«Өткенді  білмей,  болашақты  болжау  мүмкін  емес».  Дана  халқымыз  түйіп  айтқан

174 
 
Мейрманова Г.А. 
 
ҚАЗАҚ ӘДЕБІН  (ЭТИКЕТ) ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ 
 
Қазақ  халқының  ежелден  бері  қалыптасып,  сақталып  келе  жатқан  әдет-ғұрып,  салт-
дәстүрлері заман ағымына қарай өзгеріске ұшырап келеді. 1950-80 жылдар ішінде орын алған 
әлеуметтік-экономикалық  дамудағы  түбегейлі  өзгерістер  ғылыми-атеистік  көзқарастарды 
қалыптастырғанымен,  діни  сенімдер,  ырымдар  мен  әдет-ғұрыптар  халық  арасында,  әсіресе 
ауылдық  жерлерде жақсы сақталып келді. Халық арасында мәліметтерді жинақтап, зерттеуде 
этнология ғылымының алатын орны орасан зор. 
Этнология  ғылымында  «қарым-қатынас  этнографиясы»  деген  ерекше  ұғым  этномәдени 
қауымдастық арасындағы өзара араласу ережелерін зерттейді. Қарым-қатынас мәдениетінің ең 
маңызды  компоненті,  әрі  ұйымдастырушы  бастауы - әдеп  (этикет)  болып  табылады.  Әдеп 
сөзінің  этимологиясына  келсек,  этикет  дегеніміз - белгілі  бір  қоғамға  тән  адамгершілік 
принциптерінің  жиынтығы.  Этикет  туралы  сөз  қозғағанда  халықтың  санасына  сіңіп  қалған 
мінсіз  іс - әрекеттерді  ғана  емес,  шын  мәнінде  күнделікті  тұрмыстағы  қалыпты  жағдайды 
ажырата білу керек. Әр түрлі халықтардың этикетін зерттеуді ғылыми тұрғыдан қарастырсақ, 
маңызы зор. Өйткені оны зерттеу қоғамда болып жатқан көптеген үрдістер мен құбылыстарға 
баға  беруге  көмектеседі.  Білім  алушыларға  бұл  тақырыпты  түсіндірген  кезде  бірінші  кезекте 
тақырыпқа  қатысты  терминдерге  анықтама  берген  жөн.  Сонымен  қатар,  ойын  түрінде 
өткізілетін семинар сабағы қабылдауға да есте сақтауға да тиімді болады деп ойлаймын. 
Қазақ  қоғамындағы  дәстүрлі  әдеп  нормаларын,  олардың  қазіргі  уақыттағы  жасына, 
жынысына  қарай  сақталу  деңгейін,  қоғамда  алатын  орнын  және  тұрғылықты  жеріне 
байланысты  ерекшеліктерін  біз  зерделеу  арқылы  айқындай  аламыз.  Мінез-құлықтың  нақты 
нормаларын талдау негізінде дәстүрлі қазақ қоғамы және тұтастай алғанда қазақтардың мінез-
құлық  мәдениетінің  ортақ  ұстанымдары  анықталады.  Осыған  орай  қазіргі  таңдағы  қазақ 
әдебінің негізгі ұстанымдарындағы өзгерістерді белгілеуге болады. 
Дәстүрлі  қазақ  мәдениетіне  арналған  көптеген  этнографиялық  зерттеулерде  мінез-
құлықтың  кейбір  стандарттық  нормаларын  сипаттау  және  әр  түрлі  әдептік  нормалар  кейбір 
мақалаларда жарық көргенімен, әлі күнге дейін қазақ әдебі арнайы зерттеу нысаны болмаған. 
Сондықтан,  қазақ  халқына  ғана  тән,  олардың  аймақтық  ерекшеліктеріне  байланысты  қазақ  
әдебінің  әр  түрлі  қырларын  кешенді  зерттеу,  оның  дәстүрлі  ерекшеліктерін  анықтау,  қазіргі 
заманауи жағдайлардағы қазақтар мекендейтін аудандардағы төл әдептердің өзгерісіне талдау 
жүргізу өзекті ғылыми мәселе болып табылады. 
Бұл  мақалада  қазақ  әдебіне  қатысты  барлық  деректер  біртұтас  жинақталып,  көшпелі 
қазақ  қоғамына  тән  тарихи  қалыптасқан  мінез-құлық  нормалары  мен  қағидалардың  жүйесі 
ретінде  қарастырылады.  Сондықтан  қалыптасқан  мінез-құлық  қағидалардың  мазмұны  болып 
табылатын  дәстүрлі қазақ әдебінің негізгі ұстанымдарын айқындау өте маңызды.  
Кеңестік  дәуірден  кейінгі  жастардың  заманауи  жаңа  талаптарға  бейімделу  үдерісі 
коммунистік  ағымның  идеологиялық  негіздерінің  күйреуімен    және  тәрбие  ісіндегі  бос 
кеңістіктің  қалыптасуымен  байланысты.  Соған  сәйкес,  бүгінгі  күні  қазақ  халқының  рухани 
мәдениеті бірден-бір тәрбие құралы болып табылады. Қазіргі қазақ қоғамында дәстүрлі әдепке 
деген  үлкен  қызығушылықтың  бар  екендігін  және  кейбір  әдеп  нормаларының  жаңғыру 
үрдісінің байқалатындығын айта кету қажет. 
Бұл  мақалада  қазақ  қоғамының  дәстүрлi  әдеп  нормаларының  адамдардың  жасына  және 
жынысына, әлеуметтiк дәрежесіне, тұратын жеріне қарай қазiргі уақыттағы олардың орындалу 
деңгейін басқа да факторлардың ықпалын, сонымен қатар қазіргі ағымға байланысты өзгерісін 
анықтауға  және  әдеп  саласындағы  өзгерістердің  заңдылықтары  мен  себептерін  талдауға 
бағытталған. 
Зерттеудiң түпкi мақсаттарынан келесi міндеттер туындайды: 
•  Сәлем  беру  және  қоштасу,  қонақжайлылық,  жанұя  iшiндегі  қарым-қатынастар,  бата 
берудегі қазақ әдебiнiң дәстүрлi нормаларын сипаттау; 
• Қазақстанның жекелеген аудандарындағы дәстүрлі қазақ әдебінің ортақ және өзіне тән 
сипаттарын айқындау; 
•  Дәстүрлі  әдептегі  өзгерістерді  талдау  және  сараптау,  заманауи  әдептік  нормаларды 
саралау;  

