2-4 сыныптарға арналған «Әдебиеттік оқу» оқулығынан және қосымша балалар шығармаларын талдап:»көркем образдың нақтылығы мен дәлдігі»; «оқиғадағы лиризм»; «адам мінезін суреттеудегі динамика»; «эстетикалық тәрбиенің ақыл-ой тәрбиесімен тығыз

Фольклор сөз жоқ, балалар әдебиетінің бастауы, қайнар көзі. Балалар әдебиеті халық ауыз әдебиеті үлгілерін негізге ала отырып, бүгінгі күнге дейін дербес ғылым болып отыр. Осы аталмыш ғылымның жай-күйі қазіргі ақпараттанған ХХІ ғасырдың сұранысы мен талабына жауап бере ала ма? Бұл ойлануды қажет ететін және бір ауыз сөзбен жауап бере салатын сұрақ емес. Салмағы да, жауабы да ауыр сұрақ. Сонымен, қазіргі таңда қандай балалар әдебиеті қажет? Бір ғана мысал келтірейін: балалар фольклорында «Төрт түлік туралы» жырлар бар. Осыны балаларға қалай оқытып жүрмыз? Балдырған төрт түлік туралы өлең-жырларды жаттауын жаттар, бірақ өңі түгіл түсінде көрмесе оларды, қалай ұғындырамыз? Балаға нанымды болу үшін көзбен көру, яғни қоршаған ортада сезінуі тиіс.

Қазақ балалар әдебиетінің негізгі түп қазығының келесі арнасы – ежелгі түркі әдебиеті мұралары. Көне дәуірі кезеңіндегі мәдени мұраларымыз отандық, шетелдік ғалымдарымыздың назарын аударып отыр. Ү-ҮІІІ ғ.ғ. тасқа қашалып мәңгілік ескерткішке айналған Орхон-Енисей жазбалары, «Оғызнаме», «Китаби дәдәд Қорқыт» («Қорқыт ата кітабы»), «Диуани лұғат-ит түрк» ( «Түркі тілінің сөздігі»), «Құтадғу біліг» («Құтты білік»), «Диунаи хикмет» («Даналық кітабы»), «Хибатул хакайык» («Ақиқат сыйы»), «Бақырғани кітабы», «Кодекс куманикус» («Қыпшақтар кітабы»), «Қисса-cул-әнбия», «Хұсырау-Шырын», «Мухаббат-наме», «Жәдігернама», «Гүлстан бит-түрки» («Түркі тіліндег Гүлстан»), т.б.

Ертедегі Грекия құдайлары мен қаҺармандарын дәріптегенше, сол түркі халықтарына ортақ мәдени мүраларымызды, яғни Күлтегін, Білге қаған, Тоныкөк, Тұмар патша, Алып ер Тұңға, т.б. ерліктерін үлгі тұтсақ, яғни оларды жас буынның қазіргі кейіпкерлері «терминатор», «шрэк», «человек паук», т.б. сияқты құбыжықтардан гөрі басты қаһарман дәрежесіне көтерсек дұрыс болар еді. Бұл ойлануды қажет етпейтін, кезектен тыс қолға алуға тиіс бірден бір мәселе.

Орхон ескерткіштеріндегі жырлардың басты тақырыбы – ел тәуелсіздігін аңсау, ел қорғаны болған батырларының ерлігін дәріптеу. Айталық, Күлтегін, Тоныкөк, Білге қағандарды түркі халықтарының қаһарманы етіп, жырдағы айтқандай:

Тәңір текті, Тәңірден жаралған,

Түрк Білге қаған.

Бұл шақта отырдым,

Сөзімді түгел есітіңдер:

Бүкіл жеткіншегім, ұланым,

Біріккен әулетім, халқым... [3,49]

деген ұрпаққа айтар ұлағатты сөздерден басталып, олардың батырлық, ерлік істері жырланады. Ерлікті жырлайтын грек мифтерінен кем емес ежелгі жырлардың бірі – ХІІІ ғ. Хатқа түскен «Оғызнаме» («Оғыз қаған жыры»). Оғыздардың Көк Тәңіріне табынып, өздерін көк Бөріден таратып, жарықты Көкжал бастып отырады. Оғыз өзі көк өңді, әйелінің де көзі көк, тіпті шашы да теңіз толқынындай көгілдір деп суреттеледі. Яғни, көне түркілерде көк түс қасиетті деп саналған. Жырдан үзінді кетірейік: «Күндерде бір күн Айқағанның көзі жарыды, босанды. Еркек бала туды. Осы баланың өңі, шырайы көк еді...» [4,79]

Осы ұл анасының омырауынан бір-ақ рет сүт еміп, бұдан артық ембеді. Шикі ет, тамақ тіледі. Тілі шыға бастады. Қырық күннен соң үлкен болды, жүрді, ойнады... Оғыз қаған күндерден соң, түндерден соң жігіт болды. Бұдан әрі Оғыз қағанның өсуі халқының қиялы мен ғажайып, ойлау шеберлігі арқылы өрбиді.

Сондай-ақ, ежелгі түркі халықтары табиғатты бағалай білген. Жырда Оғыздың балалары – Күн, Ай, Жұлдыз, екінші әйелінен – Көк, Тау, Теңіз деп атауы да тегін емес. Әр баласының атын табиғат құбылыстарының атауын беріп, сөйлете білген. Грек жырларында олар құдайлар деп берілсе, ежелгі түркі жырларда адам есімдері түрінде сипат алған. Әрине, табиғатты адамнан, адамды табиғаттан бөліп қарауға болмайды. Табиғатты жырлау, бейнелеу – бүгінгі балаларды оны сүюге тәрбиелеудің негізгі қазығы. Оның арғы арнасы көне түркі дәуірлеріне жетелейді.

Ахмет Иассауи Исламның түркі халықтарының дүниетанымына сәйкес сопылық ой-пікірлер жүйесі, яғни адамның ішкі рухани тазалығы және ғибадатын насихаттайды. Ислам діні жасөспірімдерге тигізетін әсері мол. Баланы тәрбиелеудегі негізгі мақсат – ислам дініндегі имандылық, адамдық қасиет, ақыл-парасатты бала бойына сіңіру. Сондай-ақ, ислам дініндегі кейбір қағидалар мен тыйым салуларына қарамастан мешіттен әйел адамдардың орын алып, діни жиындарға ер адамдармен бірге әйел адамдардың да қатысуы, өлеңдердің аспаптармен сүйемелдене айтылуы, әуен-сазға елтіп адамдардың бір-бірімен қол ұстасып билеуі, құрбандық қанының және сүйектерінің топыраққа көмілуі сияқты сенім-нанымдары ретінде қоса жүрген.

Даналық кітабында ислам дінінің ең басты қағидаларын, ереже-шарттарын жан-жақты баяндайды. Имандылықты насихаттайды. Адамгершілікті жырлайды. Ол өзінің тамаша ойларын, пікірлерін, тұжырымдарын төрт мәселеге негіздей отырып өрбітеді.