Адам физиологиясы
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| Тамақтану
Тамақтану организмнің қалыпты жатдайда тіршілік етуін, оның дснсаулыгын жэне еңбск ету қабілетін камтамасыз ететін маңызды фактор. Тамақтану жэйлі гылымды нутрициология дейді. Қазіргі заманда тамақтану ды түсіну өте қиын. Өйткені тағамның түсуі, қорытылуы, сіңуі организмніц, оны өз қажетіне жаратуы өте күрделі үрдіс. Тагам организмнін жүмсаган энергиясын толықтыру, өлген жасуша мен тіндсрін қайта қалпына келтіру жэнс барлык дене қүрамына кіретін мүшелсрдің кызмстін реттеуді қамтамасыз етеді. Организмге қажетті энергия жэне қүрылыс (пластикалык) материадар тағам қүрамымен күндслікті үздіксіз сырттан түсіп тұруы шарт. Тамақтану үрдісі жүйке жэнс гуморалдық жолмен реттеледі. Осы өте күрделі тамактану үрдісгерімен катар организмнің сол тамақты іздеп табу тэртібін қамтамасыз ететін жүйе бар - оны ңышеттік тамақтану жүйесі деп атайды. Бүл қызметтік тамақтану жүйесінің бір қатар кезендері алдыңғы тарауларда толық, орі түсінікті түрде қаралған (ас қорыту зат жэне энергия алмасу, всгагивтік жэне орталық жүйкс жүйесі). Жас срскшелікгсріне, дсненін жалпы салмағына, жынысына, аткаратын қызметіне, қоршаган ортаға қарай, эр адамға тән белгілі бір мөлшерде, құрамда қажетті белок, май, көмірсу, минерал заттары жэне вигаминдері бар тагам қажет қазіргі уақытта тагамның қүрамы жэне ондағы калория мөлшері жаксы зерттеліп анықталган, соның нәтижесінде эр адамга кажет тэуліктік гамақ молшерін жүмсалған энергия мөлшеріне сөйкестендіріи кабылдауға болады. Тамақганудың қазіргі гылыми теориялық негізі ретінде MFA академигі А.А. Покровскийдің айтып ұсынган, теңдік концепциясын жаткызуға болады. Ал бүл теорияны кеңейтіп, нақтылы эртүрлі жағдайларда біздің еліміздің белгілі бір аудандарында калай пайдалану керек екенін МҒА академигі Т.М. Шарманов зерттеп ұсынган. Осы концепцияга байланысты тамақ қүрамында организм тіршілігі үшін қажетті мөлшерде, белгілі бір қатынаста энергия, белок, көмірсу, май, витамин, минерал заттары, су болуы қажет. Сонымен катар басты көңіл 3 3 9 алмастырылмайтын тамақ курам ына аударылады. Бұл тамақ қүрамы организмде ферменттер жүйесімен түзілмейді, сондықтан да олар желінетін аспен сырттан енгізілуі шарт. Тамақтын мүндай қоспасына алмастыруға болмайтын амин кышкылдарынан валин, лейцин т.б., май кышқылдарынан каныкпаған май кышқылдары жэне витаминдер жатады. Алмастыруға болмайтын амин кышқылдары арнайы белок синтезі үшін пайдаланылады, эрі түрлі гормондар жэне нейромедиаторлар синтезделетін бастапқы қоспа (тироксин, адреналин, ацетилхолин т.б.). Көп канықтырылмаған май қышқылдары (олеин, орохидон т.б.) биологиялык мембрана құрамына кіретін негізгі бөлік, олар простогландин, нейропептид т.б. биологиялық белсенді заттар жасалатын негізгі қажетті материал. Қажетті энергия мөлшерінің деңгейі организмдегі негізгі алмасу мен атқаратын жұмыс тәртібіне байланысты энергия шығыны арқылы анықталады. Аткаратын жұмыс неғұрлым ауыр, эрі тез орындалса, соғүрлым гамақта коректік заттар мөлшері көп болуы қажет. Организмге құрамында саны жағынан энергия мөлшері тым немесе аз тамақ заттары зиян келтіреді. Қүрамында аргық калория мөлшері бар тамақ (дене қимылы томен болса), семіздікке экеледі, соның нәтижесінде эртүрлі мүшелердін, жүйелердің жүмыс кабілеті төмендеп, тіпті уақытынан бұрын қартаюга әкеліп соғады. Тэуліктік тамақтанудың оңтайлы (оптималдық) мөлшері анықталған, онда жас ерекшелігі, жыныс, энергия жұмсалу мөлшері т.б. көрсеткіштер есепке алынган. Ересек адамдарда, салыстырмалы жеңіл дене қызметін жасағанда тэулігіне 80-100 г, орташа ауыр қызмет атқарғанда 110-120 г, ауыр дене кызметін атқарғанда - 130-160 г белок қажет. Балаларда қажетті белок мөлшері, олардың жас ерекшеліктеріне байланысты эртүрлі болады. Дене салмағыньщ 1 кг есептегенде ересек адамдардан гөрі белок әлдекайда көп пайдаланылады, өйткені бала организмінде даму, осу үрдісі, белок биосинтезі өте жоғары. Тамақ рационында тэулігіне 70-80 г, егер энергия жүмсапу мөлшері жогары болса - 100 г дейін май, жэне оның күрамында 50-60% жануар майы болғаны жөн. Тэуліктік көмірсу мөлшері адам тамағында 400-450 г дейін болуы қажет. Жүмыс жэне тұрмысты жагдайларга байланысты тамак құрамының озара катынасы өзгеріп түрады. Дені сау адам үшін оптималдык тамақгагы белок, комірсу, майдың өзара қатынасы 1: 1:4 жақын болады. Тамақ заттары жақсы сіңіріліп пайдаланылу үшін, онын құрамы жануар мен өсімдік тектес болғаны дұрыс. Өсімдіктік зат көбіне шикі күйінде пайдаланыи организмді қажетті витамин, ферменттермен қамтамасыз етеді. Тамак құрамында витаминдердің жетіспеуінен организмнің эргүрлі жұқпалы ауруларга, сырткы орта әсерлеріне карсы тұруы төмендеп, арнайы аурулар иайда болады (авитаминоз). Әртүрлі витаминдерге, берілетін анықтама, эрі организмдегі олардың ролі биохимия курсында толык жан-жақты берілген. Адам денсаулыгын сақтауда оптималдық дүрыс тамақтанумен қатар, тамақ ішу уақытын дұрыс 340 белгілеу, энергия кұндылығы, мөлшері, кұрамы, тамак ішуді ұйымдастыру жагдайы үлкен роль атқарады. Тамақты бір тәулікте 3-4 рет бөліп ішкен пайдалы екені анықталған. Көпшілік ғалымдар тэуліктік тамақтың кобін ертеңгілік жэне түсте, ал кешкілік бір тэулікке қажет жатты барлык жылу калориясының үштен бір бөлігін кабылдау керек екенін айтады. Тамақ жақсы сіңіп, пайдаланылуы үшін құрамы, түрі эртүрлі, эрі дэмді дайындалып, тамақ ішетін жер таза, әдемі жиналған, адам тәбетін ашатындай ұйымдастырылған болуы қажет. Әсіресе мүндай жагдай, балалар гамақтануында ерекіие орын алады. Қазақстан Рсспубликасы Академиясының региональдық зерттеу институты қызметкерлері, гылыми зерттеліп, негізге алынған балалар жэне емдік маңызы бар тамақ түрлерін ұсынып отыр, әсіресе сүттен ашытып жасалатын жаңа туган балалар тамақтарының ("Балбөбек", "Балдырған", "Жігер" т.б.) қүрамы жэне ондагы биологиялык белсенді корғаныс гүрткілеры, ана сүті кұрамына өте жакын. жүктеу/скачать 28,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|