175 
 
•  Мінез-құлықтың  нақты  нормаларына  талдау  жүргізу  негiзінде  дәстүрлi  қазақ  әдебінің 
және  ұлттық  мiнез-құлық  мәдениетiнiң  ортақ  қағидаларын  анықтау;  қазiргі  уақыттағы    қазақ 
әдебінің  негізгі ұстанымдарының өзгерiсін айқындау. 
Мәдени  қарым-қатынасты  жан-жақты  меңгеру – қазіргі  этнология,  мәдениеттану, 
философия, лингвистика және тағы да басқа да ғылымдардың ең өзекті тақырыптарының бірі. 
Б.Х.  Бгажноков - осы  мәселенің  зерттелуіне  көп  үлес  қосқан  алғашқы  этнограф.  Ол  қарым-
қатынас  этнографиясын  ерекше  пән  деп  белгілеу  мақсатында  этнографияның  және  қарым-
қатынас  теориясының  жекелеген  теориялық  және  тәжірибелік  мәселелеріне  жүйелі  ғылыми 
зерттеулер  жүргізді  және  осының  негізінде  арнайы  тарихи-этнографиялық  қарым-қатынасты 
меңгерудің  заңды  екендігін  дәлелдеді.  Оның  «Адыгейлік  әдеп»  атты  еңбегінде  өз  халқының 
әдебінің  құрылымдық  қағидалары,  қонаққа  құрмет  көрсету  және  қоштасу  жоралғылары, 
сөйлеу үлгілері және тиымдары қарастырылған. Ол алғашқылардың бірі болып, әдепті зерттеу 
үшін  негізгі  кезеңдерді  айқындап,  этнографиялық  көзқараста  әдепті  оқытуды  қалай  жүргізу 
керектігін көрсетіп берді. Негізгі өндірістік механизм  және мәдени қарым-қатынастың ұдайы 
жаңғыруы әдет-ғұрып пен салт - дәстүрлер болып табылады деп көрсеткен [1]. 
Б.Х.Бгажноков  өзі  жасаған  «субдисциплина»-  қосалқы  пән  ретінде    түсінік  аппаратына 
көп көңіл бөлді. Мәдени қатынасты сипаттау барысында, ол қарым-қатынастың «стандарттары 
мен  атрибуттарының»  көптеген  терминдерін  енгізді.  Қарым-қатынас  стандарттары  дегеніміз - 
бірлесу  және  әлеуметтік  бақылау  қызметін  атқаратын  және  ұрпақтан - ұрпаққа  берілетін  
коммуникативтік мінез-құлық  үлгісі. Автор  сонымен  қатар, белгілі  бір  этностың өзара  әрекет 
жағдайында  қайталанатын  моральдық  ұйғарымдардың  ғұрыптық  қарым-қатынастарының 
арнайы  жүйесін  ұсынатын  «этноәдеп» (этноэтикет)  терминін  енгізді [1]. Б.Х.  Бгажноков 
ұсынған әдістеме мақалада этикеттік ахуалдарды сипаттағанда пайдаланылады. 
Әдептің жеке сұрақтарының зерттеулерiне мысал ретiнде, құрметтi қонақтарды қабылдау 
туралы Б.Х.Бгажноковтың мақаласы қолданылды [2]. 
Коммуникация  теориясы  мен  қарым-қатынас  этнографиясы,  мінез-құлық  пен  әдептің 
стереотиптік формалары мәселелерін зерттеуге А.К.Байбурин үлкен үлесін қосты. 
Ол  А.Л.  Топорковпен  бірге  «әдеп», «қарым-қатынас  этнографиясы», «мінез - құлық  
