Адам физиологиясы

өнімдерінің көбеюіне байланысты pH төменірек (7,0-7,2), яғни қышқылдың pH 
молшері әдетте 7,0-7,8 аральныида, бүдан эрі өзгерсе, ол тіршілік үшін өте 
қауіпті (қолайсыз үрдістер туып, адам өліп кетуі мүмкін). pH үзақ уақыт 0,1-0,2 
молшерге өзгерсе де адам өледі. Тіршілік үрдістері барысында сутегі мелшері 
көбейіп кетеді, әсіресе ауыр жұмыс істеген кезде көміркышқыл газы, сут 
қышқылы т. б. көптеген зат алмасу өнімдері үздіксіз канға өтеді де сутегі 
мөлшерін өзгертеді. Бірақ адам мсн жануар денесінде сілті-қышқыл тепетеңдігін 
қамгамасыз стегін, 
яіни
pH мөлшерін бірқалыпты сактайгын арнайы жэне 
күрделі эрекеттік жүйе бар. Мүның кызметі осмостың қысым іұрактылыгын 
сакгайтын эрскеттік жүйс торізді, кандағы артык қышқыл нс сілтілі заттар 
рефлексті түрде сыртқа шығарылады.
Қан реакциясын өзгертпей бірқалыпты сақтауда зритроциттер мен 
плазманың үлкен мэні бар. Қан плазмасында карбонат, фосфат және белок, ал 
эритроциттерде гемоглобин буферлік арашалық қызметті орындайды. 
Гемоглобин ең күшті буферлік жуйе ретінде үздіксіз жұмыс істейді, қаннын 
барлық буферлік қызметінің 75%-ін сол атқарады. Бүл буферлік жүйе 
гемоглобин мен калий тұзынан түрады.
ННв 
ІШ в02
КНв 
КНв02
Гемоглобин оттегі 
мен 
көміркышқылды 
газды тасымалдап 
қан 
реакциясын 
(pH) 
реттеуге 
катысады. 
Қалыпты 
гемоглобин 
мен 
оксигемоглобнннің (ННвО) реакциясы - қышқыл. Қалыпты гемоглобиннің 
кышкылдығы оксигемоглобин қышқылдыгынан 80 есе томен. Қышқылдар 
тобының гемоглобиннен болініп шығуы (диссоциация) оның оттегіне 
қанығуына байланысты.
Гемоглобиннің буферлік қасиеті мынада: гемоглобин кышқыл зат, бірақ 
көмірқышқылына Караганда ол элсіз, соңдыктан ол комірқышқылына К+ 
ионын беріп, өзі Н+ ионын косып алады да, әлсіз диссоциацияланатын 
қышқылға айналады: КНв + Н2СОЗ >ННв + КНСОЗ. Сөйтіп, тінде 
гемоглобин буфері сілгілік қызметін атқарады, көміркышкыл газ бен сутегін 
өзіне қосып алады да қышқыл затгардың каңда жиналуына кедергі жасайды, 
яғни канды қышқылданудан сақтайды. Өкпедегі көміркышқыл газ сыртқа 
шыккан соң қанның сілтілігі артуы мүмкін, мүндай жагдайда гемоглобин 
қышқыл ретінде канның сілтіленуіне кедергі жасайды.
Қанның карбонаттык буфер жүйесі гемоглобиннің буферлік жүйесінен 
кейін екінші орында. Ол барлық буферлік кызметтің 10%-ін атқарады. 
Карбонат жүйесі көмір кышкылынан, натрий және калий бикарбонаттарынан 
түрады. Натрий бикарбонаты көбінесе плазмада, ал калий бикарбонаты 
эритроциттерде болады. Бүл жүйенің буферлік мэні мынада: канда кышқыл 
өнімдердің көбеюіне байланысты сутегі иондары бикарбонаттың анионымен 
қосылып сэл диссоциацияланатын көміркышкылына айналады да, канды 
қышкылданудан сақгайды:

NaHC03 + НС1>Н2СОз + NaCl. Мұнымен катар артык көмір қышқылы 
ыдыраи, су мен көмірқышқыл газга айналады да, өкпе капы желденген кезде 
(гипервентиляция) сыртқа шығарылады. Қанда сілтілік иондар (ОН-) көбейсе, 
олар коміркышқылымен эрекеттеседі де, натрий бикарбонаты (NaHC03) мен 
су пайда болады:
Н2СОз + NaOH> NaHC03+H20
Пайда болтан артык өнімдер несеппен бірге сыртка шыгарылады.
Фосфаттық буфер жүйесі
фосфор кышқылының бір негіздік NaH2P04 
жэне екі негіздік (Na2HP04) тұздарынан тұрады. Олардың буферлік қызметі 
қанның жалпы буферлік қызметінің 1 %-ін ғана алады. Қанға күшті кышқыл 
кұйылса, онымен негізді фосфат (Na2HP04) эрекеттеседі де бейтарап тұз бен 
бір негізді фосфатқа айналады:
Na2HP04 ь НСІ> NaH204 + NaCI
Қанга күшті сілті қүйылса, керісінше, ол фосфор қышқылының бір 
негізді түзымен орекеттесіп, фосфор қышкылының екі негізді түзы мен суға 
айналады:
Na2HP04 + NaCI> Na2HP04 + H 20 
• 
«
Жиналган фосфатгар бүйрек арқылы сыртқа шыгарылады.
Белоктық буфер жуиесі
- плазмадағы күшті буферлік жүйелердің бірі. 
Белоктың буферлік қасиеті оның молекуласындагы кышқыл мен сілті 
топтарыңа ягни амфотерлік реакция бсретініне байланысты. Белок қышқыл 
жсрде сілті ретінде қышқыл затпен, сілтілі жерде қышқыл ретінде сілтілі 
затпен әрекеттеседі.
Жоғарыда аталған буферлік жүйелердің қызметі қанның буферлік 
мумкіншілігінің 
өте 
жогары 
екенін 
көрсетеді. 
Жай 
ерітінділермен 
салыстырғанда өте күшті қышқылдар мен сілтілер қанның белсенді 
реакциясын өзгерте алмайды. Мэселен, плазманың рН-ін сілтіпік жағына 
қарай ыгыстыру үшін қанга қосылатын натрий сілтісін (NaOH) Судан 40-70 
есе артық қосу керек. Ал қан реакциясын қышкыл ету үшін плазмаға қүятын 
тұз қышқылының (НСІ) мөлшері суға қосылатын мөлшерінен 300-350 есе 
жоғары болу керек.
Қанның буферлік касиеті ондағы әлсіз қышқыл, сілтілі түздарының 
мөлшеріне де байланысты. Олардың мөлшері қанның сілтілік коры (резерві) 
деп аталады. Қанның сілтілік қоры, көмірқышкыл газдың кысымы с. б. 40 мм- 
іе тең (альвеолалық қуыстағы қысымдай) болса, 100 мл қандағы тұздармен 
байланысқан көмірқышкылының мөлшерімен (мл) өлшенеді. Адам канының 
сілтілік коры әдетте С 02 өлшемімен 50-65%-ке тең. Қандагы буферлік 
жүйелер элсіз болса, зат алмасуы барысында түзілген кышқыл-сілті өнімдерін

сыртқа шығарып отыратын эрекеттік жүйснің кызметіне карамастан канның 
белсенді реакциясы аздап ығысуы мүмкін. Қанның белсенді реакциясының 
кышкыл жакка карай ауысуы ацидоз, ал сілтіге карай ауысуы алкалоз деп 
аталады.
Қан айналысының үлкен жоне кіші шеңберлер капиллярларында канның 
сілтілі коры мен рН-і әркашан аздап ыгысуы мүмкін. Баскаша айтқанда кан 
айналысының үлксн шсңбср капиллярына тіндердсн көмір кышкыл газы 
келеді, осыған байланысты вена каны артерия канына Караганда 0,01-0,05 
мөлшерінде қышкылданады, сондай-ак окне капиллярларынан көмір кышкыл 
газдың альвеолалык ауаға шығуына байланысты pH, керісіншс карсы жакка 
ыгысады.

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: