А. Байтурсынов 1-том final indd

142
тіреліп, оқушылардың біліміне сын болып, емтихан болып 
табылады. Оқушы сөзді сынаса, сөз оқушыларды да сынайды. 
Абай сөзі заманындағы ақындардың сөзінен оқшау, олардың 
сөзінен үздік, артық. Ол оқшаулық, артықтық басқа ақындардан 
Абайдың жалғыз сөзінде ғана емес, өзінде де болған. Абайдың 
қандай болғанын көзбен көрмесек те, көргендердің айтуынан 
білеміз. Сөзінің қандай екендігін сөйлеген соң, өзінің де қандай 
екенін айтып, білдіріп өткеніміз теріс болмас.
Абай Семей облысының қазағы, руы Тобықты. Ұлы атасы 
Ырғызбай Торғай облысындағы Ырғыз деген өзен бойында 
туған екен. Ырғызбай халқының қолбасы, батыры һәм ел ағасы 
би екен. Тобықтының аймағы аз кезінде Түркістаннан елін ертіп 
ауып келіп, Шыңғыс тауы малға жайлы деп, қоныс еткен екен. 
Кіші атасы Өскенбай би халық арасында ғаділ биі атанған. Өз 
елі түгіл, басқа алыстағы елдер де араларындағы зор дауларын 
Өскенбай бидің алдына келіп бітіседі екен. Өз әкесі Құнанбай 
жұрт аузына қараған қазақтың бас адамдарының бірі болған. 
Қазақты төрелер билеп, сұлтандар төрелерден қойылып тұрған 
заманда, солармен таласып, қарадан сұлтан болған адам 
екен. Шешесі Ұлжан бәйбіше Қарқаралы уезіндегі Әбдірей, 
Мыржық деген жердегі Қаракесектің Бошан руынан, Бертіс 
бидің тұқымынан. Шеше тұқымы күлдіргі, қалжың, әзілге ұста, 
Қантай, Тонтай деген күлкімен сөгіп, қалжыңмен жеңіп, аты 
шыққан адамдар нәсілінен. Тонтай малды адам болған екен. 
Ауырғанда өзгелерден гөрі қожа, молдалар көңілін жиірек 
сұрайтынын байқап жүреді екен. Өлер жылы қатты ауырып 
жатқанда молдалар көңілін сұрай келіп отырғанында айтқан: 
«Баяғыдан бері жазыла-жазыла қожа, молдалардан да ұят 
болды, енді өлмесем болмас», – деп.
Абай 1845-ші жылы туған. Жылы жылан екен. Ибраһим деген 
атын бұзып, «Абай» деп ат қойған шешесі екен. Шешесінің 
сүйіп қойған аты ел арасында шын атынан көбірек айтылады. 
Абай 10 жасынан 13 жасқа шейін қырда мұсылманша оқыған. 
Он үш жасқа шығарда Семейде Ахмед Ырзаның медресесінде 
оқыған. Медреседе оқып жүрген кезінде 3 айдай орысша да 
оқыған. 4 жыл мұсылманша оқып, 3 ай орысша оқып, сонымен 
оқуды қойған. Он бес жасында-ақ, балалық қылмай, үлкендердің 
қатарына кіре бастаған. Қазақты меңгеріп, халыққа араны жүріп 
тұрған төрелермен әкесі Құнанбай таласқанда, Абай әкесіне 

143
серіктікке жарай бастаған. 20 жасында ел ішіндегі белгілі 
бір шешені атана бастаған. Зеректікпен естігенін ұмытпаған. 
Ел ішіндегі сақталған қазақтың бұрынғы өткен билерінің 
білігі, шешендерінің сөйлеген сөзі, көсемдерінің істеген ісі, 
үлгілі сөздер, ұнасымды әзілдер, мақалдар, мәтелдер сияқты 
нәрселерді Абай көп біледі екен.
Заман бұрынғыдай болса, Абай алаштың атақты билерінің 
бірі болуы шүбәсіз. Біліммен би болып, жұрт билейтін заман 
етіп, тасың би болатын заманға қарсы туған. Білімі көптер жұрт 
билемей, малы көптер жұрт билейтін заманға қарсы туған. 
Абай жұрт алдына білімін салғанда, басқалар малын салған, 
жұрттың беті малға ауып, ел билігі Абай қолына еркін тимеген. 
Білімнен мал артық болушы ма еді деп, Абай жұрттың онысына 
көнбей, таласқан, сөйтіп, партия ылаңына кіріп кеткен. Өнер-
білімін партия ісіне салған. Білімінің қызығын жалғыз ғана 
Тобықтылар көріп, басқаларға пайдасы тимей, болыстыққа 
құмар көп қазақтың бірі болып, бәлки, сол күйімен өліп те кетуі 
ықтимал еді. Қазақтың бағына ондай болудан құдай сақтаған 
(«Қазақ», 1913, №39).
1880-ші жылдарда жер аударылып барған Михаэлис деген 
бір білімді кісімен, қазақ ғұрпындағы қағидаларды жиюға 
елге шыққан Гросс деген екеуімен Абай таныс болған. Бұлар 
Абайдікіне қонаққа келіп-кетіп жүрген. Абайдың тегін адам 
емес екенін байқап, олар болыстықтан гөрі жақсырақ нәрсе 
барлығын Абайға сездірген. Абайдай зерек адамға жөн сілтесе 
болғаны, онан арғысын өзі іздеп табады. Олар орыстың атақты 
ақындары Пушкин, Лермонтов, Некрасов барлығын, қара сөзді 
келістіріп жазғыш Толстой, Салтыков, Достоевский барлығын, 
сөз сыншысы Белинский, Добролюбов, Писарев барлығын 
Абайға білдірген, олардың кітаптарымен таныстырған. Өлең 
жазған Пушкин, Лермонтов, Некрасовтар қазақтың би-болыс- 
тарынан гөрі қадірлі екендігін Абайға түсіндірген. Ғылымды 
жұртта өлең жазу, сөз жазу нағыз қадірлі істің бірі екенін Абай 
енді ұққан. Ақындық, өлеңшілік ел көзіне қадірсіз көрінсе, 
ол кемшілік ақындық пен өлеңшілікте емес, ақындық пен 
өлеңшілікті орнына жұмсамағандықта екендігін, ақындық пен 
өлеңшілікті қазақ ақындары, өлеңшілері қайыршы-тіленшілік 
орынға жұмсағаннан өлеңнің қадірі кеткенін Абай әбден білген 
соң, өлең жазуға түскен.

144
Абай жас күнінде күлкі үшін қалжың өлендер, қыздарға 
ғашық өлеңдер жазған, есейген соң арланып, тастаған екен. 
Михаэлис пен Гроссқа кез болмаса, сол күйімен, бәлки, кетер 
еді. Қандай үлгілі, қандай мағыналы, қандай асыл, қандай терең 
сөздер жерге көмілер еді?! Абай сөздері дүниеде қалғаны қазаққа 
зор бақ. Бетін түзеп, жөн сілтеген кісілерге де, сілтеген жолды 
лақпай тұп-тура тапқан адамға да қазақ балалары талай алғыс 
берер. Орыс ақындарымен танысып, өлең орны қайда екенін 
білгеннен кейін, Абай өлеңге басқа көзбен қарап, басқа құрмет, 
ықыласпен күтіп алып, төр түгіл, тақтан орын берген. Бірақ 
басқа сөзден өлеңнің таққа мінгендей артықшылығы қандай? 
Оны да көрсетіп, айтып қойған. Айтушы мен тындаушының 
көбі надан болғандықтан, өлең болып айтылып, тыңдалып 
жүргендердің көбі өлең емес екендігі, өлең жазушылар болса 
да, келістіріп жазушылары ішінде бірен-саран таңдама екендігі, 
жұрт мағыналы, маңызды, терең сөзден гөрі мағына жоқ, маңыз 
жоқ, желдей гулеп, құлаққа дыбысы тиіп, өте шығатын жеңіл 
сөздерді тыңдауға құмар екендігі Абайдың өлең жайынан жазған 
сөздерінде көрсетілген. Сол сөзінен Абайдың сыншылығы, 
өлең жақсы болуға не керектігін білетіні де көрініп тұр.
Сөз жазатын адам әрі жазушы, әрі сыншы боларға керек. 
Сөздің шырайлы, ажарлы болуына ойдың шеберлігі керек. 
Ұнамды, орынды, дәмді болуына сыншылық керек. Мағыналы, 
маңызды болуына білім керек. Абайда осы үшеуі де болған. 
Бұлардың үстіне, Абай көсем, үлгі шығарып, өнеге жайғыш 
болған. Абайда өлең сөздің неше түрлі үлгісі, өрнегі табылады.
Ол өрнектерді ойдан шығармай, орыстан алса да, орыс 
өлеңдерінің өрнектері қазақ тіліне жарайтындығын бастап 
көрсеткені де зор көсемдік. Абай өлең жақсы болуға керек 
шарттардың бәрін білген, сондықтан өлеңі қай тарапынан да 
болса толық. Жалғыз-ақ міні бар: ол мін – өлең бунақтары 
тексеріліп орынына қойылмағандық. Оны оқығанда я әнге 
салып айтқанда кемшілігі зор болады. Дауыстың ағынын бұзып, 
өлеңнің ажарын кетіреді. Мысалы, төселіп желіп келе жатып, 
шоқытып кеткен сияқты, тайпалып жорғалап келе жатып 
текіректеп кеткен сияқты. Бұл кемшілікті түзетуге болады. 
Өлеңнің үш буынды бунақтары мен төрт буынды бунақтарын 
алмасып кеткен жерлерін алып, өз орындарына қойса түзеледі. 
Мұнан басқа Абай өлеңдерінде мін бар деп өз басым айта 

145
алмаймын. Кейбіреулердің айтатын «ауырлығы бар» деген 
сөздер, ол өлеңнің қисынын келтіре алмағаннан емес, өрнегінің 
жаңалығынан, қазақ өлеңдерінің дағдылы түрінен басқарақ 
болған соң, оқушылар жаттыққанша жатырқайды. Сонан ғана 
ауыр сияқты көрінеді.
Абайдың өзі тексергіш болған соң, оның өлеңін тексеріп, 
қате шығарып ешкім жарыта алмайды. Абайдың қандай сыншы, 
сөз тексергіш екендігін төмендегі сөзінен байқауға болады:
Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы, 
Қиыннан қиыстырар ер данасы.
Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп, 
Теп-тегіс жүмыр келсін айналасы.
Бөтен сөзбен былғанса сөз арасы,
Ол – ақынның білімсіз бейшарасы.
Айтушы мен тыңдаушы көбі надан,
Бұл жұрттың сөз танымас бір парасы.
Әуелі аят, хадис – сөздің басы,
Қосарлы бәйітсымал келді арасы.
Қисынымен қызықты болмаса сөз,
Неге айтсын Пайғамбар мен және Алласы?
Мешіттің құтпа оқыған ғұламасы,
Мінәжат ғалымдардың зар-наласы.
Бір сөзін бір сөзіне қиыстырар, 
Әрбірі келгенінше өз шамасы.
Өлеңге әркімнің-ак, бар таласы, 
Сонда да солардың бар таңдамасы.
Іші алтын, сырты күміс, сөз жақсысын
Қазақтың келістірер қай баласы?
Бұрынғы ескі биді тұрсам барлап,
Мақалдап айтады екен сөз қосарлап. 
Аңындары ақылсыз, надан келіп, 
Көр-жерді өлең қыпты жоқтан қармап.
Қобыз бен домбыра алып, топта сарнап, 
Мақтау өлең айтыпты әркімге арнап.

146
Әр елден өлеңменен қайыр тілеп,
Кетірген сөз қадірін жұртты шарлап.
Мал үшін тілін безеп, жанын жалдап, 
Мал сұрап біреуді алдап, біреуді арбап.
Жат елде қайыршылық қылып жүріп, 
Өз елін «бай» деп мақтар Құдай қарғап.
Қайда бай мақтаншаққа барған таңдап,
Жиса да бай болмапты қанша малды ап.
Қазаққа өлең деген бір қадірсіз, 
Былжырақ көрінеді соларды аңдап.
Ескі бише отырман бос мақалдап,
Ескі ақынша мал үшін тұрман зарлап.
Сөз түзелді, тыңдаушы, сен де түзел! 
Сендерге де келейін енді аяңдап.
Батырды айтсам ел шауып алған талап, 
Қызды айтсам, қызықты айтсам қыздырмалап, 
Әншейін күн өткізбек әңгімеге 
Тыңдар едің әр сөзін мыңға балап.

жүктеу/скачать 1,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: