Адам физиологиясы
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Pdf көрінісі
|
Адам физиологиясы
| вегетативтік жүйке
жэне гуморалдық жүиелер арқылы қамтамасыз етіледі. Мүны жыл маусымының жэне тэуліктің белгілі бір мерзіміне сәйкес келегін вегетативтік жүйкенің белсенділігінен жэне гормондардың сөлініс кезеңдерінен байқауға болады. Мэселен, үйқы сергектік оралымы вегетативтік жүйкенің тэуліктік ырғағымен тыгыз байланысты. ¥йкы кезінде, эсіресе оның баяу толкынды сатысында, парасимиатикалық жүйкенің тонусы жоғарылайды. Ал сергектік кезінде, керісінше, адреносимиатикалық жүйкенің әрекеттік белсенділігі басым келеді. Сондықтан түнгі мезгілде катехоламиндер несеп арқылы сыртқа аз шыгарылады, ал күндіз (8-12 car.) адамнын сезім жэне козгалыс әрекеттеріне байланысты ол көп шыгады. Алайда түнгі сменада істейтін адамдарда оның мелшері үлғаюы мүмкін, өйткені адамның эндокриндік жүйесінің тербеліс оралымына элеуметтік "ырғақ жүргізгіштер" эсер етеді. Дофаминнің бөлінуі (экскрециясы) түнгі мезгілде азайып, сағат 6-да көбейеді. Ол кейін күндіз симиатоадреналин жүйесінің гормондары мен медиаторларының түзілісін күшейту үшін өте қажет. Бүл организмдегі катехоламиндердің ізашарын жинактайтын икемделуші әсерленісті көрсетеді. Адреналин тобындағы өнімдердің шығарылу ырғағы туғаннан кейін лезде қалыптаспайды. Мәселен, 4-6 жастағы балаларда адреналин мен норадреналиннің негізгі ыдырау өнімі (ванилилминдаль кышқылы) коп мөлшерде несен аркылы сағат 12-ден 15-ке дейін шыгарылады. Ал кешке, түнде жэне таңертең өте аз болады. Оның 7-14 жаста ең көп шыгарылысы кешке (18-21 сағатка) ауысады, ал ең аз мөлшері 9-12 сагатта байқалады. Қарт кісілерде катехоламиндерді несеп арқылы шығару реті өзгереді. Ол ұйкы- сергектік оралымының бүзылганын жэне симиатоадреналиндік жүйесінің бейімделу мүмкіндігінің әлсірегенін кересегеді. Бүйрекүсті безінің қыртыс қабатының кортикостероидты гормондары қан плазмасында таңертең (6-11 car.) ең жогары мөлшерде болады. Дені сау адамдарда кортикостероидтар мен альдостеронның несеппен шыгарылысы 557 14 сағатқа дейін көп болады, ал кешке төмендейді. Мұндай шығарылыстың ырғағы балалар тіршіліі інің 2- 3-ші аптасында қалыптасады. 9. Организмде кездесетін көптеген ырғақты әсерленістердің үйлесімі гипаташмус-гипофиз бірлестігі мен ортаіық жүйке жүйесінің өзара эрекетінен туады. Адамдарда түннің бірінші жартысында соматотропинніц мөлшері 2-4 есе көтерілсді. Бұл ұйқының баяу толқынды кезіне сәйкес келеді. Дэл осы кезеңде пролактиннің де сөлінісі күшейеді, оның акрофазасы сагат 4-те байқалады. Гонадотропин солінісінің тэуліктік тербелісі адамның жасына жэне жынысына байланысты болады. Алгашқы балалық шақта лютеиндеуші гормонның мөлшсрі аз, ал балалық жаста түнде көбейеді. Ересек еркектерде гонадотропиннің бөлінісі тэулік ішінде бірнсше рет көбейеді. Ол әйелдерде үйқы кезінде төмендеп, оянғаннан соң 7-9 сағаттан кейін жоғарылайды. Түннің бірінші жартысында тиреотропиннің, ал екінші жартысында кортикотроииннің деңгейі өседі. Тиреотропин мсн тироксин ыргактың шайқалымын өзгертеді. Соматотропин, инсулин, жыныс гормондары организмнің зат алмасуы жэне мінездік әсерленістерімен байланысты іс- эрекеттер арқылы ыкпал жасайды. Биоритмдерді реттсуші гуморалдық заттардың катарына жүлын, ми кұрылымының кейбір нейропептидтері (І1-заты) жатады. Бүл заттар қардиорсспираториялық жүйенің мерзімдік ауыткуларын адреналин аркылы жөнге салады. Шеткі сөлініс (бүйрекусті, жыныс, қапқаніна т. б.) бездерінің іс-орекет гипоталамус тетіктерінің кері байланысы аркылы реттеледі. Көру байланыс кабылдағыштарының айқын тэуліктік ырғагы болады. Сондықтан олар организмнің көптеген эрекеттік жүйелері мен зат алмасуының оралымды тербслістерін реттеп отырады. Осы эндокриндік ырғақтар өзгергенде гомеостаз бұзылады, патологиялық жағдайлар туады, аурудың барысы, оны емдеу нэтижесі орынды болмайды. Сөйтіп күрделі организмде барлық оралымды қүбылыстың лайыкталысы ағзалар мен тіндегі ырғақтарды түрлендіретін жүйке жоне гуморалды жүйелер аркылы ұйымдастырылады. Хрономедицина Организмнің физиологиялық жүйелерінің ырғақты ұйымдастырылуы олардың әрекеттерінің нэтижесімен тікелей байланысты. Сондықтан бүл денсаулыкты, жұмысқа кабілеттілікті және сыртқы ортаның қолайсыз әсерлеріне төзімділікті анықтайды. Мұны гылымның хрономедицина саласы зерттейді. Оны хронодиагностика бөлімі жұмыскер ырғактармен (тынысалу жиілігі, ЭКГ, ЭЭГ) катар, іс жүзінде организмнің барлық әрекетін қамтитын және геофизикалық оралымдарга сәйкес келетін биологиялық немесе бейімдейтін ыргактарды да тексереді. Көптеген клиникалық зсрттеулер ауру пайда болғанда ең эуелі тербелісті әсерленістің бұзылатынын корсетеді. Әсіресе, жүрек-тамыр ауруларында тэуліктік ыргақтар жиі бұзылады. Олардың ауытқу дэрежесі аурудың ауыртпалыгына сэйкес келеді. Сонымсн катар биоырғактардың кездік кұрылымы бұзылғанда немесе шайқалымы өзгсргендс ауру жиі асқынады жэне оның барысының мерзімі ұзарады. Сол сияқты тэуліктік ырғақтың бұзылуы ас корыту жүйссінің, бауыр, бүйрек ауруларында жиі кездеседі. Физиологиялық әрекеттердің тэуліктік ыргағының ауыткулары эндокриндік жэне психоневрологиялык ауруларда да байкалады. Дені сау адамның жэне науқастың хронотипін, биоритмін талдау арқылы ішкі жэне сыртқы патогендік (дерттену) түртілеріне организмнің жогары немесе төмен төзімділігін - хронолабильдігін аныктауга болады. Соңғы жылдары жүргізілген зерттеулер бойынша, организмнін эртүрлі сыртқы, оның ішінде фармакологиялык әссрлсрге сезімталдыгы тэуліктің уақыттың жэнс жылдың маусымдык мерзіміне сэйкес елеулі өзгеріп отыратындыгы дэлелденді. Сондыктан хронофармакология дэрі-дэрімектердің уақытқа сай келетін организмге зссрін, емгерлік нэтижесін, кинетикасын, нысанаагзанын сезімталдыгын жэне дәрілсрдің биоритмдік ыкпалын тексереді. Одан кейін хронотерапия мерзімді үрдістерді есксре отырып емдеу шараларын қолданады. Ертедегі ғұламалардың көрсетуі бойынша, жалпы денедсгі эрбір ағзаның іс-эрекетінде шиеленісетін белгілі бір сәттері байқалады. Басқаша айтканда, кез келген агзаның "емдеу уақыты" болатындығы дэрігерлерге ерте заманнан белгілі. Мәселен, бауырдың аумалы сағаттары 1 мен 3; окне - 3 пен 5; тоқ ішек - 5 тен 7, асқазан - 7 мен 9, көкбауыр - 9 бен 11; жүрек - 11 мен 13; аш ішек -13 пен 15, қуық- 15 пен 17; бүйрек - 17 мен 19 аралығында байқалады. Әдеттс адамның нсгізгі агзаларының әрекеттік белсенділігінің аумалы жагдайларын жасқа және жынысқа байланысты болжауға болады. Еркектерде бауыр, кокбауыр жэне асқазанның қызметі үш рет -5-6, 10 жэне 18 жаста, ал эйелдерде тек - 7-8 жаста әлсірейді. Жүректің аумалы жері үлдардың 10 жасында, ал кыздардын 7 жасында байқалады. Дэрігерлер науқастарды емдегенде күнделікті іс-әрскетінде олардың осы гәуліктік жэне маусымдык ыргақтарын, аймактық ерекшеліктерін, дәрілер мен, физиотерапиялық әсерлердің ішкі ырғакка үйлесімдігін, тексеріп отыруға тиіс. Өйткені емдеу әдістерін жэне дэрігерлерді белгілі биоритмге сэйкес таңдап алу қажет. Сонымен организмнің биоритмдеріне жан-жақты эсер ететін шаралар: үйқы-сергетік тамақтану режимі, кимыл-әрекет, дэрілер мен адапгогендер қолдану, адамдардын сменалык. вахталық еңбекке жарамдалыгын, ұшкыштарды іріктеу аркылы десинхроноз жэне дерттік жағдайларды болдырмау салалары әлі де толыктырылады деген пікір туады. |