Адам физиологиясы
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Pdf көрінісі
|
Физиология кітап
| Мотивациялық қозу - мидың ерекше бірлестірілген жағдайы. Өйткені
ол мидьщ ісәрекетін косатын ортаңгы жэне аралық ми құрылымдарынан жоғары өрлейтін ықпалдың туындысы. Мотивациялық қозудың физиологиялық ерекшеліктерін П.К. Анохин зерттеді. Адамның жогары дәрежелі меселі, оның түсінігі бойынша, орталык жүйке жүйесінде бұрынгы жеке тәжірибе ескеріліп, ішкі жэне сыртықы әсерлер негізінде туатын қозудың сезгіштік тстіктсршсн қалыптасады. Мотивацияның өзгешіліктері ми қыртысы мсн оның астыңғы бөліктерінің ерекше бірлестігіне байланысты болады. Өткені мидың эртүрлі кұрылымы, олардағы күрделі химиялық заттар мотивация корінісіне өзіндік үлестерін қосады. Мотивациялык эсерленіс туатын кұрылымда гипоталамус ерекше жоне жетекші орын алады. Мәселен, үлкен ми сыңарлары қыртысының немесе лимбия (жиектік) жүйесінің эртүрлі бөлімдері бүлінсе, тіршіліктік мотивация көп өзгеріске ұшырамайды. Ал гипоталамус орталыктары бұзылса, ол толык жойылады. Сөйтіп гипоталамустың капталдас белімі аштық орталыгы, ал ішкері-астарлас бөлімі тоқтық орталығы екендігі дэлелденді. Сонымен катар, мотивацияны реттейтін гипоталамустың озі басқа күрылымдардың бакылауында болады. Көбінесе гипоталамустың кызметін лимбия жүйесіне жататын бадамша ядро (амигдала) ұйымдастырдды жэне кадағалайды. Оның эрекеті сырткы ортаның түрткілері мен мұкгаждыкты канағаттандыру жагдайына байланысты. П.В. Симоновтың айтуынша, 434 бадамшаның негізгі эрскеті - бірінші ксзектегі канагаттандырылатын үстемді мұктаждыкты ажырату. Гипоталамус ми кыртысыныц маңдай бөлігімен тығыз байланысты. Тіршіліктік меселдердің шыгуында, дамуында жэне қалыптасуында гипоталамустың иейсмскерлік («ыргак беру») моні өте зор. Гииоталамустың орталықтары мидың басқа дсңгейіндегі құрылымдарын эрексттік тэуелділікте ұстайды. Алайда организмнің тиісті мұктаждыгы негізін қанагаттандыратын эрбір мотивациялық қозудың құрылымында филогенездік жэне онтогенездік көрінісгер, себепкер тітіркендіргіштердің жетекші қасиетгері білінеді. Өйтксні эрбір тітіркендіргіш мотивация козуының құрылымында өзінің тиісті ізжазбасын (энграмма) калдырады. Ол әрбір мотивациялык козу алдында қайта жаңғырып отырады. Сөйтіп, болмысты алдан бейнслсу мотивациялык қүбылыстардың бұрынгы ныгаю негіздерінен қалыптасады. Организмнің үстемді мұқтаждытын өтейтін нэтижені болжау аппараты жылжымалы болып қүалады. Мысалы, татамдык мотивация пайда болганда ми сыңарының көру аймағы - тағамның түр-сипатын, соматосенсорлық (денесезу) аймағы - гағамга тиіскенді, иіс сезу аймағы - тағамиың иісін, таламус-ауыз куысына түскеп тагамды, гипоталамус-асқазанга түскен тагамды, торлы кұрылым - тагам күрамындагы химиялык (эсіресе амин қышқылдары) заггардың әсерін қабылдайды. Осы сиякты барлық мүқтаждықты канағаттандырудың багдарламасы жасалады. Айта кететін жай, жаца туган перзенттердс жэне туа біткен инстинкт бағдарламасымен қимылдайтын жануарлар төлдерінде болмысты алдан бейнелеу көлемі өте аз болады. Әртүрлі сапалы тіршіліктік меселдің биохимиялық негіздері бірнеше топты белсенді заттар: нейромедиаторлар (ацетилхолин, серотонин, дофамин, норадреналин т.б.), ішкі сөлініс бездерініц гормондары мен жүйке тіндері түзетін нейрогормондар арқылы қалыптасады. Олар қан, лимфа, тін жоне жұлын сұйыктыгы аркылы орталық жүйке жүйссі мен ішкі ағзаларга эсер етеді. Ерекше топқа өге жоғары биологиялық белсенділігі бар нейропептидтер жатады. Олардың ең басты ерекшелігі - көиәрекеттік (полифункциялық) қасиеті. Нейропептидтср мидың көптеген қызметін реттеуге қатысады. Әралуан жүйке қүрылымын бірлестіріп, тагамдық мінездің эрекеттік жүйесін құрайтын нейропептидтер мэнін алгашкыда К.В. Судаков ашты. Адам мен жануарлардың гипоталамус пен лимбия жүйесі күрылымында нейропептидтік жаратылысы бар заттардың мол шоғырланысы байкалады. Олар биологиялык мотивация тугызатын орталық тетіктерде белсенді катысады. Тағамдық жэне ішулік меселдер - ашығу немесе шөлдеу кейбір апиын (морфин) эсерінен күшейеді, ал бұларды тежеуші (налоксон, наптрексон) керісінше су мен тагам кабылдауды төмендетеді. Мотивация медицина мен педагогикада өте маңызды орын алады. Кісінің, жеке жэне когамдық тілектерінің қалыптасуы, эртүрлі ауытқулар биологиялык туа біткен тетіктеріне байланысты болады. Адам мінез- 435 кұлыгының калыптасуына элеумсттік дэрттср эсер етеді. Корнскті элеуметтік мотивация жеке адамның мақсатты ісін айқындагі, оиыц адамгершілік қасиеттерін жэне рухани күйін заң тәртібіне, мүратына сәйкес қал ы птастырад ы. Сонымен жогары дэрсжслі мотивация орбір адамның өмірлік тэжірибесі, тэлім-тэрбиесінің нәтижссі болып танылады. Бұл үрдістер адамның жәнс эволюциялык сатыда жоғары орын апатын жануарлардың мінсздік эссрлснісі мен табиғат жагдайларына сезімталдығын қамтамасыз стегін жотары жүйке ісорекетэ арқылы аткарылады. |