Aбaй aтындaғы Қaзaқ ұлттық педaгогикaлық универcитеті
жүктеу/скачать 1,77 Mb. Pdf көрінісі
|
disser
| түбі», «жеті қабат жер астына түсіп кеткендей», «жер астынан
шыққандай», «жерден тажал шыққандай», «адам аяғы жетпес жер» және т.б. фразеологизмдер мен тұрақты теңеулерден де көрінеді. Мұның себебі ертегілердің мифпен тікелей генетикалық байланысымен айқындалады. Қазақ мифологиясына өзіндік ерекшеліктер тән болады және ол, ең алдымен, көшпелі тұрмыс-тіршілікпен түсініледі. Басқа халықтардың мифтері, негізінен, ғалам мен адам жаратылысының пайда болуымен өлшенеді. Ал көшпенділер мифтері рулар пайда болуының генеалогиялық аңыздарымен сипатталады. Жалпы, уақыт пен кеңістік ұғымдары ағылшын ертегілерінде қазақ ертегілеріне қарағанда нақтылық мағынасында беріледі. Ағылшын қиял-ғажайып ертегілері қазақ ертегілері секілді бастама, сюжет дамуы, кульминация және түйін секілді құрылымдардан тұрады. Қиял-ғажайып ертегінің сюжет негізі сиқырлы амал-құралдар немесе ғажайып көмекшілер арқылы белгілі бір жоғалтқан нәрсені, дүниені айырылған затты қайтарумен басталады. Ертегінің экспозициясында аталған бастамаға себеп болған барлық жағдаяттар айтылады: тыйым салу немесе белгілі бір тыйым салынған іс-әрекеттерді бұзу т.б. Ал қазақ қиял-ғажайып 125 ертегілерінің бастамасынан кейін, оның нақты кейіпкерлері сөз болады. Әдетте, олар екі ұрпақ өкілдері болады: ата-анасы мен балалары, үлкендер мен кішілер. Қазақ ертегісінің басқалардан бір ерекшелігі – эпос түрінде басталады, яғни қартайған кісілерден баласы жоқ және жалбарынып сұрап алған баласының дүниеге келуі де «наннан, бір үзік майдан, күн нұрынан» т.б., өсуі де өзгеше болады. Жалпы, қазақ ертегілері де, ағылшын ертегілері де құрылымы жағынан ғылыми дәстүр бойынша қалыптасқан қиял-ғажайып ертегілерінің құрылысына толық сәйкес келеді деуге әбден болады. Барлық аталған қызметтер тек «Ер Төстік» ертегісінде орын алады, ал қалғандары ағылшын ертегілері секілді қысқартылған, ықшам формаға ие. Уақыт тұрғысынан келгенде, бастапқы ертегілердің мифпен ұқсастығы айқын көрініс табады, бірақ ислам дінінің элементтері сақталған. Осы тұрғыдан келгенде, қазақ ертегілерінің басқа халық ертегілеріне қарағанда кейінірек пайда болғанын аңғартады. Себебі, олар мынадай қарама-қарсы құбылыстар мен, қасиеттермен сипатталады: ислам мен шаманизм, эндогамия мен экзогамия, кек алу мен кешірім, т.б. Алайда, ағылышын ертегілерінің пайда болу кезеңі одан да кейін болып табылады. Оған дәлел ретінде мынадай ертегі құбылыстарын келтіруге болады: басты кейіпкер бала күтушісі болып жұмыс жасайды; өз еңбегіне белгіленген ақша алады т.б. Яғни, қоғамдағы әлеуметтік тұрмыс- тіршілік, қарым-қатынас экономикалық тұрғыдан әбден қалыптасып қойған. Сол себепті де, ағылшын ертегілерінің басты ерекшеліктері: нақты ақпарат, деректер жайында тұжырымдар, т.б. Яғни ағылшын ертегілері «қиял- ғажайыптан» гөрі көңілсіз, нақты бір нәрсені үйретуге, танып білуге, түсінуге бағытталған оқиға желісі іспетті және аяғы мен соңы да барлық жағдайда жақсылықпен аяқтала бермейді. Ағылшын ертегілерінің басым көпшілігінде басты кейіпкер дүниені кезіп, белгілі бір оқиғаларды бақылап жүреді. Сонымен, ағылшын және қазақ қиял-ғажайып ертегілері мынадай құрылымдық бөліктерден тұрады: - бастама; - тыйым салу; - тыйымды бұзу; - жазалану; - сапарға аттану (кейіпкер сынақтардан өтеді); - сиқырлы көмекшілер; - мақсатқа жету (шайқас, күрес, айқа с); - қуғын (сиқырлы элементтерді пайдалану); - үйге оралу (сатқындық, танымау); - кейіпкердің танылуы; - ертегінің соңы. Ертегінің негізгі белгілері: іс-әрекеттің үш реттілігі; сиқыр, сұрақтардың қайталануы; тұрақты эпитеттер; әсіресе, ертегінің 126 бастамасындағы сөз құрылысының ауызекі интонациясы; үш саны (басқа сандар кештеу жазып алынған ертегілерде кездеседі); ертегі клишелер; ертегілерде шынайы да және шындыққа сәйкес келмейтін де оқиғалар қатар орын алады. Ертегі дискурсы терең құрылымдарының мазмұны әрбір фольклорлық дәстүрде бір мәдениеттен келесі бір мәдениетке дейін түрленіп өзгеріп отырады. Оның үстіне сценарий, фреймдер мен слоттардан тұратын терең құрылымдар белгілі бір этнос өкілдері үшін ең бір релевантты деген концептілерді қалыптастырады. Сондықтан да ертегі дискурсы кішкентай балалар үшін қоршаған ортаны танып ұғынудың оқыту үлгісі болып саналады. Әрбір кейіпкердің өз мақсаты болады және соның негізінде белгілі бір сценарийлер мен фреймдер іріктеліп алынады. Бұл мақсаттарды ертегідегі интенционалдылықтың бастапқы нүктелері ретінде қабылдау арқылы халық қиял-ғажайып ертегілері дискурсының топологиялық кеңістігінде басты кейіпкерлер жоспарларының дамуын айқындап көрсетуге болады. Ертегі кейіпкерлерін ғажайып әлемімен танысу барысында жас оқырмандар өздеріне ең жақын деп санаған сценарийлерді таңдап алады. Содан кейін ертегі кейіпкерлеріне еліктеп, алған білімдерін өмірде бейнелеу үшін ойнай бастайды. Ойын – өте күрделі тетік. Ол арқылы балалар мәдениетті, әдеп-ғұрыптар мен дәстүрлерді танып ұғынады. Ертегі дискурсының ойын бағытының көмегімен балалар өз өмірлік тәжірибесін екі есе ұлғайтады, өйткені басқа адам болуды үйренеді. Халық қиял-ғажайып ертегілерін ойын дискурсы негізінде ырғақ жасаушы сан болатыны дәлелденді. Ол іс-әрекет етуші тұлғалардың жоспарлары мен элементарлық сюжеттері түйісуі мен сәйкес келуі нәтижесінде пайда болады. Терең құрылымдар деңгейінде сан мифологиямен тығыз байланысты көпдеңгейлі құрылыс ретінде сипатталады. Ол- ұрпақтан ұрпаққа беріліп келе жатқан жасырын сакралды мағынаға ие тілдік құбылыс. Сан халық дәстүрлерінің, ырым- жоралғылары мен әдеп-ғұрыптарын ажырамас бөлігін құрайды. Сондықтан да ол мәдени артефакт бола тұрып, оның мағынасы ертегі дискурсының терең құрылымдарында кодталған. Сандардан басқа мәдени маркерлер қалыптастырушы ретінде жалқы есімдер де бола алатыны қарастырылды. Бұл есімдер- көптеген ұрпақтардың тәжірибесін бойына сіңіріп, ғасырлар бойы жете іріктеуден сүзіліп өткен атаулар. Ертегілердің мифтерден туындағанын ескере отырып, біз ертегі кейіпкерлерінің есімдерін маңызды мәдени мән- мағыналарды айқындайтын тілдік бірліктер деп анықтадық. Оларды меңгеру арқылы балалар өз ата-бабаларының мәдениетімен етене танысады. жүктеу/скачать 1,77 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|