А. А. Айдарбекова магистр, аға оқытушы, Н. А. Сәндібаева п.ғ. к., доцент м а

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №1(43), 2013
131
 
3-диаграмма. Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша халықтың орналасу кӛрсеткіші 
Облыс бойынша халықтың орналасуының 47%-ы қалада, 53%-ы ауылды жерлерде 
тұрады [3]. 
Сондай-ақ осы ӛңірдің халқының саны туралы нақты статистикалық мәліметтердің 
негізінде динамикалық кӛрсеткіштер[4] тӛмендегі кестеде берілген 1-кестеде халық 
санының ӛзгеруі кӛрсетілген. 
1-кесте 
мың адам 
Халық саны 
Жалпы ӛсімі/кемуі 
 
2012 
2011 
1 қаңтарына 
2 621,5 
2 567,7 
53,8 
1 ақпанына 
2 628,9 
2 574,4 
54,5 
1 ақпанға 
2 633,5 
2 578,3 
55,2 
1 сәуіріне 
2 637,0 
2 580,3 
56,7 
1 мамырға 
2 642,7 
2 585,8 
56,9 
1 маусымға 
2 647,4 
2 591,0 
56,4 
1 шілдеге 
2 651,8 
2 594,5 
57,3 
1 тамызға 
2 657,9 
2 601,2 
56,7 
1қыркүйекке 
2 663,3 
2 605,7 
57,6 
1 қазанға 
2 667,0 
2 609,8 
57,2 
Х Ж 
2-кесте 
2011-2012 жылдардың қаңтардағы туылғандар,ӛлгендер саны
адам 
 
 2012

 2011
туылғ
ан
да
р
са
ны
 
 
ӛлгендер саны 
туылғ
ан
да
р 
 са
ны
 
 
ӛлгендер саны 
ба
рлы
ғы
 
 
 
оны
ң іш
інде
 
1 
жа
сқ
а 
дей
інг
і 
ба
ла
ла
р 
 
ба
рлы
ғы
 
 
 
оны
ң іш
інде
гі 1
 
жа
сқ
а 
дей
інг
і 
ба
ла
ла
р 
Облыс бойынша
8 941 
1 892 
151 
9 409 
2 118 
177 
оның ішінде: 
қалалық жер 
3 493 
844 
79 
3 730 
967 
79 
ауылдық жер 
5 448 
1 048 
72 
5 679 
1 151 
98 
Шымкент қ. 
2 039 
517 
40 
2 182 
595 
33 
Арыс қ.ә. 
293 
77 
6 
169 
49 
3 
Кентау қ.ә. 
289 
84 
3 
284 
82 
7 
Түркістан қ.ә. 
838 
122 
19 
921 
157 
18 
Бәйдібек ауданы 
122 
30 
3 
151 
37 
1 
Қазығұрт
225 
62 
7 
261 
38 
9 

132 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(43), 2013 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
Мақтаарал 
952 
191 
20 
1 090 
212 
21 
Ордабасы 
480 
85 
6 
450 
106 
10 
Отырар
176 
33 
2 
227 
54 
4 
Сайрам
1 164 
212 
16 
1 132 
225 
13 
Сарыағаш
1 269 
193 
15 
1 353 
239 
24 
Созақ
154 
24 
1 
133 
29 
5 
Тӛлеби
404 
132 
9 
434 
132 
8 
Түлкібас
296 
74 
3 
298 
91 
12 
Шардара 
240 
56 
1 
324 
72 
9 
 
3-кесте 
2011-2012 жылдардың қаңтардағы туу және ӛлімнің жалпы коэффициенттері 
1000 адамға шаққанда 
туылғандардың саны 
ӛлгендердің саны 
2012 
2011 
2012 
2011 
Облыс бойынша
40,87 
43,91 
8,65 
9,89 
оның ішінде: 
қалалық жер 
40,80 
44,36 
9,86 
11,50 
ауылдық жер 
40,91 
43,63 
7,87 
8,84 
Шымкент қ. 
38,00 
41,57 
9,63 
11,34 
Арыс қ.ә. 
53,10 
31,30 
13,96 
9,08 
Кентау қ.ә. 
39,71 
40,03 
11,54 
11,56 
Түркістан қ.ә. 
41,91 
46,90 
6,10 
7,99 
Бәйдібек ауданы 
27,10 
33,78 
6,66 
8,28 
Казығұрт
25,59 
30,17 
7,05 
4,39 
Мақтаарал
38,77 
44,81 
7,78 
8,71 
Ордабасы
51,86 
49,97 
9,18 
11,77 
Отырар
37,96 
49,89 
7,12 
11,87 
Сайрам
46,07 
45,85 
8,39 
9,11 
Сарыағаш
51,37 
56,41 
7,81 
9,96 
Созақ
33,26 
29,39 
5,18 
6,41 
Тӛлеби
37,20 
40,83 
12,15 
12,42 
Түлкібас
34,12 
35,49 
8,53 
10,84 
Шардара
37,10 
50,62 
8,66 
11,25 
4-кесте 
2012 жылдың қаңтардағы халықтың кӛші-қоны Республикадан кеткендердің 
қозғалысының есебінсіз адам 
Б
ар
лығы
кел
ге
ндер
оның ішінде келгендері 
бар
лығы
кетк
ен
дер
оның ішінде 
кеткендері 
обл
ыс
ішін
де
обл
ыс
та
н 
тыс
Т
МД
ел
дер
і 
Т
МД
–
дан
тыс
Т
МД
ел
дер
і 
ТМД
–дан
тыс
Облыс бойынша 
3 267 
2 102 
746 
393 
26 
31 
31 
- 
оның ішінде: 
қалалық жер 
1 828 
1 231 
401 
170 
26 
27 
27 
- 
ауылдық жер 
1 439 
871 
345 
223 
- 
4 
4 
- 
Шымкент қ. 
1 380 
970 
242 
142 
26 
17 
17 
- 
Арыс қ.ә. 
112 
80 
31 
1 
- 
- 
- 
- 
Кентау қ.ә.
 
184 
95 
86 
3 
- 
- 
- 
- 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №1(43), 2013
133
1 
2 
3 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
Түркістан қ.ә. 
86 
58 
28 
- 
- 
8 
8 
- 
Бәйдібек ауданы 
40 
29 
11 
- 
- 
- 
- 
- 
Казығұрт
47 
33 
13 
1 
- 
- 
- 
- 
Мақтаарал
91 
49 
41 
1 
- 
- 
- 
- 
Ордабасы
143 
84 
6 
53 
- 
- 
- 
- 
Отырар
72 
52 
20 
- 
- 
- 
- 
- 
Сайрам 
208 
148 
26 
34 
- 
1 
1 
- 
Сарыағаш 
276 
142 
81 
53 
- 
- 
- 
- 
Созақ
108 
77 
31 
- 
- 
- 
- 
- 
Тӛлеби
124 
81 
20 
23 
- 
2 
2 
- 
Түлкібас
343 
192 
102 
49 
- 
3 
3 
- 
Шардара
53 
12 
8 
33 
- 
- 
- 
- 
5-кесте 
2011 жылғы статистикалық мәліметтер бойынша туылғаннан күтілетін ӛмір 
ұзақтығы 
 
Облыс 
Барлық халық 
Әйелдер 
Ерлер 
Оңтүстік Қазақстан 
облысы 
69,86 
73,95 
65,84 
 
Егеменді ел болып, іргемізді бүтіндеп отырған кезде ұзақ жылдар бойы отаршылдық 
тұзағына түскен ұлттық санамыз қайта жанданып, даму үстінде болды. Соның бір жарқын 
кӛрінісі жоғарыда кӛрсетілген динамикалық кӛрсеткіштердің ӛзгерістерінен айқын 
байқалады. 
Президент Н.Назарбаевтың жоспары бойынша 2015 жылы халық саны 20 млн. болуы 
қажет. Сондықтан халықтың санының азайып кетпей, одан әрі кӛбеюі мемлекетіміздің 
басты міндеттерінің бірі. 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1. Ғ.Бейсенова Оңтүстік Қазақстан облысы. Қазақ ұлттық энциклопедиясы. 7 том 
«Қазақ энциклопедиясының» бас редакциясы, Алматы, 2005. 
2. Қазақстанның әйелдері мен ерлері /Статистикалық жинақ ( қазақ тілінде) 128 бет. 
3. Қазақстанның демографиялық жылнамалығы /Статистикалық жинақ ( қазақ және 
орыс тілдерінде) 608 бет. 
4. www.ontustik.kz. 
РЕЗЮМЕ 
В статье рассматривается современное состояние динамических показателей 
населения Южно-Казахстанской области. 
SUMMARU 
The article deals with the current state of dynamic indicators of Southern Kazakhstan 
region population. 

134 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(43), 2013 
ӘОЖ 330.34.332.122 (574.24) 
СЫРДАРИЯ ӚЗЕНІ СУЫН ПАЙДАЛАНУДА ТУЫНДАҒАН ЭКОЛОГИЯЛЫҚ 
МӘСЕЛЕЛЕР 
 
Ш.М.Надыров – г.ғ.д., профессор, А.Е.Жақыпбекова – 2-курс магистранты 
(Алматы қ., Қазмемқызпу) 
Аннотация:
мақалада 
Қазақстан 
Республикасының 
экологиялық 
қауіпті 
аймақтарының бірі – Сырдария ӛзенінің суын халық шаруашылығында пайдалануда 
туындаған экологиялық мәселелер кӛтеріледі. Еліміздегі тұщы су кӛздерінің бірі – 
Сырдария ӛзенінің жағдайы Қазақстан үшін ғана емес шекаралық мемлекеттердің де 
басты мәселелерінің бірі екендігі айтылады. 
Түйін сӛздер:
экология, ирригация, ресурс, конвенция. 
Қоршаған ортаның аса маңызды экотоптарының бірі – су. Су тіршілік ететін тірі 
табиғат үшін орта болып табылады. Су жалпы табиғатта барлық зат алмасу процесіне 
қатысатын болғандықтан органикалық ӛмірдің негізі екені әркімге аян. Атмосферамен 
салыстырғанда су шегі мен шеңбері бар кеңістікте орналасқан біршама тұрақты деп 
айтуға болатын табиғи дене. Сол себепті ластанған судың адам денсаулығына зиянды 
әсері күштірек болатындықтан оны ерекше қорғау қажеттігі туындайды. Суды қорғау 
оның қорларын тиімді пайдалануға, онда кӛптеген аса бағалы ағзалар тіршілік ететін 
болғандықтан сол экологиялық жүйелердің ӛнімділігін сақтауға негізделеді [2]. 
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының кӛптеген аймақтары экологиялық қауіпті 
аймақтарға кіреді. Соның бірі бүгінгі таңда адамзат алдында тұщы судың сандық 
жетіспеушілік қаупі ғана емес сонымен бірге судың сапалық қаупі де тӛніп тұр. Су 
тіршіліктің тірегі болып табылатын, ластану жағынан алдыңғы орында тұрған, сондықтан 
да зерттеуді қажет ететін табиғи ресурс [4].
Сырдария ӛзені суы түгелі дерлік халық шаруашылығының түрлі салаларына 
пайдалануына байланысты ӛзен геожүйелерінің құрамдас бӛліктеріне әсер етуші 
антропогендік процестерінің шаруашылықтық экологиялық ерекшелігіне сәйкес мұнда 
ауыл шаруашылығы, ӛнеркәсіптік, техногендік яғни антропогендік факторлардың барлық 
түрлері дамыған. Сондықтан да ӛзен геожүйелерінің антропогендік ӛзгерісіне дұрыс 
талдау жасау және оны қорғау шараларына ғылыми тұрғыдан баға берудің маңызы зор. 
Қазіргі ӛндіріс салаларының қарқынды даму кезеңінде қанша күш салып 
тырысқанмен кейде уақытша болса да ӛндірістің қалдықтары, кӛбінесе, лас су түрінде су 
кӛздеріне түсіп тұрады. Олар судың биогеоценозына зиянды әсерін тигізетіні сӛзсіз. Бұл 
су қорларын әр түрлі мақсатқа пайдаланудың нәтижесінде болып тұратын қолайсыз 
жағдай. Осыдан келіп, суды қорғаудың алғы шарты ретінде су нысандарына түсетін 
жүктемеге шектеу қойылады. Табиғи суларды адам мұқтажы үшін іске жарату – суды 
пайдалану және суды тұтыну болып бӛлінеді. Бірінші жағдайда оны тұрған жерінде балық 
ӛндіруге, су кӛлігін жүргізуге және гидроэнергия алу үшін пайдаланады. Екінші жағдайда 
суды тұтынады. Онда судың едәуір бӛлігі немесе түгелдей қайтымсыз шығынға кетеді. 
Тұтынған соң босап шығып, қайтадан су кӛзіне құйған су бӛлігінің сапалық кӛрсеткіші 
бастапқы күйінен едәуір ӛзгеше, дәлірек айтқанда, ластанып оралады. Суды кӛп мӛлшерде 
тұтынатындар 
ауыл 
шаруашылығы 
ӛндірісі, 
ӛнеркәсіп, 
мәдени-тұрмыстық 
шаруашылықтар. Бұлардың бәрі де, егер қатаң бақылау болмаса, су кӛздерін ластаушылар 
екені айтпаса да түсінікті. Осыған орай, суға түсетін ластаушы заттардың сол ортада 
ӛздігінен зиянсыздану ерекшеліктеріне қарап, ластанудың тіршілікке қауіпсіз деп 
есептелінетін шекті деңгейіне рұқсат етіледі.
Орталық Азия аймағындағы ортақ су ресурстарын тиімді әрі бірдей пайдалану 
мәселесі кӛптен бері талқыланып келеді. Кеңестер құрамында болған мемлекеттер 
тәуелсіздік алып, ӛз шаруасын ӛздігінше шешуге кіріскеннен бастап, ӛзен-суларды 
мемлекеттің жеке мүддесі үшін пайдалану проблемасы туындады. Біз үшін ол – Сырдария 
мәселесі. Себебі осы ӛзеннің арқасында қазіргі Арал кӛлінің мәселесін шешуге мүмкіндік 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №1(43), 2013
135
бар. Сол себепті Орталық Азияның ортақ су-энергетикалық ресурстарын бірлесіп 
пайдалану мәселесі Қазақстан және Ӛзбекстан арасындағы басты тақырыпқа айналып 
отыр. Әсіресе, «Аралды құтқару» халықаралық қорының қызметін жандандыру аса 
маңызды [3].
Осыған сәйкес жыл сайын су мәселесіне байланысты тӛрт тарапты үкімет аралық 
келісімге қол қойылатын (Қазақстан, Қырғызстан, Ӛзбекстан және Тәжікстан). Дегенмен 
бүгіндері бұл тарап ӛкілдерінің басын қосу – ӛзекті мәселе. Ӛйткені кезінде Орталық Азия 
энергия жүйесі бірлестігі осы аймақ мемлекеттерінің отын кӛздері ерекшелігін есепке ала 
отырып құрылған болатын. Қырғызстан мен Тәжікстанның су ресурстарына, ал 
Ӛзбекстан, Түрікменстан және Қазақстан кӛмірсутектеріне бай. Сондықтан осы энергия 
жүйесін бүтіндей техникалық тұрғыда дұрыс пайдаланған жағдайда ол тұрақты жұмыс 
істей алатын еді. Бірақ аймақтағы маңызды фактор болып табылатын аталған жүйе 90- 
жылдары жойылды. Себебі энергия жүйесін толықтырып, бір-бірін қамтамасыз етудің 
орнына, басқосуларда кӛрші мемлекет ӛкілдерінің әрқайсысы шамшылдыққа басып, бір-
бірін отын кӛзіне жолатпады. Мұнда энергия тәуелсіздігі деп аталатын қағида алға 
тартылды. Сӛйтіп, аймақта энергетикалық сепаратизм орын алды. Осылайша Орталық 
Азияның біріккен энергия жүйесі күштеп таратылды. Ол аймақ елдеріне белгілі бір 
деңгейде тағы бір жаңа мәселелерді алып келді. 
И.Каримов Сырдария мен Әмудария ӛзендері бойында қалыптасқан жағдайды 
Қырғызстан мен Тәжікстан ушықтырып отыр деп санайды. Оның айтуынша, бұл елдер 
трансшекаралық ӛзендерді энергетикалық әлеуетін кӛтеру үшін пайдалануды кӛздейді. 
Осының салдарынан басқа кӛрші мемлекеттерге су бірқалыпты таралмайды. «Олар 
Сырдария мен Әмударияның трансшекаралық ӛзендер екендігін ұмытқан сияқты. Ел 
ішіндегі ӛзендер болса шаруамыз жоқ. Ал трансшекаралық сулар болғаннан кейін, оны 
халықаралық шарттарға сай пайдалану қажет. Ол үшін Біріккен Ұлттар Ұйымының тӛрт 
бірдей конвенциясы бар. 
Бұл мәселеге соншама кӛңіл бӛлудің себебі бүгінгі сарапшы мамандардың 
болжамына сәйкес, су ресурстары болашақта үлкен проблемаға айналып, оның 
тӛңірегінде мемлекетаралық байланыстар ушығып отырады,» – дейді И.Каримов. Осыған 
қарағанда, Орталық Азияда қалыптасқан бүгінгі жағдай мемлекеттер арасындағы қарым-
қатынасты қиындатып қана қоймай, соғысқа да апаруы да мүмкін. Сондықтан 
трансшекаралық ӛзендерді пайдаланған кезде кӛрші елдердің келісімін ескеру қажет. Осы 
орайда Сырдария мен Әмудария, әсіресе Сырдария ӛзені бойында ғасырлар бойы ӛмір 
сүріп жатқан миллиондаған қазақ пен ӛзбек халықтарын ұмытпау қажет. 
Қалай дегенмен де аз суды тиімді пайдаланудың бірден-бір жолы – оны Одақ 
кезіндегідей ирригациялық режимде, яғни, Сырдария ӛзені ағысында орналасқан 
мемлекеттердің ортақ мүддесі үшін суармалы жерлерді суаруға пайдалану. Ал ӛзен суын 
қыста энергия ретінде ӛз бюджетіне қаржы тауып отырған мемлекетке мазут, кӛмір, тағы 
басқа энергия кӛздерімен кӛмектесіп, мемлекетаралық келіссӛздер арқылы шешу. Міне, 
Елбасымыздың консорциум құрудағы мақсаты – осы болатын. Ал кӛп уақыт бойғы 
тартыстан соң, жақында Елбасымыздың ӛзі ресми түрде Кӛксарай су қоймасы құрылысын 
бастау қажеттігін жариялады. Ал, бұл су қоймасы Шардараға сыймай, Ӛзбекстанға кетіп 
жатқан суды және Оңтүстік Қазақстан облысы мен Қызылорда облысының елді 
мекендеріне қауіп тӛндіретін артық суды уақытша ұстап, керек кезінде дарияға жіберіп 
тұратын су реттегіш есебінде болады [3].
Сырдария ӛнеркәсіпті – аграрлы ӛңір болып табылады. Сондай-ақ, ӛнеркәсібі 
жергілікті ауылшаруашылық ӛнімдерін ӛңдеуге негізделген. Мақта тазалау, мата тоқу, 
тоқыма, киім тігу, май шайқау, құрылыс материалдарын (құм, саз, қиыршық тас, т.б.) 
шығаратын кәсіпорын шоғырланған. Жер қойнауынан мұнай мен газ кен орындары 
(Ақшабұлақ, Қоныс, Бектас, Арыс, Ащысай, т.б.) ауданның солтүстік бӛлігінде. 
Ӛзен суының кейінгі 20-30 жыл ішінде қарқынды игерілуіне байланысты 1975-80 
жылдардан бастап Сырдария Арал теңізіне жетпей тартылып қалатын болды. Қазіргі 

136 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(43), 2013 
уақытта Сырдария ӛзен алабының суын мемлекетаралық бӛлу Халықаралық үйлестіруші 
су шығын комиссиясының (ХҮСШК) бақылауымен жүргізіледі. Қазір Сырдария Кіші 
Аралға жылына 46,7 млн. м
3 
су береді [1].
Еліміздегі тұщы су кӛздерінің бірі - Сырдария ӛзені негізгі ауылшаруашылық және 
су ресурсы болып саналады. Ӛзен жағалауындағы экономиканың дамуына байланысты 
адамдардың іс-әрекетінің ықпалынан бұл экожүйе бұзылуға қарай ӛзгеруде. Сондықтан да 
оның табиғи экожүйесінің қорғау мен су сапасын жақсарту халықтың денсаулығы мен 
тұрмысы үшін ӛте маңызды. Кӛктем шыға Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстарының 
диқандары су жетіспеуінен егін егу кӛлемін азайтады, ӛнімді аз алады. Сол себепті 
ӛзбектерден су сұрап, тағы да аяқтарына жығылуымызға тура келеді. 
Қазіргі таңда адамзаттың антропогендік іс-әрекеті ғылыми-техникалық прогрестің 
артуына байланысты ӛзен геожүйелері ӛзгертуші ӛте күшті факторлардың біріне айналып 
отыр. Соған орай геожүйелерді түзуші құрамдас бӛліктерге әсер етуші антропогендік 
процестердің адам әрекеттерінің нәтижесінде табиғи қалпын ӛзгерту қажет [2]. 
Сырдария ӛзен суының ластануы жылдан-жылға едәуір жоғары. Ӛзен суының 
химиялық құрамы негізінен вегетациялық мерзімдерде нашарлайды. Сондықтан халық 
шаруашылықтарда суды үнемдеуді пайдалану, орынды жұмсау, су пайдалану нормасы 
негізінде үнемдеу, су қорларын ластанудан қорғау бүгінгі күні басты бағыттағы шаралар 
болып табылады. Сырдарияның тӛменгі ағысында климаттың қазіргі сипаты жӛнінде 
жинақталған мәліметтер бойынша климаттың ӛзгергендігі байқалады. 
Су байлықтарын сақтау - бүкілхалықтың іс екенін ұмытпауымыз керек. Себебі, су 
бірінші қажеттілік және біздің таптырмайтын байлығымыз.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.
Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. Алматы 2007. 6-т 
2.
А.Нұрғызарынов. Атыраулық экотоптардың химиялық экологиясы (Сырдың 
тӛменгі ағысы). Қызылорда «Тұмар»2003ж. 
3.
http//www. Google.Kz /html.
4.
http//www. yandex.Kz/ html. 
РЕЗЮМЕ 
В этой статье предусматриваются экологические проблемы при использовании в 
сельско-хозяйственных нуждах р.Сырдарьи. 
SUMMARY 
The article deals with the environmental problems of using the Syrdarya river in 
agricultural needs. 
ӘОЖ.332.33:6360.83.314(574) 

жүктеу/скачать 4,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: