92 Əож 646. 4 Қазақ Ұлттық киімінің дизайны

92 

 

ƏОЖ 646.4  

 

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ КИІМІНІҢ ДИЗАЙНЫ 

 

Елемесова Т., Акпанова А., Пернебаева Р.А. 

(М.Х.Дулати атындағы Тараз МУ) 

 

 

 

Еліміздің  тəуелсіздік  даңғылындағы  дəстүрлі  қазақ  мəдениетіндегі  киімдердің  мəн-

мағынасын  айқындаудың  өзектілігі  қазіргі  өркениет  мəдениетінде  туындап  жатқан 

объективті-əлеуметтік жəне субъективті-психологиялық қайшылықтар жағдайынан көрініс 

табады.  Өркениет  жағдайында  ұлттық  киімнің  дизайны  көркемдік,  мəдени-рухани, 

əлеуметтік  тарихи  заңдылығы,  ерекшілігі  өзіндік  маңыздылығы  мен  өзектілігі  қазіргі 

жаһандау  дəуірінде  арттыра  түсуде.  Демек,  халықтың  рухы  мен  мəдени  дəстүрінде 

жинақталған  ұлттық  ерекшеліктер  əр  ұлттың  бейнесіне  қарай,  оның  бейнелі  тұрақты 

нақыштарының дара қасиеттері рəміздік белгі категорияларының ұлттық ойлау жүйесімен 

игеріледі. 

Киімнің  өң  бойындағы  ұлттық  нақыштың  бейнелі  кесінін  біртұтастық  жəне 

пəнаралық  тəсілдеріне  қарай  талдау  жəне  жіктеу,  қазақ  мəдениетіндегі  қазақ  киімінің 

өмір  сүру  кезеңдеріндегі  тарихи  ерекшелігін,  əлеуметтік  жағдайын  қазіргі  өзекті 

мəселелерде  айқындауға  мүмкіндік  береді.  Сондай-ақ,  киімнің  тарихын  оқыту,  бағалау 

жəне ұғыну кезеңдері де жеке тұрғыдан алғанда маңызды үрдісті құрайды. Киімнің пайда 

болуы  мен  дамуы  дəуір  тарихымен  өзара  байланысты  екендігі  зерделеп,  сол  уақыттың 

өзіндік феномені – адам мен мəдениет феномендері тарихи принцип тұрғысынан талдау. 

Киім  адамның  өмір  сүруіне  аса  қажетті  негізгі  құралдардың  бірі  бола  отырып,  белгілі 

дəрежеде  олардың  жас  айырмашылығы,  əлеуметтік  жағдайы  мен  эстетикалық  ортасы 

туралы  мағлұмат  беретін  этномəдени  белгі  екендігін  дəстүрлі  мəдениеттегі  ұлттық 

үлгілерінің  дүниетанымдық  белгі  қырларын  семиотикалық  тұрғыдан  ажырату  арқылы 

құндылықтық маңызын анықтау. Киім – адамның сыртқы келбетін оның бөлшектерінде 

анықтап,  жасанды  өзгерте  алатын  немесе  дененің  сəйкестік  бірлігін  құрайтын  жалғыз 

жүйе.  

Мысалы:  өрнек,  матаның  суреті,  оның  түсі,  фактурасы,  шілтері,  бүрмесі,  сəнді 

моншақтары,  кестесі,  аппликациялары,  жапсырмалы  гүлдер  жəне  т.б.  қызмет 

атқармайтын  көптеген  бөлшектер  бір  қарағанда  киім  бөліктерін  өрнектейтін  бөлшектер 

болып табылады.  

Ұлттық  ою-өрнек  пен  таңба  тас  дəуірінен  бері  қалыптасып,  дамып  келе  жатқан 

негізгі көркемдік жүйе, ол екеуі тұтас қабылдаудың, түйсіктің нəтижесінде пайда болған 

белгі [3, 11-12бет]. 

Халқымыздың қай қолөнер саласын алсақ та, ою-өрнектің өзіндік ерекшелігі белгілі 

бір  тəртіппен  орналасқан  заңдылық  жүйесі  ежелгі  нұсқаларында  құстың,  гүлдің, 

жануардың  түрін  тұспалдайтын  бөлшектерде  сақталғандығын  аңғардық.  Көне 

түркілердің  түсінігінде  құс  –  көктің,  балық  –  судың,  ағаш  –  жердің  тіршілік  нышаны 

болып  көрініс  табады.  Ол  қазақ  ою-өрнегінің  мақұлық  аты,  нəубет  аты,  ғарыш  аты,  тік 

сызықты,  нышандық,  танымдық  т.б.  сарындарының  мазмұнын  сөзсіз  кеңейте  түсті.  Біз 

ұлттық  киімдердің  көркемдік  безендірілу  мəнерін  қарастыруда  өнер  зерттеушілердің 

пікіріне сүйенсек, ою-өрнектердің сипаттық ерекшеліктеріне байланысты негізінен төрт 

түрге  бөлуге  болады.  Себебі  ою-өрнектердің  бояу  түсі,  ырғақ,  таңба,  сызық  белгілері 

табиғат  жаратылысымен  жəне  кеңістіктегі  бейнелерімен  рəміздік  байланыста  екенін 

аңғаруға болады. 

93 

 

Қазақтың  дəстүрлі  киім  мəдениетінің  құндылық  қасиетін  тану,  материалдық  жəне 

рухани  дүниесінің  мəдени  ақпаратты  мүмкіндіктер  ашатындығына  көз  жеткіземіз. 

Сондықтан да, дəстүрлі өнерде əр түрлі киімнің эстетикалық қырлары түрлі өлшемдерде 

сипатталады,  өйткені  күнделікті  киім  мен  тойға  арналған  сəнді  киімдер  əртүрлі 

құндылық  мəнге  ие.  Киімнің  негізгі  дизайны  өзінің  эстетикалық  қызметімен 

ерекшеленбей,  бүкіл  құрылымдық  қасиетімен  айқындалады,  өйткені  қоғамның 

əлеуметтік құрылымы бір жақты емес, неғұрлым күрделі бола түскен сайын жеке тұлға 

денесін костюмнің рəміздік мəнімен айқындау мəселесін туындатады. 

Ұлттық киім - көне мұралардың құндылығын ұлттық сипатта дəріптейтін дəстүрлі 

қазақ  мəдениетінің  көрсеткіші.  Қазіргі  заманауи  кезінде  ұлттық  киім  үлгілерінің 

дизайнын жаңа үлгіде – материалды мəдениеттің құрамдас бөлшектері ретінде айқындап, 

этномəдениетінің тұрақтылығын сақтау. Қазақ киім үлгілерінің конструкциясын, бейнелі 

ұлттық  нақышын,  рухани-əлеуметтік  болмысын,  ерекшеліктерін,  көркем  эстетикалық 

құндылығын мəдени-өнертанулық тұрғыдан талдап, жүйелендіру қазіргі болашақ ұрпақ 

тəрбиесінде дəстүрлі тұрғыдан паш ету. Қазақ елі киім жасауда да тарих бетінде өзіндік 

дара  із  қалдыра  білген.  Киімдеріндегі  ою-өрнектер,  қолданылған  материалдардың 

композициясы,  олардың  арасындағы  керемет  үйлесім,  түр-түстің  ерекше  нəзік 

сəйкестігі  –  бəрі  де  қазақтың  шоқтығы  биік  шеберлігін,  шалқар  шабытын,  табиғатты 

терең  меңгерген  даналығын  бірден  байқатып  тұрады.Қазақ  ісмерлерінің  қолынан 

шыққан  киімдерден  ұлтымыздың  дүниетанымдық,  философиялық  көзқарасы  мен 

дүниені қабылдауы көрінеді. Халқы-мыздың бүкіл ішкі жан дүниесі, ұстанған діні мен 

ділі  киім  үлгілерінен,  олардың  пішілуінен,  тігілуінен,  қолданылған  əшекейлерден, 

таңдалған түр-түстен аңғарылады десек əсіре айтқандық емес. Өйткені кез келген киім 

оны  жасап  шығарған  халықтың  ішкі  руханиятының  материалданған  көрінісі  екені 

даусыз.  Демек  киімдеріміз  қандай  сұлу  болса,  жан  байлығымыз  да  соншалықты  сұлу 

болған.  

 

 

 

Əдебиет: 

1.  Қазақтың ұлттық қолданбалы өнері. Ə. Марғұлан.  

2.  Шаңырақ Алматы, 1990 ж. 

3.  К.Жанибеков «Казахский костюм» Алматы, «Онер» 2005 г. 

 

 

 

УДК 004.4'422 

 

ПРИМЕНЕНИЕ ИНТЕГРИРОВАННОЙ СРЕДЫ РАЗРАБОТКИ AVR STUDIO  

В ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ПРОГРАММАХ ИНЖЕНЕРНЫХ СПЕЦИАЛЬНОСТЕЙ 

 

Есенбаева Д.Н. 

(СКГУ им. М.Козыбаева) 

 

 

 

AVR  Studio — интегрированная  среда  разработки (IDE)  для  разработки  8-  и  32-

битных AVR приложений  от  компании Atmel,  работающая  в операционных  системах 

Windows NT/2000/XP/Vista/7/8/8.1.  AVR  Studio  содержит  компилятор  C/C++  и 

симулятор,  позволяющий  отследить  выполнение  программы.  Текущая  версия 

поддерживает  все  выпускаемые  на  сегодняшний  день  контроллеры  AVR  и  средства 

94 

 

разработки. AVR Studio содержит в себе менеджер проектов, редактор исходного кода, 

инструменты  виртуальной  симуляции  и внутрисхемной  отладки,  позволяет  писать 

программы на ассемблере или на C/C++. 

Ранее  существовал  и  фирменный ассемблер под Windows (wavrasm.exe)  от Atmel, 

который совмещал ассемблер и редактор, подобно тому, как это делается в «больших» 

языках  программирования.  Его  можно  извлечь  из  первых  версий  AVR  Studio,  но  он 

довольно  примитивный  и  неудобный.  Затем,  видимо,  в  корпорации  решили  его  не 

развивать,  ограничившись  AVR  Studio.  Скачать  AVR  Studio  можно  совершенно 

бесплатно с сайта  Atmel. Там же доступны и  старые  версии (к сожалению, последние 

версии пакета стали довольно объемными — более 700 Мбайт), но чем старее версия, 

тем  меньше  ассортимент  поддерживаемых  контроллеров  (версия  3  поддерживает 

только Classic). 

Характеристики AVR Studio: 

1.Интегрированный компилятор C/C++; 

2.Интегрированный симулятор; 

3.При  помощи  плагина  возможна  поддержка  компилятора GCC в  виде 

сборки WinAVR; 

4.Поддержка 

инструментов Atmel, 

совместимых 

с 

8-разрядной 

AVR 

архитектурой,  в  том  числе  AVR  ONE!,  JTAGICE  mkI,  JTAGICE  mkII,  AVR  Dragon, 

AVRISP, AVR ISPmkII, AVR Butterfly, STK500 и STK600; 

5.Поддержка плагина AVR RTOS; 

6.Поддержка AT90PWM1 и ATtiny40; 

7.Интерфейс командной строки с поддержкой TPI. 

AVR  Studio  поддерживает  COFF  как  формат  выходных  данных  для  символьной 

отладки.  Другие  программные  средства  третьих  фирм  также  могут  быть 

сконфигурированы для работы с AVR Studio[1]. 

