Қазақстан «Хрущев декадасы» жылдарында

Экономикалық дамуда айтарлықтай өзгерістер болды. 50-ші жылдары Қазақстанда бірқатар ірі өнеркәсіптік кәсіпорындардың, оның ішінде Қарағанды металлургия және Соколов-Сарыбай кен байыту комбинаттарының құрылысы басталды: барлығы 50-ші жылдары 700-ге жуық жаңа кәсіпорын, оның ішінде Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты, Ертістегі бірқатар су электр станциялары сияқты ірі кәсіпорындар қатарға қосылды, жаңа көмір аудандары меңгерілді. 1960 жылы Қазақстанда 1950 жылғы 17,3 млн.тоннаға қарағанда 32,3 млн. тонна көмір өндірілді. 1950 жылы 2,6 млрд кВТ сағатына қарағанда 10,6 млрд кВТ сағат электр энергиясы өндірілді. 60-жылдары 1960 жылға қарай 11,47 мың шақырымды құрайтын темір жолдар желісі қарқынды дамыды, 1958 жылы республика аумағы арқылы өтетін магистральдарды біріктіретін Қазақ темір жолы құрылды.

60-жылдардың басында кәсіпорындарды техникалық қайта жарақтандыру және жаңа технологияларды енгізу, өндірісті электрлендіру, Өндірісті механикаландыру және автоматтандыру туралы мәселе туындады. Бұл еңбек өнімділігінің біршама өсуіне, ғылымды қажетсінетін өндірістердің өсуіне алып келді.

КОКП Орталық Комитетінің қыркүйек (1953) Пленумында шаруаларға экономикалық және саяси қысымның әлсіреуі туралы мәселе алғаш рет көтерілді. Ауылды шексіз тонау бұдан былай жалғаспайтынын түсінген Н. Хрущев партиялық шешімдерге мемлекеттік салықты жеңілдету, аграрлық секторға инвестицияларды ұлғайту идеяларын енгізе бастады. Осыған байланысты ұлттық табысты ауыл пайдасына қайта бөлу бойынша бірқатар шаралар қабылданды: салық саясаты өзгертілді, сатып алу және дайындау бағасы көтерілді.

Сталиндік қатардан кету көп ұзамай нәтиже берді. Қазірдің өзінде аграрлық саясаттағы алғашқы түзетулерге жауап ретінде Колхоз шаруалары ауылшаруашылық өндірісінің айтарлықтай өсуіне жауап берді. Ауыл шаруашылығы өнімдерінің жалпы өндірісі 60-жылдары 28% - ды құрады, ал колхоздар мен совхоздардағы Еңбек өнімділігі 1,8 есе өсті.

Республика бірегей ауылшаруашылық ауданына айналды. Оған елдің ауыл шаруашылығының өндірістік әлеуетінің 11% - ы тиесілі болды.

1954 жылы КОКП ОК Қазақстанның солтүстік аудандарында, Сібірде, Орал мен Солтүстік Кавказда тың жерлерді игеру есебінен елдегі егіс алқаптарын кеңейту туралы шешім қабылдады.

Тың игерудің алғашқы жылдары, 1954 жылдың құрғақ жылынан басқа, өте қолайлы болды. 1956 жылы елімізде 125 млн.тонна дәнді дақыл жиналды, оның 50% - ы тың жерлерде алынды. Алайда, 50-жылдардың аяғында экологиялық тепе-теңдіктің бұзылуы және жел эрозиясы күрделі проблемаға айнала бастады.

Тың жерлердің алып алқаптарын жырту Қазақстанда шабындық және жайылымдық жерлердің күрт қысқаруына және республиканың дәстүрлі ауыл шаруашылығы саласы-мал шаруашылығының ұзақ мерзімді дағдарысының басталуына әкелді. 1955 жылы КОКП ОК арнайы қаулы қабылдап, 47 дала ауданы мен 225 совхозға етті мал өсіруді міндеттеуге тура келді.

Мүмкін, жаңа саясаттың барлық артықшылықтарын және сол кезеңдегі ғалым-экономистердің барлық сіңірген еңбегін жоққа шығаратын ең үлкен теріс сәт-бұл топырақ эрозиясы. Үлкен егістік алқаптар Солтүстік Қазақстанға тән желмен сыпырылды. Қысқа мерзімде құнарлы қабаттың көп бөлігін жел алып кетті. Тың игеру бойынша барлық еңбек жоғалды. Сондай - ақ қазақтардың ғасырлар бойы қалыптасқан өзіндік көшпелі шаруашылығы бұзылды-жайылымдарға жарамды үлкен аумақтар жоғалды. Табиғатқа түзетілмейтін зиян келді.

Бірақ тарихтың кез-келген мысалынан сабақ алуға болады. Тың жерлерді игеру болашақ ұрпақ үшін балансты бұзбауға тырысып, өз Отанының табиғатын бақылау керек екендігі туралы нұсқаулық сабақ болсын. Барлық үлкен экономикалық жоспарларды ұсақ-түйекке дейін есептеу керек.

Тұтастай алғанда, тың игеру Қазақстанды әлемдегі ең ірі астық өндірушілердің біріне айналдырды және сонымен бірге кейінгі жылдары республикадағы ауыл шаруашылығының ұзақ мерзімді дағдарысының себептерін айқындады.Қиын әлеуметтік және экономикалық жағдайға қарамастан, 1959 жылы жеті жылдық жоспар қабылданды. Кеңес Одағы 1965 жылға қарай өндіріс көлемі бойынша әлемде бірінші орынға шығуы керек еді. Елдегі социализмнің құрылысы аяқталды және көптен күткен коммунизм 80-жылдардың басында келеді деп жарияланды.

Жаңа қауымдастық — "Кеңес халқын" құру мақсатында ұлттық саясат та күрт өзгеріске ұшырады, билік ұлттық мектептердің жабылуымен, ұлттық тілдердің қолданылу аясының қысқаруымен және шовинистік насихатпен қатар жүретін орыстандыру процесін көтермелей бастады. КСРО-ның барлық этностарын біріктіру және 80-жылдардың басында ұлттық республикаларды тарату міндеті қойылды. Республикалардың мүдделерін ескерместен олардың шекаралары өзгере бастады.

Соғыстан кейінгі жылдары қоғамда өзгеріс қажеттілігін түсіну идеологиялық және репрессиялық сипаттағы бірқатар шараларды қолдана отырып, әкімшілік жүйемен шебер басылды. Бірақ 40-жылдардың ортасы мен 50 – жылдардың басындағы рухани атмосфера тек үнсіз қалды, бірақ бұзылмады.

КСРО-ның, оның ішінде Қазақстанның 1950-1960 жылдардағы қоғамдық-саяси дамуы үшін екі негізгі үрдістің үнемі қарама-қайшылығы тән болды. Біріншісі саяси жүйені демократиялық негізде түбегейлі қайта құрудың объективті қажеттілігін көрсетті. Бұл, ең алдымен, қоғамның сталинизмнің қайталануынан рухани босатылуына байланысты болды, оны сақтау екінші тенденцияның мәні болды.

Кеңес мемлекетін, ең алдымен кеңестерді дамыту мен нығайту маңызды мәселе болды. Кеңестер рөлінің артуы партияның ХХІІ съезі қабылдаған КОКП үшінші бағдарламасында ерекше атап өтілді. КОКП бағдарламасында коммунистік құрылыс кезеңіндегі қоғамның саяси ұйымына сипаттама берілді. Пролетариат диктатурасының мемлекеті ретінде марксизм - ленинизм ілімдеріне толық сәйкес дамып келе жатқан әлемдегі алғашқы социалистік мемлекет өзінің тарихи миссиясын орындады: ішкі даму тұрғысынан, антагонистік таптардың жойылуына, социализмнің толық және түпкілікті жеңісіне, халықтың барлық топтарының жұмысшы табының идеологиялық және саяси ұстанымдарына көшуіне байланысты. Бұл объективтік процестер мен куәгерлік еткен бұл туралы Кеңестік мемлекет ауысқан балалық құштарлық жалпы халықтық және күшіне өзінің дамуының жаңа фазасына өтеді. КСРО Жоғарғы Кеңесі депутаттарының құрамына шопандар, Колхозшылар, өнеркәсіптік кәсіпорындардың жұмысшылары, техникалық интеллигенция, ғылым мен өнер адамдары, партия және шаруашылық жетекшілері кірді және қоғамдағы жаңа қоғамдық - саяси жағдайдың дәлелі болды.

Еңбекшілер бұрынғысынша жергілікті, облыстық, ҚазКСР және КСРО Жоғарғы кеңестеріне өз өкілдерін сайлады. Депутаттар, Республика Жоғарғы Кеңесінің тұрақты комиссияларының мүшелері заңдарды талқылап, қабылдады. Аудандар, қалалар, ауылдар және ауылдар Жоғарғы Кеңес пен оның Президиумының сессияларында қарау үшін мәселелерді дайындауға қатысты. Мысалы, 1961 жылдың соңында білім беру және мәдениет, денсаулық сақтау және әлеуметтік қамсыздандыру жөніндегі тұрақты комиссиялар депутаттардың қатысуымен республикада мектептер, балалар және емдеу-алдын алу мекемелерінің құрылысының жай-күйі мен оларды жақсарту шаралары туралы мәселе дайындап, Жоғарғы Кеңестің сессиясына енгізді. Сонымен қатар, республика Жоғарғы Кеңесінің тұрақты комиссиялары жергілікті жерлерде көшпелі отырыстар өткізіп, республика Жоғарғы Кеңесінің заңдары мен қаулыларының орындалуына бақылау жасады. Алайда Кеңестердің жұмысы формальды болып қала берді, олардың талқылауына екінші немесе алдын ала шешілген мәселелер шығарылды. Функциялардың шатасуы, кеңестік органдарды партиямен алмастыру айқын болды. Кеңестер мен депутаттар мемлекеттік органдарды бақылаған жоқ, керісінше, аппарат қызметкерлері кеңес депутаттарына бұйрық берді.

Өз қатарындағы миллиондаған адамдар кәсіподақ комитеттерін біріктірді. Кәсіподақтар халық шаруашылығы мәселелерін шешуге қатысты. 1960 жылдан бастап оларға барлық санаторийлер мен демалыс үйлерін басқару берілді, олар еңбекті қорғау, әлеуметтік сақтандыру мәселелерін көп білетін.