  қазақ 
тұрғынадары да қоныс аударды немесе қайтып келді.  
1939 жылғы санағы бойынша республикада 6094 мың адам өмір сүрді, яғни 
1926  ж.  салыстырғанда,  республика  тұрғындарының  саны  105  мыңға  немесе 
1,7%-ға қысқарды. Үлкен шығын қазақтарға келді, олардың саны енді 2 млн 314 
мың  адамды  құрды,  1926  ж.  салыстырғанда,  1314  мыңға  немесе  63,8%-ға 
төмендеді.  
Соғыс  жылдарында  Қазақстанға  көші-қон  ағыны  күшейді.  Ел 
тұрғындарының батыс аймақтарынан Қазақстанға көшірілген 536 мың адамнан 
басқа көптеген халықтар жер аударып жіберілді, олардың автономдық білімдері 
алдын  ала  жойылды.  Салмақты  жер  аудару  қарсаңында  1939  ж.  санағы 
бойынша Қазақстанда 54696 поляк, 3569  – латыш, 808 –литвалықтар  және т.б. 
өмір сүрді.  
1941  жылы  тамызда  Қазақстанға  349713  неміс  ұлты  көшірілді,  немістердің 
жалпы  саны  441713  болды.  1944-1945  жж.  Қазақстанға  қалған  немістер  саны 
көшірілді.  Бұдан  басқа  Қазақстан  аумағында  және  елдің  т.б.  аймақтарында 
неміс  және  жапон  әскери  тұтқындары  жұмыс  істеді,  олардың  жалпы  саны  2,5 
млн.  адам  болды.  1950-шы  жылдары  әскери  тұтқындардың  отанға  оралуы 
аяқталды.  
1944  ж.  ақпанда  Орта  Азия  және  Қазақстанға  шешендер  мен  ингуштар, 
наурызда  –  балқарлар,  қарашада  –  түрік-месхетиндер,  сонымен  қатар  қырым 
татарлары,  қарашайлар  және  т.б.  халықтар  күшпен  көшірілді.  1957  ж.  шешен 
және  ингуш  халықтары  автономиясын  қалпына  келтіргеннен  кейін  олардың 
Солтүстік  Кавказға  оралуы  басталды.  Қарашай,  балқарлар,  қалмақтардың 
қайтарылуы қарқынды түрде жүрді. Бұрынғы өмір сүрген орындарына гректер, 
түрік-месхетиндер,  қырым  татарлары,  поляктар,  корейліктер,  Волга  өңіріндегі 
немістердің бір бөлігі қайтты. Алайда олардың орташа салмағы Орта Азия және 
Қазақстанда қалды. Кеңес Прибалтика республикасына латыштар, эстондықтар, 
литвалықтар  қарқынды  түрде  қайтты.  Соғыстан  кейін  1950-шы  жж.  ортасына 
дейін  Қазақстанға  ұйымдастырылған  қоныс  аударылуы  әлсіз  жүрді. 
Республикаға  аса  ірі  көші-қон  ағыны  тың  және  тыңайған  жерлерді  игеруіне 
байланысты  өтті,  ол  уақыт  бойынша  ірі  өнеркәсіптік  құрылыстарына  сәйкес 
келді.  Тың  және  тыңайған  жерлерді  игеру  үшін  1954-1962  жж.  Қазақстанға  2 
млнға жуық адам, негізінен елдің еуропалық бөлігінен келді.  
Республикааралық  ұйымдастырылған  жұмыс  күшін  жинау  бойынша 
өнеркәсіп,  құрылыс  және  көлік  үшін  1954-1965  жж.  0,5  млн.  шамасында  адам 

келді,  бұл  республиканың  ұйымдасқан  жинағы  бойынша  80%  құрады. 
Жұмысшылардың көбі Украина, Белоруссия, Молдавия және Литвада жиналды. 
Бұл  бір  жағынан  ежелгі  тұрғындар  саны,  екінші  жағынан  шеттен  келіп 
орныққандар  арасындағы  алшақтықты  күшейтті.  1959  ж.  орыстардың 
салыстырмалы салмағы 42,7%-ға жетті, ал қазақтар республика халқының 29% 
ғана құрады.  
Қазақстанға  көші-қон  ағыны  сәл  әлсіз  қарқыннан  кейін де  жалғасты,  бірақ 
1970-шы  жж.  басында  теріс  айырым  қалыптасты.  1959  ж.  республиканың 
тұрғындары  9294741  адамды  құрды,  яғни  соғысқа  дейінгі  санын  1,5  есеге 
асырды. 20 жыл ішінде (1939-1959 жж.) қазақтардың саны 474 мың, орыстар – 
1523  мың  (62%),  украиндықтар  –  105  мың  (16%),  татарлар  –  85  мың  (79%), 
өзбектер – 33 мың (32%), белорусстар – 76 мың (3,4 рет), ұйғырлар - 24,4 мың 
(69%), басқалар - 311 мың адамдар (2,6 рет) саны өсті. 1939 ж. немістердің саны 
92379 адам болғаны белгілі, ал 1959 ж. 659658, әзрбайжандар – 12 мың және 38 
мың  адам  болды.  Корейліктердің  салыстырмалы  салмағы  осы  уақыт  ішінде 
0,8%-ға,  абсолюттік  төмендеуі  кезінде  22  мың  адамға  төмендеді.  1970  жылы 
40%-ға  көбейіп,  Қазақстан  халқын  13  млн.  адам  құрды,  оларда  қазақтар  саны 
4234  мың  (32,6%),  орыстар  –  5522  мың  (42,5),  украиндықтар  –  933  мың  (7,2), 
немістер  -  858  мың.  (6,6),  татарлар  -  288  мың  (2,2),  өзбектер  -  216  мың  (1,7), 
белорусстар  -  198  мың  (1,5),  ұйғырлар  -  121  мың  (0,9),  корейліктер  -  81  мың 
(0,6), әзербайжандар - 58 мың (0,4), басқа ұлттар - 498 мың болды.  
1939,  1959,  1970  жж.  санақтары  арасында  Қазақстанның  ең  этносы  болып, 
орыстар  қала  бергені  айқын.  Орыстар,  украиндықтар,  белорусстар  1939-1970 
жж. абсолюттік көпшілікті құрды.  
Дегенмен,  1959-1970  жж.  қазақ  халқының  демографиялық  дамуында 
бетбұрыс  пайда  болды.  Оған  көптеген  факторлар  қатары  әсер  етті: 
салыстырмалы  жоғары  табиғи  өсуі,  көші-қон  экспансиясы  тиімділігінің 
төмендеуі,  теріс  көші-қон  айырмасы.  1956-1962  жылдары  Қытайдан  260  мың 
қазақ Қазақстанға көшіп келді. Нәтижесінде қазақтардың жалпы санының ғана 
емес,  сонымен  қатар  республика  тұрғындары  құрамындағы  салыстырмалы 
салмағының  бұлжымайтын  өсу  тенденциясы  көзделді.  Соңғысы  төңкеріске 
дейінгі  уақытта,  ал  1897-1959  жж.  81,8-ден  30%-ға  дейін  үздіксіз  құлады. 
Қазақтардың абсолюттік саны республикада 1959-1970 жж. 1446,9 мың адамға, 
яғни  51,9%-ға  өсті.  1979-1989  жж.  агаралық  этностар  ретінде  белгіленген 
қазақтардың  –  53,3%,  ұйғырлар  –  52,8%,  өзбектер  -  30%-нда  тез  қарқындары 
болды.  1979-1989  жж.  тұрғындардың  жалпы  көбеюінде  қазақтардың 
салыстырмалы салмағы 70, орыстарда 13, немістерде  - 3% және т.б. болғанын, 
1979-1989  жж.  этнодемографиялық  құрамның  динамикасы  көрсетеді.  Сонымен 
қатар  Қазақстанда  қазақтардың  көбеюі  23,5%,  орыстар-3,9%,  немістер  –  6,4%, 
татарлар  –  4,6%,  өзбектер  –  26,1,  белорусстар  –  0,6,  ұйғырлар  –  25,3%  және 
корейліктер – 12,3% құрды. Қазақтар отбасында балалар санына деген бағдары 
төмен  болды:  1972  ж.  —  5,01,  1978  ж.  -  4,85,  1985  ж.  -  4,27.Қазақ  әйелдерінде 
жалпы  бала  тууы  1979  ж.-  5,787,  1989  ж.  3,584  болды, бұл  1979  ж. деңгейінен 
61,9%  құрайды.  1962  ж.  Қазақстанда  қазақтардың  табиғи  өсімі  мың  адамнан 
болды (тұрғындардың табиғи өсімінен 37%), 1964 ж. - 111 мың (43%), 1970 ж. -

107,7 мың (48,1%), 1972 ж. - 114 мың (49,0%), 1979 ж. - 125 мың. (52,1%), 1989 
ж. - 162 мың адам (63,5%) болды. 
1989  жылғы  халық  санағы  бойынша  Қазақстан  мемлекеті  тұрғындарың 
саны 16 млн. 199 мың 200 адамды құрады. Қазақ ұлтының саны 6 млн. 496 мың 
900 адам болса, басқа барлық ұлт өкілдерінің саны 9 млн. 702 мың 300 адамды 
құрады.  

жүктеу/скачать 4,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: