12-дәріс. Шешімдер қабылдаудың көп критериалды әдістерінің негіздері

12-дәріс. Шешімдер қабылдаудың көп критериалды әдістерінің негіздері

Көп критериалды таңдаудың мәні
Таңдаудың қарапайым есептеріне тиімділікті бағалау критериі белгілі және айқын есептерге жатады. Бұл жағдайда операцияларды зерттеудің тікелей есебі шешіледі – бір критериді максимумға (минимумға) айналдыру қажет. Өкінішке орай, іс жүзінде мұндай есептер жиі кездеспейді, ал ауқымды және күрделі операцияларға келетін болсақ, олардың тиімділігін әдетте бір тиімділік көрсеткіші арқылы толық сипаттау мүмкін емес. Көмекке басқа қосымша көрсеткіштерді тарту керек. Мұндай есептер жеке шешім қабылдаушы тұлғаның көп критериалды таңдауы деп аталады. Осындай есептердің мысалдарын қарастырайық.

1. 
   Бас инженердің орнына кандидатураны таңдау керек делік. Белгілі бір үміткердің осы лауазымға лайықты екенін анықтау үшін келесі талаптарды ескеру қажет: іскерлік құзыреттілігі, жұмыс тәжірибесі, жауапкершілік сезімі, ұйымдастырушылық қабілеті, жасы және т.б.
   
2. 
   Автокөлікті сатып алғанда сатып алынған объектінің қасиеттеріне негізделген критерилердің бір бөлігін қарастырасыз, мысалы, сыйымдылық, қозғалтқыш қуаты, жайлылық, қосалқы бөлшектердің болуы және әрине құны.
   
3. 
   Университетке сабаққа асыққан кезде күн сайын шешетін есептің мысалы: қандай көлікпен жүру керек? Қандай критерилерді ескеру керек? Жол жүру құны, жылдамдық, «жол кептелісінде» қалу мүмкіндігі және т. б.
   
4. 
   Жаңа автокөлікті жұмысшылар тобының мүшелері арасында бөлу кезінде еңбек өтілі, автокөліктің жасы мен жағдайы, қала сыртына шығу қажеттілігі және т.б сияқты көрсеткіштерді ескеру қажет.
   

Көптеген мысалдар келтіруге болады. Кейбіреулерін максимумға, ал басқаларын минимумға айналдыру қажет болатын тиімділік көрсеткіштерінің мұндай көптігі кез келген күрделі шешім қабылдау есебіне дерлік тән.
Сұрақ: осы талаптардың барлығын бір уақытта қанағаттандыратын шешім табуға бола ма? Ашық жауап берейік – жоқ. Бір көрсеткішті барынша арттыратын шешім әдетте басқаларын барынша арттырмайды немесе азайтпайды. Сондықтан жиі қолданылатын тұжырымдама – «минималды шығындармен максималды нәтижеге жету» – жай ғана сөз тіркесі және ғылыми талдау кезінде оны алып тастау керек. Тиімділікті бірнеше көрсеткіштер бойынша бағалау қажет болған жағдайда не істеу керек? Шешімдер қабылдау теориясы не ұсынады? Белгілі бір тәсілді таңдау процесінің өзі оңтайландырғымыз келетін мақсатты әрекет болып табылады.