Начало  работы  в  AVR  Studio  начинается  с  выбора  нового  или  имеющегося 

проекта,  языка  программирования  –  С++  или  ассемблер,  микроконтроллера  (рисунок 

1). 

 

 

 

Рисунок 1. Начало работы в AVR Studio. 

 

Ключевое  окно  в  AVR  Studio  это  окно  исходного  текста  программы.  Когда 

объектный файл открыт, автоматически создается окно исходного текста программ. В 

окне отображается код, который выполняется в отладочном окружении (эмуляторе или 

95 

 

программном  симуляторе)  а  текстовый  маркер  всегда  находится  на  строке,  которая 

будет  выполнена  в  следующем  цикле.  На  рисунке  2  изображено  основное  окно 

программы  с  написанной  программой  для  зажигания  светодиода  посредством 

микроконтроллера ATMega32 на языке программирования С++. 

 

 

 

Рисунок 2. Основное окно программы с написанной программой на языке С++. 

 

Пользователь  может  выполнять  программу  полностью  в  пошаговом  режиме, 

трассируя  блоки  функций,  или  выполняя  программу  до  места,  где  стоит  курсор.  В 

дополнение  можно  определять  неограниченное  число  точек  останова,  каждая  из 

которых  может  быть  включена  или  выключена.  Точки  останова  сохраняются  между 

сессиями работы. 

В  окне  исходного  текста  программы  выводится  информация  о  процессе 

выполнения программы. В дополнение, AVR Studio имеет много других окон, которые 

позволяют управлять и отображать информацию о любом элементе микроконтроллера. 

На рисунке 3 изображено основное окно программы в пошаговом режиме и описанием 

изменения состояния регистров микроконтроллера. 

 

 

 

Рисунок 3. Пошаговый режим и состояния регистров микроконтроллера. 

96 

 

После  написания  программы,  ее  отладки,  в  панели  управления  выбирается 

функция Build, в ней поочередно используются команды Build (проверка правильности 

программы)  и  Compile  (создания  .hex  файла  в  шестнадцатеричной  форме  понятной 

микроконтроллеру – машинный код).  

Список доступных окон AVR Studio: 

- Watch window: Окно показывает значения определенных символов. В этом окне 

пользователь может просматривать значения и адреса переменных. 

-  Trace  window:  Окно  показывает  хронологию  программы,  выполняемой  в 

настоящее время. 

-  Register  window:  Окно  показывает  содержимое  регистров.  Регистры  можно 

изменять во время остановки программы. 

-  Memory  windows:  Окна  показывают  содержимое  памяти  программ,  данных, 

портов ввода/вывода и энергонезависимого ПЗУ. Память можно просматривать в HEX, 

двоичном  или  десятичном  форматах.  Содержимое  памяти  можно  изменять  во  время 

остановки программы. 

- I/O window: Показывает содержимое различных регистров ввода/вывода: 

1)EEPROM 

2)I/O порты 

3)Таймеры 

-   Message window: Окно показывает сообщения от AVR Studio. 

-  Processor  window:  В  окне  отображается  важная  информация  о  ресурсах 

микроконтроллера,  включая  программный  счетчик,  указатель  стека,  регистр  статуса  и 

счетчик  цикла.  Эти  параметры  могут  модифицироваться  во  время  остановки 

программы [2]. 

Настройки  рабочего  окружения  сохраняются  при  выходе.  При  первом  запуске 

требуется  настроить  окна  для  управления  и  вывода  необходимой  информации.  Во 

время следующей загрузки настройки автоматически восстанавливаются. 

С  AVR  Studio также  совместимы  любые  программаторы  и  отладочные  средства, 

которые поддерживают микроконтроллеры фирмы Atmel. 

После  создания  .hex  файла  микроконтроллер  можно  прошить  им  с  помощью 

программатора Autoprog (рисунок 4). 

 

 

 

Рисунок 4. Внешний вид программатора Autoprog. 

 

97 

 

На  кафедре  «Энергетика  и  радиоэлектроника»  в  рамках  дисциплин 

«Микроконтроллеры  и  специальные  микропроцессоры»  и  «Микроконтроллеры  и 

микропроцессоры  в  электроэнергетике»  используется  интегрированная  среда  AVR 

Studio 4 для написания программ на языках программирования С/С++ и ассемблер. Эти 

занятия,  с  использованием  данного  программного  обеспечения,  помогают  студентам 

специальностям 

«Радиотехника, 

электроника 

и 

телекоммуникации» 

и 

«Электроэнергетика»  глубже  освоить  вопросы  программирования  и  разработки 

устройств с микроконтроллерным управлением. 

 

 

 

Литература: 

1.  AVR  RISC  microcontrollers  handbook By  Claus  Kühnel, глава  «4.2  ATMEL  AVR  Studio  AVR 

Studio», стр 144—146 

2.  http://www.atmel.com/tools/ATMELSTUDIO.aspx 

 

 

 

ОӘЖ 621.221:333.93  

 

ҚАЙТА  ЖАҢҒЫРЫЛАТЫН  ЭНЕРГИЯ  КӨЗІ – СУ  ЭНЕРГИЯСЫ 

 

Есенгельдиева П.Н., Абдирова И.М. 

(М.Х.Дулати атындағы Тараз МУ) 

 

 

 

Соңғы  деректер  бойынша  әлемде  экономикалық  тиімді  гидроэнергетика 

ресурстарын  пайдалану  деңгейі  30%  құрайды.  ТМД  елдерінде  гидроэнергетика 

ресурстарын  пайдалану  бүгінгі  таңда  өте  төмен  болып  отыр  [1].Су  энергиясының 

потенциалы  жағынан  Қазақстан  және  Орта  Азия  аумағы  ТМД  –  да,  Сібірден  кейін 

екінші  орын  алады  [2].  Қазақстан  салыстырмалы  түрде  су  көздеріне    өте  кедей  [3]. 

Қазақстанның өзендерінің энергетикалық ресурстарын пайдалану мүмкіндіктері 1960 – 

80 жылдардағы материалдар   және шағын ГЭС – терді орналастырудың   аяқталмаған 

өңірлік  схемалары (1990 жылдар) негізінде «Казгидропроект» институтымен ағаланған 

[4].  

Мұхиттар,  теңіздер  және  де  басқа  көлемді  су  көздеріндегі  толқынның  көтерілуі 

мен  қайтуы,  құлап  аққан  су  және  геотермальды  (ыстық)  су  энергиясы  –  қайта 

жаңғырылатын  энергия  көздеріне  жатады.  Гидроэлектрстанцияларда  резервуардан 

құлап аққан су өз энергиясын турбиналарға  береді, ол өз кезегінде электр энергиясын 

өндіретін генераторды айналдырады. 

Су  энергетикасы –  энергетиканың  су  қорларының  қуатын  пайдаланумен 

айналысатын  саласы.  Алғашқы  су  энергиясы  диірмендердің,  станоктардың, 

балғалардың,  ауа  үрлегіштердің,  т.б.  жұмыс  машиналарының  жетектерінде 

пайдаланылды. Гидравликалық турбина, электр машинасы жасалып, электр энергиясын 

едәуір  қашықтыққа  жеткізу  тәсілі  табылғаннан  кейін,  сондай-ақ  су  энергиясын су 

электр  стансаларында  (СЭС) электр  энергиясына  түрлендіру  жолының  жетілдірілуіне 

байланысты су энергетикасы электр энергетикасының бір бағыты ретінде дамыды. 

ГЭС – ді әдетте таулы аймақтарда тұрғызады. Ол жерлерде жиі жаңбыр жауады 

және  табиғи  аңғарлардағы  су  қоймасында  су  қорын  жинап,  бөгетпен  жеңіл  бөгеуге 

болады. Жер шарында  алынатын электр энергиясының  20%-ы  ГЭС – де  өндіріледі.