мәдениеті»  сияқты  түсінік  аяларын  оқырмандарға  түсінікті  тілмен  жеткізеді.  Сонымен  қатар, 
әдептік  қатынастың  дамуы  және  тарихи  жинақтау  негіздерін  ерекше  атап  көрсетті [3]. А.К. 
Байбурин  «этнографиялық  әдепті  меңгеру»  туралы  мақаласында  әдепті  зерттеу  мақсатында 
арнайы кең көлемде бағдарлама ұсынады. Ол әдептік қылықтардың  шығу жолдарын көрсетіп 
береді және оның дастархан басындағы қонақ күту, дастархан басында отыру мәдениеті, ымдау 
сияқты  түрлерінің  ортақ  және  ерекше  белгілерін    анықтап  берді.  Шетел  тарихнамасындағы 
дәстүрлі  қарым-қатынас  мәдениетінің  жалпы  теориялық  зерттеулеріне  Б.Малиновский, 
М.Мосс сияқты этнографтардың еңбектері арналған. 
Жоғарыда  көрсетілген  жұмыстармен  қатар,  этикетті  зерттеген  Ресейлік  этнографтардың 
мынадай еңбектерін атап өтуге болады: С.А. Арутюнов, Ю.В. Бромлей, Ш.Д. Инал-Ипа , С.А. 
Токарева  және т.б. 
Сонымен  бірге  ресейлік  этнограф  А.М.  Решетов  бұл  мәселеге  байланысты  ерекше  үлес 
қоса отырып этикеттік жағдайдағы типологияны енгізді. 
Бұрынғы  кеңес  одағы  және  кейбір  шетел  халықтарының  мәдени  мінез-  құлқының 
ерекшеліктеріне арналған мақалалар А.К. Байбуриннің басшылығымен шығарылған мақалалар 
жинағында  бейнеленген[3].  Кавказ  халықтарының  әдептері  мейлінше  жақсы  зерттелген [9]. 
Қазақ  және  кавказ  халықтарының  әдебін  салыстыра  отырып,  социомәдени  қауымдастықтан 
туындайтын  кейбір  мінез - құлық  нормалары  мен  әдептік  ахуалдардың  ұқсастығын  аңғаруға 
болады.  Қазақтардың  нақты  әдептік  нормалары  туралы  саяхатшылардың,  кеңес 
этнографтарының  еңбектерінде,  қазақстандық  зерттеушілердің  еңбектерінде  аталып  өткен. 
Қазақстан  этнографтарының  ішінде  М.М.Мұқанов  қарым-қатынас  мәдениеті  мәселесімен 
арнайы  айналысқан [10]. Өзінің  қарым-қатынас  кезінде  ауызша  айтылмайтын  әдістердің 
бірнешеуіне  талдау  жасаған  мақаласында  мәдени  қатынастың  бір  түріне  жататын  қазақы 
ырымдар, яғни дене қимылдары арқылы берілетін амалдарға талдау жасаған. 
Қазақтың  дәстүрлері  мен  өмірлік  тіршілік  циклдеріне  қазақстандық  этнографтардың 
бірнеше зерттеулері бар. Мысалы, А.У.Тоқтабайдың, Ж.Т.Ерназарованың  еңбектері. 
Ахмет  Тоқтабай  қазақтардың  қонақтарды  күту  дәстүрін,  Наурыз  мерекесін  өткізу 
барысында  сәлем  берудің  түрлерін  сипаттады  және  алғаш  рет  қазақтарда  қару  батасын  беру 
салтының болғанын  көрсетіп берді – «қару батасы». Б.К. Қалшабаева беташар рәсімі кезіндегі 

176 
 
келіннің  мінез  -құлық  нормаларын  көрсеткен.  Н.Ж.  Шаханованың  еңбектерінде  салттық, 
символдық  қызметтеріне  қатысты  қазақтардың  дәстүрлi  материалдық  және  рухани 
мәдениетiнiң  компоненттерiне  семантикалық  талдау:  тұрғын-үй,  тамақтану  жүйесі  және  тағы 
басқаларды зерттеуге әрекет жасалынған[11]. 
 Х.  Арғынбаевтың  монографиясында  қазақ  жанұясындағы  дәстүрлі  салттар  мен    жанұя 
мүшелерінің арасындағы өзара қатынастарды ашып көрсетеді [12].  
Ж.Т.  Ерназаров  отбасылық  қазақ  ғұрыптарының  этнос  білдіруші  қызметін  сипаттай 
отырып,  кейбiр  әдептік  нормаларды,  сонымен  бiрге  ситуациялы  және  хронологиялық 
тұрғыдағы мазмұндық өзгерістерді, ежелгi және қазiргi символдардың ара қатынасын олардың 
қазiргi кездегі тұрмыс-тіршілігін талдауға арналған. 
С.К.Сағынаева  және  А.А.Коспановтың [13] мақаласында  Батыс  Қазақстан  облысы 
материалдары  негізінде  аймақтағы  қазақ  қоғамының  қонақжайлылық  салты  жан-жақты 
сипатталады.  Авторлар  қазақ  қонақтарының  категорияларын  айқындаған  және  тамақтану 
процесі  және  оған  қатысты  қазiргі  уақыттағы  Батыс  Қазақстанда  сақталған  әдеп  нормаларын 
сипаттаған. 
Әдеп;  яғни  этикет  жайлы  айтқан  кезде  біз  бірінші  кезекте  сәлемдесуден  бастаймыз. 
Адамдар  бір-бірімен  амандасқан  кезде  оның  қоғамдағы  алатын  әлеуметтік  орнына,  туыстық 
дәрежесіне,  жасына,  жынысына,  шұғылданатын  ісіне  байланысты  әр  түрлі  болып  келеді.  Ал 
қоштасқан  кезде  негізінен  бір-біріне  жылы  лебіз  айтып  шығарып  салады.  Кең  таралған  ер 
адамдардың  амандасуы - қол  алысу  барлық  мұсылман  халықтарына  тән  болып  табылады.
 
Автор әр түрлі этикеттік жағдайда  қол алысудың төрт түрін атап көрсеткен. 
Қазақ  халқының  отбасылық  әдебі  Х.  Арғынбаевтың  монографиясында  жан-жақты 
қарастырылған. Отбасы әдебіне байланысты жан-жақты мәселелерді қарастыруға болады. 
Отбасы дегеніміз – некеден, туыстықтан, бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиеге 
алудың  өзге  де  нысандарынан  туындайтын  отбасы  қатынастарын  нығайту  мен  дамытуға 
жәрдемдесуге тиісті адамдар тобы.   
Дәстүрлі  қазақтың  жанұясы  патриархалды  болып,  әрбір  отбасы  мүшесі  сол  ауылдағы 
рулық  жүйенің  құрамына  кірген.  Яғни  отбасындағы  жағдайды  ру  аксақалдарының  ортасына 
салып  шешетін  болған.  Ал  рулық  қоғам  жойылғаннан  кейін  қазақтардың  жанұялық  әдебі  де 
көптеген өзгерістерге ұшырады. Дәстүрлі әдеп, қазіргі кезде көбіне жасы келген адамдар және 
оралмандар арасында жақсы сақталған.  
Қазақтың отбасылық әдебінде астарлап сөйлеу - ат тергеуге аса мән берген. Бұл мәселеге 
байланысты  пікірлерді  белгілі  этнограф  ғалымдар:  А.Н.  Максимов,  Н.А.  Кисляков,  С.А. 
Арутюновтардың  еңбектерінде  кездестіреміз.   Олардың  ойынша  ат  тергеу  жанұядағы 
әдептілік  көрсетудің  өзіндік  көрінісі.  Г.Марковтың  айтуынша  адамдар  арасындағы  қарым-
қатынас  әдеп  мәселесімен  тығыз  байланысты.  Негізінен  ол  жынысына,  жас  ерекшелігіне, 
туыстық  қарым-қатынасына,  қоғамдағы  дәрежесіне  байланысты  болған.  Ат  тергеу  көптеген 
халықтарда  кездеседі.  Татарлар  оны  «қан  тоту» - ұялу  немесе  сыйлау  деп  атаса,  алтайлықтар 
«қайындаш» - келіннің  қайын  жұртын  сыйлап,  атын  атамауға  байланысты  шыққан  салты, 
«қайын» деген сөздің өзі келіншектің қайын жұртына байланысты айтылған. Қазақта оны өзара 
сыйласу, ат тергеу деп атаған.  
Жұбайлардың  арасындағы  әдептің  сақталуы  сол  әулиеттің  ертеден  келе  жатқан 
дәстүрлерімен  байланысты.  Отбасында  ақсақал,  әжелердің  негізгі  қызметі  өсиет  әдептілік 
мәселесін  дәріптеумен  айналысқан,  ол  өз  кезегінде  береке  бірліктің  символы  саналған. 
Болашақ келіннің әдебін алғашқы үйрететін өз анасы және жеңгелері. Қазақ халқында бұрынғы 
кезде  арнайы  «жеңгелер  институты»  қалыптасқан.  Қазіргі  таңда  оның  қызметі  әлсіреп  бара 
жатыр. Оны қоғамда орын алып жатқан жайттардан аңғаруға болады. Академик В.В.Радловтың 
еңбегінде қазақ әйелдері басқа мұсылман халықтарымен салыстырғанда өзін-өзі еркін ұстаған.  
Бұл мақаланы жазудағы мақсат - қазақ этикетінің аймақтық ерекшеліктеріне байланысты 
салыстырмалы  тарихи  әдісті  көрсету.  Тарихилық  ұстанымды  қолдану  дәстүрлі  қазақ 
мәдениетіндегі өзгерістер үдерісін анықтауға мүмкіндік береді.  
Зерттеу  қазақтың  дәстүрлі  мәдениеттегі  өзгерістерін  қамтиды,  сондықтан  автор  өз 
мақаласында 
модернизация 
тұжырымдамасының 
қағидаларын 
басшылыққа 
алды. 
Модернизация - дегеніміз  әлеуметтік  мәдениеттік  жүйенің  кешенді  қайта  құру  үдерісі,  оның 
барысында «дәстүрлі» мәдениеттің бірқатар ерекшеліктері принциптік өзгерістерге ұшырайды: 
өндірістің  сипаты,  әлеуметтік  байланыстар,  мәдени  құндылықтар  және  елеулі  жеке  қасиеттер 
кіреді.  Модернизация  үдерісінде  құндылықтық  бағдарлар  және  олардың    иерархиясындағы 

177 
 
өзгерістер  сияқты  қалыптасқан  этномәдени  жүйедегі  терең  сапалық  өзгерістер  жүреді. 
Дәстүрлі  және  заманауи  этикет  қатар  өмір  сүретін,  өзара  байланысатын  және  өзара 
бейімделетін  жүйе  ретінде  қарастырылады.  Заманның  өтпелі  жағдайларында  да  дәстүрлі 
мәдениет элементтерінің сақталуы жалғасын табуда.  
Модернизация үдерісі тарихи дамудың негізгі факторын айқындап, аграрлық тұрпаттағы 
қоғамның  индустриалды  қоғаммен  ауысуын  сипаттайды.  Модернизация  үдерісі  туындатқан 
өзгерістер  мәдениеттiң,  атап  айтқанда  сұхбаттасу  мәдениетi  мен  әдебінің    едәуір  түрленуiне 
әкеледі. 
Қазақ әдебінің жалпы адами құндылықтарға ие формалары сақталған. Ол тек формалды 
түрде  ғана  емес  қарым  –қатынас  мәдениетінде  көрініс  табады.  Бұрынғымен  салыстырғанда 
гендерлік  диференциацияға  байланысты  қоғамдағы  әйел  адамның  тең  дәрежеде  болуы  әсер 
еткен. Бұл еліміздің тәуелсіздік алғаннан кейін қазақ халқының ұлттық санасының оянуы және 
өзіндік дәстүрлі мәдениетін зерттеуге талпыныс жасауымен байланысты.  
Қорыта айтсақ, жаһандану кезеңінде қазақ этикетін сақтап калу қажет. Бұл өз кезегінде 
жан-жақты зерттелмеген мәселенің бірі болғандықтан өз зерттеушісін күтеді. 
 
Әдебиеттер тізімі: 
1. Бгажноков Б.Х. Очерки этнографии общения адыгов. Нальчик, 1983.С.23. 
2. Бгажноков Б.Х. Адыгский этикет. Нальчик, 1978. С. 10. 
3. Байбурин А.К. и Топорков. А.Л. У истоков этикета. Этнографические очерки. Л.,1990. 
4.  Чеснов  Я.В.  Мужское  и  женское  начала  в  рождении  ребенка  по  представлениям  абхазо-
адыгских народов // Этнические стереотипы мужского и женского поведения. СПб., 1991. С. 132-158; 
8. Жуковская Н.Л. Категории и символика традиционной культуры  монголов. М., 1988. С.100-110; 
9.  Муканов  М.М.  Этнопсихологическая  специфика  невербальных  коммуникативных  знаков // 
Интеллект и речь. Психология. Вып. 2.  Алма-Ата, 1972. С. 109-117. 
10. Ерназаров Ж.Т. Семейная обрядность казахов: символ и ритуал. Алматы, 2003; 
11.Шаханова  Н.Ж.  Мир  традиционной  культуры  казахов  (этнографические  очерки). – Алматы: 
Казахстан, 1998; 
12. Арғынбаев Х.А. Қазақ отбасы. А, 1995; 
13. С.К. Сагнаева, А.А. Коспанов. Институт гостеприимства в казахском обществе (по материалам 
Западно-Казахстанской области) // Обычаи  и обряды в прошлом и в настоящем. Сборник статей. А, 
2001, с.230-243; 
14.  Мейрманова  Г.А.  Культура  общения  у  казахов:  этикет  приветствия  и  прощания // 
Этнографическое обозрение. 2007. № 6. С.112-123; 
15.  Мейрманова  Г.А.  Особенности  казахского  этикета:  принцип  старшинства // Перекрестки 
истории. Актуальные проблемы исторической науки. Астрахань, 2008. С. 85-92; 
16. Мейрманова Г.А. Этикет благословений у казахов // Живая старина. М., 2010. №2. С.118-125. 
 
 
 
Мийманбаева Ф.Н., Жаркынбаева Р.С. 
 
ИННОВАЦИОННЫЕ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ ТЕХНОЛОГИИ В ПРЕПОДАВАНИИ 
ИСТОРИИ ДРЕВНЕГО МИРА НА ИСТОРИЧЕСКОМ ФАКУЛЬТЕТЕ 
 
 
 В  современных  условиях  развития  общества  всё  больше  возрастает  потребность  в 
нестандартно  мыслящих  творческих  личностях.  На  данный  момент, традиционная  подготовка 
специалистов,  что  ориентируется  на  формирование  знаний,  навыков  и  умений  в  предметной 
области,  всё  больше  отстаёт  от  современных  требований. Основой  современного  образования 
должны  быть  не  столько  учебные  дисциплины,  сколько  способы  мышления  и  деятельности 
студентов.  Задачей  университетского  образования  является  не  только  выпуск  специалистов, 
получающих подготовку высокого уровня, но и включение студентов уже в процессе обучения 
в  разработку  принципиально  новых  технологий,  их  адаптация  к  реальным  условиям 
производственной  среды.  При  этом,  в  процессе  обучения,  важно  развиватьу  студентов  такие 
способности,  как:  творческая  активность,  креативное  мышление,  умение  оценивать, 
рационализировать, быстро адаптироваться к изменчивым потребностям рынка. 
Приобретение  таких  навыков  во  многом  зависит  от  содержания  и  методики  обучения 
будущих  специалистов.  В  настоящее  время  представляется  необходимым  использование    в  

178 
 
учебном  процессе  инновационных  технологий  обучения,  таких  как  технологии  проблемно-
развивающего  обучения,  метод проектов   и информационно-компьютерные технологии.  
Технологии  проблемно-развивающего  обучения  стимулируют  любознательность  сту-
дентов  и  способствуют  тому,  что  они  самостоятельно  осваивают  большие  объемы  новых 
знаний.  Студенты  начинают  мыслить  критически  и  аналитически,  учатся  искать  соответ-
ствующие  источники  информации  и  ресурсы,  необходимые  им  для  решения  стоящей  проб-
лемы. В условиях активного внедрения новых педагогических технологий в учебный процесс 
лекции постепенно видоизменяются. В качестве инновационной формы обучения, как известно, 
может быть рассмотрена проблемная лекция. 
Проблемными  называются  лекции,  посвященные  сложному  общетеоретическому 
вопросу,  вызывающему  научно-методический  и  познавательный  интерес.  К  таким  можно 
отнести  лекцию  на  тему  «Падение  Западной  Римской  империи»,  в  которой  преобладают 
научно-понятийные суждения, а описательно-иллюстративный материал сводится к минимуму 
и  составляет  лишь  основу  для  общетеоретических  обобщений.  В  этом  заключаются  ее 
особенности  и  учебно-познавательное  значение.  Проблемное  преподавание  создает  макси-
мальные  возможности  для  развития  у  студентов  творческого  продуктивного  мышления, 
синтетических  и  аналитических  способностей,  приобретения  умений  и  навыков  само-
стоятельной работы. 
Положительными  сторонами  проблемной  лекции  является  то,  что    студенты  могут 
сравнивать, выделять главное, обобщать, делать выводы и, кроме того, критически относиться 
к  полученной  информации,  например,  строить  собственную  гипотезу,  доказывать  или 
подбирать, выстраивать аргументы, творчески мыслить - получать новые смыслы, использовать 
их.  Проблемная  лекция  помогает  преодолеть  пассивность  студентов,  связанную  в  большей 
степени  с  информационной  ролью  лекции, активизировать  их  познавательную  деятельность  в 
течение лекции. 
Одним из способов активизации учебно-познавательной деятельности студентов является 
также  применение  традиционных видов  лекций  с  использованием  информационно-
компьютерных технологий.   Мультимедиа  и  компьютерные  сети  являются  сегодня 
неотъемлемым  компонентом  информационных  технологий,  использование  мультимедиа  и 
сетевых  технологий  позволяют  объединить  весь  комплекс  доступных  современному 
исследователю  источников  (текстовых,  графических,  аудио-  и  видео  документов), 
предоставляют  удаленный  доступ  к  информации,  возможность  организовать  дистанционное 
обучение и т.д.  Основная задача этих лекций  состоит в оптимизации учебно-познавательной 
деятельности  студентов  на  лекционных  занятиях,  способствующей  лучшему  восприятию, 
глубокому  осмыслению,  прочному  запоминанию  учебной  информации  за  счёт  визуализации 
предъявляемой   лектором  учебной   информации,  к  примеру,  наглядных  моделей,  графиков  и 
иллюстраций.  При  использовании  разработанных  мультимедийных  средств  обучения 
внимание студентов напрямую зависит от умения педагога организовать занятие.  
Повышение  организации  внимания  и  восприятия  при  работе  с  мультимедийной 
информацией достигается   благодаря использованию фактора новизны и возможности личной 
интерпретации,  которая  привлекает    внимание  студентов  и  создает  соответствующую 
эмоциональную  насыщенность  занятия.  Таким  образом,  изложение  теоретического  материала  
сопровождается  компьютерным  представлением  текстовой,  знаковой  и  графической 
информации, что способствует ее лучшему усвоению и позволяет заметно интенсифицировать 
и оптимизировать  процесс обучения.  
Семинары по истории занимают видное место в  учебном процессе, их характер, формы 
проведения  во  многом  определяют  уровень  подготовки  будущих  специалистов.  Семинар  по 
истории  Древнего  мира  на  І  курсе  университета  по  своим  задачам  не  отличается  от  общих 
семинаров  по  отечественной  истории.  История  Древнего  мира  состоит  из  истории  Древнего 
Востока  и  истории  античности,  то  есть  Древней  Греции  и  Рима.  На  наш  взгляд,  тематика 
семинарских  занятий  не  должна  следовать  за  лекциями  и  строиться  в  зависимости  от  плана 
лекций, так как это превращает семинар в разжевывание материала. 
Конечно,  семинар  органически  связан  с  лекционным  курсом,  но  одна  из  главных  задач 
семинарских  занятий  заключается  в  том,  чтобы  привить  студентам  навыки  самостоятельной 
работы  с  источниками,  помочь  овладеть  методами  критического  анализа  источника, 
определения  его  цели,  социальной  направленности,  степени  достоверности,  научить 
использовать  весь  комплекс  имеющихся  по  данному  вопросу  источников.  Студенты  должны 

179 
 
научиться  подбирать  литературу  и  источники  по  изучаемому  вопросу,  работать  с 
библиотечными  каталогами,  правильно  составлять  и  оформлять  научные  ссылки,  список 
использованной литературы. Студентов нужно учить тому, как выяснить степень изученности 
рассматриваемых  вопросов,  аргументировать  свою  точку  зрения  по  спорным  вопросам, 
составлять план доклада или реферата.  
Тематика семинарских занятий по истории Древнего мира, рассматривающая специфику 
социальной  структуры,  особенности  рабства  в  странах  Древнего  Востока,  государственный 
строй,  поможет  первокурсникам  овладеть  сложнейшим  материалом  курса  истории  Древнего 
Востока. Можно  начать  с  Древней  Месопотамии, с  Древневавилонского  царства  в  период  его 
расцвета  в  правление  царя  Хаммурапи.  Это  даст  прекрасную  возможность  для  ознакомления 
студентов  с  азами  источниковедческой  работы.  Прививая  студентам  навыки  самостоятельной 
работы ,  дать задание прочесть материал о ранней Месопотамии (Шумер и Аккад) в учебнике, 
а  затем  провести  с  ними  беседу  с  обязательным  использованием  географической  карты.  На 
семинаре должны быть раскрыты такие вопросы, как: время образования Древневавилонского 
царства,  природные  условия,  этнический  состав  населения,  хозяйство,  завоевательная  и 
дипломатическая  деятельность  Хаммурапи,  социальная  структура,  особенности  рабства  в 
Древнем  Вавилоне,  различные  категории  свободных  по  роду  их  профессиональной 
деятельности (воины, жрецы, тамкары). Все эти вопросы хорошо раскрыты в   монографии А. 
Оппенхейма  «Древняя  Месопотамия» [М.:  Наука, 1990. -    319 с.],  которую  необходимо 
рекомендовать наряду с учебником для самостоятельной работы. В книге дана характеристика 
разнообразных  источников,  которая  может  служить  для  студентов  примером  их  анализа. 
Параллельно,  на  СРСП  выносится  рассмотрение  книги  Ю.  Заболоцкой  «История  Ближнего 
Востока  в  древности  (от  первых  поселений  до  персидского  завоевания)» [М, 1989], что 
позволит студентам глубже изучить историю древней Месопотамии.  
Только  затем  преподаватель  переходит  к  изучению  законодательного  памятника – 
судебника  Хаммурапи.  Необходимо  научить  студентов  устанавливать  степень  полноты  и 
достоверности  содержащихся  в  источнике  сведений,  политическую  и  социальную 
направленность источника. Учить этому можно путем аудиторного чтения и комментирования 
текста источника, опубликованного в «Хрестоматии по истории Древнего мира»  
/под  ред.  В.Г.Боруховича  и  В.И.  Кузищина.-  Саратов, 1989 – 352 с./  в  сочетании  с 
заданиями студентам самостоятельного отбора и анализа материала.  
Для изучения истории Древнего мира очень важно дать студентам первые навыки работы 
с  художественной  литературой  и  эпосом.  Так,  например,  тема  «Эпос  о  Гильгамеше  как 
исторический  источник»  может  быть  подразделена  на  более  узкие,  конкретные  вопросы: 
хозяйство,  социальные  отношения,  пантеон  богов,  мифы  Древней  Месопотамии  по  эпосу  о 
Гильгамеше.  Работа  с  данным  источником  вводит  студентов  в  специфику    анализа  худо-
жественного памятника. Необходимо прежде всего дать студентам задание изучить содержание 
поэмы, ознакомиться со статьей И.М.Дьяконова «Эпос о Гильгамеше» [Эпос о Гильгамеше (О 
все  видевшем) / Пер.  с  аккад.  И.М.  Дьяконова.  М. – Л, 1961, с. 91-143] и  соответствующим 
разделом книги А. Оппенхейма «Древняя Месопотамия. Портрет погибшей цивилизации» ( М, 
1990.  с. 198-208). Чтобы  студентам  было  легче  составить  представление  о  поэме  как 
историческом  источнике  необходимо  поставить  вопрос  о  своеобразии  художественных 
приемов  (постоянные  эпитеты,  повторы,  параллелизмы),  о  структуре  поэмы,  сказочных 
мотивах  и  образах,  исторических  реалиях  (царь  Гильгамеш,  географические  пункты,  облик 
Урука, хозяйство, орудия труда, элементы специальной структуры), о хронологии этих данных. 
Таким образом, семинар по одной из определенных проблем с привлечением конкретного 
материала источников учит навыкам и методам исследования, осмыслению процессов общего 
исторического  развития,  тех  или  иных  явлений  и  событий,  их  причин  и  следствий.  Научить 
студента  думать,  понимать  изучаемый  материал,  выяснять,  сущность  и  причины  различных 
исторических  процессов,  их  взаимосвязь  и  взаимовлияние,  воздействие  на  ход  последующего 
исторического  события  не  менее  важно,  чем  дать  ему  определенные  знания  конкретно-
исторического материала. 
Также  возможно    использование    других  методов ( метод  «круглого  стола»,  диспуты, 
мозговой  штурм,  деловые  и  ролевые  игры,  сase-study - анализ  конкретных  ситуаций, 
ситуационный  анализ,  тренинги,  мастер  классы)  в  процессе  преподавания    истории  древнего 
мира,  которые  будут  способствовать  систематизации  и    лучшему  усвоению  знаний 
обучающимися. 

180 
 
   

жүктеу/скачать 12,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: