Адам физиологиясы

гормондарды түзеді. Бұлар трийодтиронин (ТЗ) жэне тетрайодтиронин (Т4) 
немесе тироксин. Олар белокпен қосылып, йодтиреоглобулин деген тұтқыр 
коллоидты зат түзеді. Ол зат фолликулада кепке дейін сакталады. Кейін керек 
кезде коллоидты заттан гормондар бөлініи канға өтеді. Эпителийлі беткей 
тіндерінде протездардың әсерінен йодтиреоглобулин ыдырайды, белсенді 
гормондар босатылады. Қан плазмасында гормондар альбумин және 
глобулинмен косылады, ал нысаналарда бұл комплекстер ыдырап, тироксин 
мен 
трийодтирониндерді 
босатады. 
Бұл 
гормондардың 
жасалуыан 
аминқышқылдар, тирозин және йод қажет.
Адам организмінің сұйықтық ортасындағы гормондардың 75%-га жуығы 
белоктармен 
байланысқан 
қалпында 
ағып 
жүреді. 
Бұл 
тиреоидты 
гормондардың бүйрек арқылы шығарылуына жол бермейді. Гормондар тек 
бос қалпында гана эсер етеді. Трийодтирониннің белсенділігі тироксинннің 
белсенділігінен 6-10 есе жоғары.
Гормондардың күйрелуі біршама акырын жүреді (2-4 тәуліктен кейін). 
Артық гормондар бауырда ферменттік күйрелугс үшырайды. Бездің дәнекер 
тінді стромасында «ақшыл» жасупш немесе С - жасушалар деп аталатын 
ерекше түрі табылды (агыл. calcitonin), кейде оны орысша атына байланысты 
К - жасуша деп те атайды. Бұлар кальций жэнс фосфор алмасуын реттеуге 
катысатын, құрамында йод жок - тирокальцитонин жэне өте белсенді 
катакальцин гормондарын бөліп шығарады.
Қалканша без қанмен өте жақсы қамтамасыз етіледі. Мүндағы қан 
ағысының минуттық ‘мөлшсрі бездің өз көлемімен 3-7 есе көп. Қанныц 
мөлшері жагынан ол организмде біріиші орын алады. Бүл оның ішкі 
секрециялық қызметінің белсенділігін көрсетеді. Қалканша без жүйке 
талшыктарымен 
жиі 
торланган, 
оның 
жүйке 
кызмегінің 
реттелуі 
симпатикалық, парасматикалық жэне деиелік жүйкелер арқылы жүзеге 
асырылады.
Фолликула эпителий тіндерінде йод бар тиреойодты гормондардың 
түзілуі организмге бейорганикалык йодтың келуімен тыгыз байланысты. 
Адам жэне жануарлар оны йодтын келуімен тыгыз байланысты. Адам жэне 
жануарлар оны йодты кадий жэне йодты натрий түрінде тамак пен су арқылы 
алады. Тамактанудыңи тәуіліктік мэзірінде оның орташа мөлшрі 100-200мг 
болады. Организмде 30-50мг йод бар. оның 15мг қалканша безінің құрамына 
енеді. Сөйтіп, адамның жэне жогары сатыдагы омыртқалылардың қалқанша 
безі 4 түрлі гормон болып шығарады - тироксин (тетрайодтиронин), 
трийодтиронин жэне тирокальцитонин, катокальцин. Қалканша безінің 
гормондары организм кызметтеріне кең түрде эсер етеді.
Тэжірибелік зерттеулер кезінде де, ішкі сөлініс бездерінің қызметі 
бүзылган ауруларды бакылағанда, гормондардың жеткіліксіз немесе шамадан 
тыс көп бөлінуі бұлардың каншаклыкты ерекше эсер ететіндігін айкын 
көрсетеді. Тиреоидты гормондар эсерінің негізгі әсерлері бұлардың т^рлі 
алмасу үрдістеріне, өсу жэне дамута ыкпал етуінен, сонымен катар көптеген 
бейімделу әсерленістерге катысуынан түрады.
140

Тироксиннің жэне трийодтирониннің энергия алмасуына тигізетін эсері, 
олардың «калоригендік» - жылу өндіру ыкпалынан өте жаксы көрінеді. 
Тиреоидты 
гормондар 
жоқ 
кезде 
алмасу үрдістерінің жылдамдығы 
төмендейді, ал көп болғанда негізгі алмасу тыныштық қалнында да, қалыпты 
жағдайда да 2 есе жоғарылауы мүмкін. Жылу ондіру нэтижесі жогары 
сатыдағы жануарлар мен адам организмінің барлық жасушаларында, әсіресе 
бауыр, бүлшықет жзне жүйке жүйесі жасушаларында байқалады.
Гормондар зат алмасудың түрлі жақтарына, барлык ферментгерді 
белсендіру жэне тотығу үрдістерін күшейту аркылы эсер етеді, эсіресе 
белоктың синтездслуін жэне майлар мен көмірсулардың ыдырауын 
күшейтетін митохондриялық үрдістерді тездетсді. Түрлі жануарлардың 
организмін зерттеу арқылы, оларда минерал алмасуды реттеудегі тиреоидты 
гормондардьщ мэні анык дәлелденген.
Сөйтіп тироксин жасуша ішіндегі жэне сыртындағы орталардағы 
электролиттердің мөлшер айырмасының сақталыи гұруына көмектеседі. 
Бүның биопотенциал генерациялану кезінде үлкен мэні бар. ТЗ жэне Т4 эсері 
сонымен катар тіндердің катехоламиндерге сезгіштігін жоғарылатуынан да 
түрады; олар адреналин мен норадреналинніц гликогенолиздік жэне 
гипергликемиялык эсерін күшейтеді. Қалканша безінің гормондары дененің 
өсуін реттейді, сондықтан олардың жетіспеушілігі салдарынан жүйке 
жүйесінің қалыпты жағдайы бүзылып, даму жэне өсу баяулайды. Жас кездегі 
өсу үрдісінде гипотиреоздан балалардың ақфл-ойы, санасының дамуы 
бұзылады. Эмбриондық кезінде осы гормондар жетіепесе, ақыл-ойдың 
мешеулігінің ауыр түрі (кретинизм) байқалады. Тиреоидты гормондар 
метаморфоз (өзгеріс) үрдістеріне эсер ететді, бұны қосмекенділерден айқын 
көруге болады. Итбалыктарды кұрамында йод жоқ суга салганда, өзгеріс 
болмады, яғни итбалық бақа күйіне ауыспайды, сол суға йод немесе қалқанша 
без гормондарын косканда, ол бірден бақаға айналып өзгеріс пайда болды, 
екінші сезбен айтканда жануарлардың есейген түріне өтуі іске асты. 
Қарастырылып жатқан гормондардың кейбір жануарлардың түк кабаты мен 
түлеуте әсері дәлелденді. Қазақтың тэжірибелі аңшылары өздерінің аңшы 
құстары тез гүлеп, күш алуы, эрі қүс көрікті болуы үшін жеміне қалқанша 
безінің кептірілген тінін косқан. Қалқанша безінің гипоқызметі салдарынан 
жануарлардың түктері, құстардың кауырсындары көмескіленіп, түсіп қалады. 
Тері катпарланып кетеді.
Қалканша без гормондары жүрек қызметін жылдамдатады. Олар орталык 
жүйке жүйесінің дамуына жэне кызметіне елеуілі эсер етеді. Иттердің безін 
алып тастаганнан кейін, оларда шартты рефлекстердің калыптасуы өте қиын 
болады. Қалыптасқан шартты рефлекс келесі күні жойылып кетеді де, оны 
жаңадан қалыптастыруга тура келеді. Лл без қызметінің жоғарлауынан 
орталық жүйке жүйесінде козу тежелуден басым болады. Бүл - гипертиреоз 
кезінде аурулардың өте эмоциялы болуының себебі. Қалқанша без қызметінің 
бүзылуынан адам зейінінің бірқатар көрсеткіштері өзгереді.

Қалқанша безінің үшінші гормоны - тирокальцитонин. Бұл гормон 
бездің фолликула жанындагы жасушаларынан бірден қан мен лимфага 
фолликулалардағ отпей-ак келеді, ол гиреоидты коллоидтың құрамында да 
жок.
Тирокальцитонинді денеде кальций сақтайтын гормон деп атайды. Ол 
қан плазмасында кальций жэне фосфор иондарының деңгейін төмендетеді. 
Бұл гормондар үшін бүйрек және сүйек тіңдері жасуша 
нысана болады (26- 
сурет, А).
Сүйекте кальцитонин оның тіндерінен кальцийдің шығуын әлсіретіп, 
сүйек тінін бүзагын жасушалар - остеокластар қызметін тежеп, сүйек тінін 
түзетін жасушалар - остебалстар қызметін белсендіреді. Сол сияқты сүйек 
күрамындагы 
фосфор 
қышқылы 
түздарының 
деңгейін 
төмендетеді. 
Тирокальицтонин несеп құрамымен кальций, натрий, фосфаттар шығарылуын 
күшейтеді. Бұл гормон фосфор-кальций алмасуына, қалқансерік безі гормоны 
паратгормонга қарсы эсер етеді. Тирокаьлцитонинның бөлінуі қандағы 
кальций 
деңгейіне 
байланысты, 
аталған 
гормонный 
қанға 
түсуін 
гиперкальциемия (кальцийдің көп болуы) жоғарылатады, ал гипокальциемия 
(кальцийдің аз болуы) төмендетеді.
Қалқанша безі гормондарыныц жасалуы жэне канға шыгарылуы сау 
организмде орталык жүйке жүйссінің көптеген бөліктерімсн, гипоталамус - 
гипофизарлык жүйелерімен өтс нәзік реттелсді. Гормональлды гомеостаз ішкі 
сөлініс бездерінің басқа көптеген бездерінің арасындағы (эсіресе қалқанша, 
жыныс жэне қалқансерік т.б. бездер) өзара үйлесу тетіктері арқылы іске 
асады.

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: