Жыныспен тіркес тұқым қуалау нақты геннің жыныс хромосомада орналасуына байланысты Т. Морган және оның шәкірттері дрозофилла шыбынының көзінің түсінің тұқым қуалауы жыныс Х хромосомаға байланысты екенін байқады. Көздің қызыл түсті болуы ақ түске қарағанда доминантты. Қызыл көзді аналық шыбынмен ақ көзді аталық шыбынды будандастырғанда F1 ұрпақ дараларының барлығы қызыл көзді болып шыққан. Ал F1 ұрпақ дараларын бір бірімен будандастырғанда F2 ұрпақтарының 3 бөлігі қызыл, ал 1 бөлігі ақ көзді болып ажыраған, яғни Г.Мендельдің ажырау заңына сәйкестік байқалған. Алайда еркек және ұрғашы шыбындардың белгілерінің ажырауын жеке талдағанда барлық аналықтарының көздері қызыл, ал аталықтарының жартысының көздері ақ, келесі жартысының көздері қызыл болып шыққан.
Егер де ақ көзді (рецессивті белгі) аналық шыбынды қызыл көзді аталықпен будандастырғанда алынған ұрпақтың жартысының көздері қызыл, екінші жартысының ақ көзді болған. Оның үстіне қызыл көзділердің барлығы аналықтар, ал ақ көзділердің бәрі аталық шыбындар болып шыққан.
Бұларды Г.Мендель заңымен түсіндіру мүмкін емес, сондықтан Т.Морган мынадай болжам жасады; шыбындардың көзінің түсін анықтайтын ген жыныс Х хромосомда орналасқан және тіркесіп тұқым қуалайды, ал У хромосомада ол кездеспейді
Бұл құбылыс жыныспен тіркесіп тұқым қуалау екені белгілі. Жыныс хромосомаларында орналасқан гендерді жыныспен тіркес деп атайды.
Х хромосомасындағы учаскеге сәйкес Y хромосомасында гомолог жоқ. Сондықтан ер адамдарда осы аймақтың гендерімен анықталған белгілер олар рецессивті болса да көрінеді. Бұл белгілердің жыныспен тіркес тұқым қуалайтындығымен түсіндіріледі.
Адамдарда шамамен 60-қа жуық ген Х хромосомасымен тіркесіп тұқым қуалайды, ал осы гендермен анықталған белгілерді екі топқа бөлуге болады:
- Х-тіркес доминантты тұқымқуалауға: тіс эмалының гипоплазиясы, Ретта синдромы, Д дәруменіне - тұрақты рахит;
- Х-тіркес рецессивті тұқымқуалауға: гемофилия, дальтонизм (түс ажыра алмау), Дюшен және Беккер миодистрофиясы жатады.
Мұндай белгілердің тұқымқуалауы Г. Мендель заңдарынан өзгеше болады. Х хромосома табиғи түрде бір жыныстан екінші жынысқа беріледі, қыз бала Х хромосомасын әкесінен де анасынан да, ал ұл бала Х хромосоманы тек анасынан алады.
У хромосомасына байланысты белгілер тек әкеден барлық ұлдарға беріледі, сондықтан оларды голландриялық деп атайды. Мысалы: синдактилия, гипертрихоз.
Т. Морганның және оның шәкірттерінің зерттеулерінің нәтижелерінде тұқымқуалаушылықтың хромосомалық теориясы құрастырылды:
1. Гендер хромосомаларда орналасады; әртүрлі хромосомаларда гендер саны бірдей емес; әрбір хромосомада (гомологты емес) гендер жинағы ерекше (уникалды) болады. 2. Аллельді гендер гомологты хромосомалардың белгілі және бірдей локустарында орналасады.
3. Хромосомада гендер белгілі ретпен ұзын сызық бойымен қатарласа орналасады.
4. Бір хромосоманың гендері тіркесу топтарын құрайды, осыған байланысты кейбір белгілер тіркесіп тұқым қуалайды; тіркесу күші гендердің арақашықтығына кері тәуелділікте болады.
5. Әрбір биологиялық түр хромосомалардың арнайы жинағымен сипатталады.
Медицина үшін барлық генетикалық заңдар маңызды. Бұл алғаш рет эксперименттік объектілерде ұсынылған генетика заңдарының әмбебаптығына байланысты, содан кейін адамдар үшін де қолайлы болды. Эксперименттік генетика деректері тұқым қуалайтын ауруларды диагностикалау және алдын алу үшін қолданылады.
