Бүйрек қызметінің реттелісі

мысалы, ноцицептивтік немесе ауру, қысым. хсмо-, волюмо-, термо- тагы да 
басқа рецепторлардан барады. Осылардың комегімен шыгару мүшелерініц 
жүйкелік және гуморальдық реттелу тетікі іске қосылады. Реттелу тетікі 
жалиы диурезді (немесе тэуліктік несен шыгарылуды) озгертумен қатар, зат 
алмасудың толып жаткан соңгы өнімдсрін, тұздарды, дэрілерді, суды т.б, 
заттарды организмнсн шыгарады.
Бүйрск вегетативтік жүйке жүйесінің симпатикалық жэнс пара- 
симпатикалық жүйкелерімен қамтамасыз етілген.
Л.А. Орбели лабораториясының зсрттеу қорыгындыларынан кезеген 
жүйкені тітірксндіргснде нсссп құрамындагы хлорлы натрий азайганы, ал осы 
жүйксні кескенде көбсйгсні байқалган. Парасимпатикалық жүйкенің мұндай 
әсері түтікшелердін кері сіңуінің өзгсруінен пайда болады.
Бүйректің симпатикалық жүйкесі кесілсе, несеппен хлорлы түздардың 
шығарылу мөлшері көбейеді. Симпатикалық жүйксні тітіркендіргенде 
негізінсн Мапьпиги шумақтарының кан тамырлары гарылады да, бүйрскте 
несеп жасалуы бір бағытта өзгермейді. Артериола тарылғанда, осы эссрге 
байланысты несеп шығарылу мөлшері едэуір азаяды. Ал егер де қанды алып 
кететін тамыр тарылса, сүзілу қысымы жоғарылап, нсссп жасалу көбейеді.
Диурсздің рсфлскстік өзгсруі толып жатқан денс сыртында жәнс ішкі 
ағзаларда, 
соның 
ішіндс 
нсссп 
бөлетін 
мүшслсрде 
орналасқан
рецепторлардың тітіркснуінсн болады. Нссспағардың нессптс пайда болган 
таспен 
тығындалып 
қалуы, тек 
қана тығындалған 
бүйректс 
несеп 
шыгарылуын тоқтатып қоймайды, сонымен бірге рефлекстік жолмсн скінпіі 
бүйректе дс несеп шыгарылуын төмендетеді.
Несеп жасалу үрдісі вегетативтік жүйке арқылы орталық жуйке 
жүйесінің белгілі бір бөлімдерімен реттеледі.
Тэжірибелер жүргізіп, мидың қыртыс қабаты бөлімдерін - мидың 
төртінші карынша түбін, сопақша ми, көру төмпешігіне миіиықты т.б. ортүрлі 
эдістермен тітірксндіргендс нссеп жасалу үрдісі озгсрстіні аныкталған. 
Бүйрск кызметінің рсттелуі веғстативті жүйкс жүйесінің жоғары орталықтары 
(гипоталамустың) паравенгрикулярлык, супраоптикалык ядролар жэне бас 
мидың кыртыс қабаты аркылы жүретіні дәлелденді. Орталык жүйке жүйесінің 
жоғары бөлімдері түскен мэліметтерге байланысты, реттелу тетіктеріне өте 
күрделі гормондык тізбеқті (гипофиз, бүйрскүсті безі т. б. бездер) косып 
бүйрек кызметін қамтамасыз етеді. Соның нәтижесінде бүйрек өзінің шығару 
функциясын орындап гомеостазды камтамасыз етеді.
Бүйректің жүйке гуморалдык реттелуінің маңызын, олардың өзара 
байланысын 1937 жылы А. Шпуга жү-ргізген өте кызыкты дәлелді 
тәжірибеден көруге болады. Ол бүйректі өзінің табиғи орнынан ауыстырып 
тері астына, мойын аймағына тігіп. онын тамырларын сол жердегі кан 
тамырларымен жалғайды. Тәжірибеден бүйрек жүйкелері бұзылғанмен, 
жалғасқан қан тамырлары арқылы кан буйрекке келе бастағаннан бастап 
несеп жасалу үрдісі жүре бастаған. Бірнеше күннен кейін осы бүйрек пен 
калыпты жағдайдағы бүйректің несеп жасау кызметінле аса көп өзгеріс
3 6 8

байкалмаған. Егер организмге су немссе ас түзын кобірек енгізсе, орнын 
ауыстырмаган бүйрек сияқты, ауыстырыи тіккен бүйректе де жасалатын 
несеп қүрамында су, тұз көбейеді. Жүйкесі кесілген бүйрек қызметі жүйке 
жүйесінің аркасында эртүрлі тігіркендіргіштерге өзгереді. 
Ауырсыну 
тітіркендіргіштері эсер еткенде, жүйкесі кссілген бүйрек кесілмеген сиякты 
несеп шығаруды тоқтатады. Жүйкесі кесілген бүйрскте тітірксндіргіштердің 
ауырсыну әсері гипоталамус арқылы, ал одан - гипофизге эсер етіп, антидиу- 
рездік гормон бөлінеді (АДГ).
Бүл гормон рефлекстік тетік қатысуымен бүйректе несептің жасалуын 
жэне оның құрамын реттейді.
Қанға шамадан көп мөлшерде тұз түссе, оның осмос кысымы 
жоғарылайды. Соның салдарынан толып жатқан қан тамырларының 
қабырғасында гипоталамуста орналасқан 
осморецепторлар тітіркенеді. 
Осморецепторларда иайда болған сигналдар гипоталамустың супраоптикалық 
жэне паравентрикулярлық ядросына беріледі де, АДГ жасалуын көбейтеді. 
Гипофиздің артқы бөлімінен канга АДГ көп мөлшерде түседі де, несен 
жинайтын түтік нефрондарындЙ. кері сіңуді күшейтіп, суды ұстап калады. 
Соның нәтижесінде көлемі аз, бірақ қүрамында тұзы көп несеп жасалады да 
организм артык тұзды несеппен шығарып, қажетті суды сактап қалады. Егер 
де организмгс мөлшерден тыс артық су енгізілсе, канның осмос кысымы 
төмендейді. Мұндай жағдайда осморецепторлардың тітіркенуі нашарлап, 
АДГ бөлінуі рефлекстік жолмен төмендейді, ал ол диурезді жогарылатып, 
организм артық судан қүтылады, қанның осмос қысымы калыпты жағдайына 
келеді.
А.Г. Гинецинскийдің көрсеткіштері бойьшша, АДГ гиалуронидаза 
ферментінің 
белсенділігін 
арттырады, 
ал 
ол 
жинагыш 
түтіктердің 
жасушааралык заты гиалурон қышқылын ыдыратып, деполимеризациялайды. 
Соның нэтижесінде жинағыш түтіктердің қабырғасы суды жаксы өткізеді. 
Патология 
жагдайында, 
әсіресе 
гипоталамус-гипофиз 
жүйесінің 
дисфункциясында АДГ бөлінуі едәуір төмендейді. Мүндай жағдайда 
жинайтын түтіктерде судың кайта сіңуі күрт төмендеп, тэуліктік диурез 20-25 
л жетуі мүмкін. Бүл қантсыз диабет ауруында байқалады. Бүйректің несеп 
жасалу қызметіне баска да гормондар эсер етеді.
Адреналин қанды алып кететін артериолаларды тарылтып. шумак 
нефрондарында сүзілу кысымын жогарылатып, кэдімгі диурезді көбейтеді. 
Адреналин дозасы коп болса, несеп жасалуды едэуір төмендетеді, тұздардың 
шыгарылуын жоғарылатады, эмоция уакытында АДГ бөлінуін төмендетеді. 
Бүйрек қызметіне, бүйрекүсті безінін гормондары да эсер етеді. Қабык кабаты 
бөлетін альдостерон, дезоксикартикостерон т.б. гормондар натрийдың. судың 
кері сіңуіне, ал калийдің шыгуына жэрдемдеседі. Көпшілік кортикостерон 
гормондары айкын дизурияга (несен коп жасалып, шығарылуы) әкеледі.
Гипофиздің алдыңгы бөлімінің соматотропты гормоны, организмдегі , 
жалпы зат алмасу дәрежесіне эсер ету аркылы диурезді көбсйтеді.

Дассимиляцияның, органикалық заттардың көпшілігі шумақтағы сүзілуді 
көбейтеді. Тироксин де бүйрекке осындай эсер етеді. Инсулин жасушааралық 
кецістікте судың үсталуына эсер етеді, ал ол олигурияга әкеліп соғуы мүмкін. 
Диабет уақытында байқалатын полиурия (несен коп болінуі) зат алмасудың 
жэне ауру адам организміндсгі сүйык ортанын осмос кысымының 
өзгерістеріне байланысты.
Жыныс гормондары бүйрсктегі сүзілу, ксрі сіцу үрдістсріне эсер сту 
аркылы судың жэне натрий түзыныц организмде ұстапып қалуына жагдай 
жасайды.
Бүйрсктің несен жасалуының рсттслуі, организмнің басқа қызметтері 
сияқты, тек қана кыртыс қабатасты және гормондык тстіктергс байланысты 
емес. Бүл үрдіс мидьщ қыртыс кабатының катысуымсн шартты рефлскстік 
жолменен реттеледі. Адамға гипноз арқылы суды өте көп іштіц деп сендірсе, 
несеп шығарылуы күрт көбейеді.
К.М. Быков лабораториясында жасалтан тәжірибслср қорытындысында 
шартты диурез рефлексі анықталган. Ол үшін иттің несепагарына фистула 
койып, сол аркылы қарнына бірнеше рет су енгізген. Су енгізер алдында 
оган катысы жок, маңызы шамалы индиффсрентгік (бөгде) тітіркендіргішті 
коса береді (мысалы, шам жануы, қоңырау т.т.)- Осыны бірнешс рет 
кайталаганнан кейін, су енгізбсй-ак бөгде тітірксндіргіштің озін гана берсе 
де диурез күшейеді. Бүл тэжірибе диурезді шартты рсфлекстік жолмсн дс 
шақыруға болатынын көрсетеді. Шартты рефлекстік олиурияны, тіпті 
анурияны жасауға болады. Итті станокка енгізіп байлап бірнешс рет 
кайталап арткы аягының терісін ауыртқанша электр тітірксндіргішін 
колданса, рефлекстік жолмен диурез төмендейді, тіпті тоқтап қалуы да 
мүмкін. Кейін итке ауыргқыш тітіркендіргіш колданбай, станокқа енгізгенде 
диурездің азайғаны байқалған.
Бүйрекке шартты рефлскстік эсер мидыц қыртыс қабатындагы жүйкс 
орталыктарына гипоталамус жэне гипофиз аркылы беріліп. антидиурездік 
гормонный бөлінуін өзгергсді.
Несен шығару
Несеп бүйректе көп немесе аз мөлшерде үздіксіз жасалады, бірақ оның 
организмнен шыгарылуы белгілі бір уақыт арасында орындалады. Ересек 
адамдарда калыпты жағдайда тэулігіне 2-3 рет, ал балаларда жас ерекшелігіне 
карай жиі шыгарылады. Несеп шыгаратын мүшелерге несепагар, қуык жэне 
несеп шыгаратын түтік жатады.
Бүйректе жасалынған несеп жинағыш түтіктерден тостағаншаларға өтеді, 
тостағаншалар толық жиырылуынан. бүйрек түбегі аркылы несепагарга 
ауысады. Несепагардың толкынды жиырылуынан аз көлемде несен 2-3 мм/с 
жылдамдыкпен куыкка қүйьілады. 
,

Қуык уақытша несеп жиналатын, іші қуыс, көлемді мүше. Несеп қуыкта 
ешқандай өзіеріске ұшырамайды, кері сіңбейді, коюланбайды. Оның төменгі 
жагында несен шыгаратын түтікте сақина тәрізді бірыңғай салалы ет 
талшықтарынан түратын ішкі жапкыш бар. Ішкі жапкыштан сол төменірек, 
көлденең жолақты ет талшықтарынан тұратын ерскше гүрде жиырылатын 
сырткы (екінші) жапқыш бар. Бұл куык кернеуінсн артық несен жиналғанда, 
қатты жиырылып несен ағуына кедергі жасайды.
Несен шыіару уакытында жапкыш рефлекстік жолмен босаңсып, еттері 
жиырылып, қуық босатылады. Бірыңгай салалы ет талшықтарынан жасалган 
ішкі қуыс мүшелері сиякты, несен құйылыи көлемі артканмен куық 
қабыргасының ксрнсуі аса өзгермейді. Бірыңгай салалы ет талшыктарынан 
түратын еттердің бұл қасиетін пластикалық тонус (кернеу) деп атайды. 
Сондықтан да қуыққа тускен несен мөлшері, оның кернеуі артуына дэлме-дэл 
емес. Қуыққа несеп толған сайын, оның алғашкы мезгілінде қысым 
өзіермейді. Одан эрі, ересек адам қуыгына 250-300 мл шамасында несеп 
жиналганда, қуык кабыргасындагы еттердің кернеуі артып, оның ішіндегі 
қысым 15-20 см су баганасына дейін көтеріледі.
Мұндай 
жағдайда, 
қуық 
қабырғасында 
орналаскан 
баро- 
механорсцспторлардың тітіркенуінен рсфлскстік жолмен арнайы тетік 
аркылы бір уақытта қуык еттері жиырылып, ал несеп шығаратын түтіктің 
жапқыш сттсрі босаңсиды.
Несеп шыгаратын мүшелердің эфференттік (орталықтан тебетін) 
нервтенуі негізінен вегетативтік, жартылай сомалық жүйке аркылы (мысалы, 
төменгі, сыртқы жапкыш уретрасы) орындалады.
Симпатикалық жүйке несеп агардың перистатикалық жиырылуын 
күшейтіп, қуық қабыргасы еттерін босаңсытады жэне несеп шыгаратын түтік 
жапкышының тонусын жогарылатады. Бұл жағдай куықта несеп жиналуына 
мүмкіндік тугызады.
Парасимпатикалық жүйке эсерінсн куық еттері жиырылып, несеп 
шығаратын түтіктін жапқыш сттері босацсиды, соның нәтижесінде қуық 
несептен босатылады.
Несеп шыгару жүлынның бел жэне сегізкөз бөлімінде орналасқан жүйке 
орталықтары арқылы реттеледі. Ондай жүйке орталықтары ми бағанында 
(Варолий көпірі, арткы гипоталамус) жоне үлкен ми сыңарларының қыртыс 
қабатында да орналасады. Адам оз еркімен несен шыгаруды бастап немесе 
тоқтага алады, бүл несеп шығару ми қыртысымен реттелгендігіне дэлел. 
Нріксіз түрде несен шыгару тек бөбектерде ғана болады. Онтогенезде жүйке 
кұрылымдары жстілуіне байланысты шартсыз рефлекстік реттелумеп катар, 
несеп шығарудың шартты рефлекстік реттелуі дамиды.
Бала 1,5-2 жасқа келгенде несен шығарудың шартты рефлекстік реттелуі 
күндіз ғана емес түндс де пайда болады. Кейде 12-13 жастагы балалардың 
5%-ында түнде несеп ұстай алмау^і байкалады - оны энурез деп атайды.

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: