2-тақырып. Түркілердің шығу тегі мәселесі. VI-ХІІ ғғ. Қазақстанның этносаяси тарихындағы түркі факторы

Түркеш қағанатының саяси және мәдени даму тарихын 
зерттеген Әлімғазы Дәулетхан «он оқ елінің» құрамы
YI-YIII ғасырлар аралығында әлденеше рет жаңарып, 
толығып отырды
«Бес арыс Дулат»
Бес тайпалы Нүшбе» 
1. Чимойын (Шу му күн) -Лүй -чор ұлысы -
Тарбағатай өңірін мекендеді. 
2. Қойлау (Ху лу шы) –Күлүч- чор ұлысы- 
Манас өзенінің солтүстігі мен батысында. 
3. Ысты (Ше шы ти)- Тон шор ұлысы- Бұратола 
өзені. 
4. Түркеш -Алаш шор (Ту ши шы хе ло шы) 
ұлысы- Іле өзенінің ортаңғы және төменгі 
аңғарының терістік бетінде. 
5. Жаныс-Шопан чор (Шу ни шы шу Бан) 
ұлысы- Қарашәр мен Жұлдыз өзені. 
Бұлардың ішінде түркеш, қойлау, чимойын, 
ысты, жаныс тайпа аттары да, ал Алаш, Лүй, 
Күлүч, 
Тон, 
Шопан 
дегендер 
тайпа 
бастықтарының аттары деп көрсетеді. 
1. Азғыз (Аскіл) Күл -Еркін ұлысы.
2. Касо- Күл -Еркін ұлысы.
3. Барысқан (Бо сай Ган) (Барсаған) тон Ашбар -
(Дун Шабо) Еркін ұлысы. 
4. Азғыр (Аши же (Аскіл), Нижұқ (Ни шу)- 
Еркін ұлысы. 
5. Касо -Шопан Ге шу Шу Бан -Еркін ұлысы.
Мұндағы азғыз, касо, барысқан дегендер 
тайпалардың аттары да, Күл, тон Ашбар, 
Нижұқ, Шопан, дегендер аталған тайпаларды 
билеген көсемдердің аттары, ал еркін солардың 
лауазымдары деп көрсетіледі. 

704 жылы Түркеш 
мемлекетінің негізін 
қалаушы - Үшелік 
 
Қолайлы географиялық орналасуы, табиғи климат 
жағдайларына байланысты отырықшы, қала 
мәдениеті дамыған, көп салалы шаруашылықпен 
шұғылданды. Мал шаруашылығының жартылай 
көшпелі түрі, егіншілік, қолөнер, саудамен 
айналысты
.

707 жылы Үшеліктің қайтыс болуымен билік басына мұрагері Сақал (Саға) келді. Егер 
Үшелік билік басына келгенде жүз қырық мың әскері болса, Сақал тұсында оның саны үш 
жүз мың адамға жетеді. Сақал билігі тұсында ішкі талас–тартыс күшейді. 710 жылы ағасы 
Сақалдың берген жер үлесіне көңілі толмаған Чжен (Жану) өкпелеп, Шығыс Түрікке қашып 
барып шағымданды. Ағасына қарсы көмек сұрады. Шығыс Түрік қағаны Қапаған негізгі 
әскер күшін шығысқа шоғырландырған болатын. Ол әйелінің жерлеуін сылтауратып өз 
ордасында қалып, жиырма мың атты әскерді батысқа аттандырды. Әскер басына кіші ұлы 
Инелді, оған кеңесші басшы етіп Тоныкөкті тағайындады. Тоныкөкке үнемі қорғаныс 
жағдайында болуға ерекше нұсқау берді. Бірақ Тоныкөк өз дегенін істеп, шағын әскерді 
қарсы шабуылға жіберді. Өзінің тұтқиылдан қимыл жасау әрекетіне басып, қалың орман 
арқылы жүріп, Қара Ертіс арқылы бір түнде Болчу (Урунгу) өзеніне жетеді. Шығыс 
түріктердің кенеттен шабуылын күтпеген ұйқыдағы түркештер талқандалды. Тұтқынға 
түскен түркеш өкілі Тоныкөкке «Он түмендік әскердің бұларды күтіп жатқанын» хабарлайды. 
Шығыс Түрік бектері кері қайтуды ұйғарды, бірақ Тоныкөк осы сәтті пайдаланып 
түркештерге қарсы шабуыл жасауға бел буып, түркеш әскеріне соққы береді. Сақал қолға 
түсті. 711 жылы Қапаған қаған сатқын Чженге «Сен өзіңнің туған ағаңмен отаса алмағанда, 
маған қайтіп опа қыласың?», - деп екі ағайынды өлтіріледі 

• Сұлықтың Сырдария арқылы оңтүстікке жылжуы, 
• 712-713 жылдары Елтеріс қаған балалары Білге мен Күлтегін және Тоныкөк бастаған Шығыс
Түрік әскері өз жеңістерін әрі жалғастыру мақсатында Сұлықтың соңынан еруі, 
• Күлтегін мәтінінде бұл оқиғалар да жазылған «...ол жылы түргешке қарсы Алтын жынысын 
айнала Ертіс өзенін кеше жорыттық. Түргеш халқын біз өкшелей қуаладық...», 
• Шығыс Түрік әскерінің әрі қарай жылжуын оңтүстіктен Орта Азияға жылжып келе жатқан
арабтар тоқтатты. 714 жылы Шығыс Түрік әскері кейін шегінуге мәжбүр болуы, 
• Сұлықтың өз әскерімен Жетісуға қайтуы,
• Сұлық қара түркеш өкілі. 717 жылы Сұлықтың өзін қаған деп жариялап Түргеш мемлекетін 
қалпына келтіруі.

жүктеу/скачать 4,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: