Адам физиологиясы

гомойотермді болады. Біркатар гомойотермді жануарлар кейбір жагдайларда 
иойкилотермді жануарларға айналады. Мәселен, ауыздық кигізіп, тілі 
салақтамайтым халге келтірген иттің температурасы жылу камерасында 
ысып, тез көтеріле бастайды. Онтогенезде жылу реттелу тетіктері біртіндеп 
дамиды: ол орталык жүйке жүйесінің дамуына байланысты. Жаңа туган 
нәрссте - гомойотсрмді: оның денесі тез қызып. тез суиды. Дегенмен, 
гомойотермді организмдердің температурасы күні бойы аз да болса өзіеріп 
отырады (тэулігіне 0,5-0,90), кешкі 16-18 сағатта ең жогары, таңғы 3-4 сагатга 
ең төменгі деңгейде болады. Ұйыктап жатқанда томендеп, кара жүмыс істеген 
кезде 1-20 көгеріледі. Жүкгі және босанган әйелде дене температурасы 
эдсттегіден сэл жогарылау. Дәріскердің, артистің, емтихан тапсырып отырган 
студенттің температурасы да сэл жоғарырақ, эмоция салдарынан олардың 
қанайналымы аз мөлшерде күшейіп, қызуы көтеріледі.
Адам денесіндегі эртүрлі ағзалар мен олардың жеке бөліктерінің 
температурасы зат алмасуының деңгейіне байланысты өзгереді. Бауырда 
37,8-380С, тері сыртында 29,5-33,90С, тік шекте 37,2-37,50, қолтықта 36,0- 
36,90С.
Дене температурасының түрактылығы жылу өндіру мен жылу шыгару 
үрдістерінің тепе-тецдігі аркылы камтамасыз етіледі. Мұның негізі - белгілі 
физиологиялық жүйс тетіктерінің кызметі.
Жылу реттслуі физикалық жэне химиялық реттелу болып екіге бөлінеді. 
Физикалық реттелу жылу шығару деңгейін өзгерту аркылы, ал химиялық - 
жылу өндіру үрдісін күшейту не әлсірету аркылы, яғни зат алмасу қарқынын 
өзгерту аркылы іске асырылады. Жылу органикалык заттар тотыккан кезде 
пайда болады. 1 г белок не көмірсу тотыққанда 4,1 ккал, 1 г май тотыққанда 
9,3 ккал жылу пайда болады.
Денедегі тіндердің кай-қайсысында да тотығу үрдістері (диссимиляция, 
катаболизм) бір токтамастан үдайы жүріп жатады. Бүл экзотермалдык 
(сыртка жылу шығару) үрдістер. Жылу барлық агзаларда пайда болады: 
жолақ еттсрде барлык жылудың 80-60%-і, бауыр мен асқорыту агзаларыида 
20-30%-і, бүйрек пен басқа агзаларда, тіндерде 10-20%-і өндіріледі. 
Сондықтан да жолак еттерді организмнің жылу өндіргіш машинасы деуге де 
болады. Тіпті қозгалмайтыи тыныш отырған адамда жылудың 2/з-і дене 
еттерінде өндіріледі. Жолақ сттер тыныш отырғанда да белгілі бір дәрежеде 
гонусынан айырылмайды. Олар жиырылган кезде жылу өндіру үрдісі күшейе 
түседі, тіпті аздап дірілдеген сэтте жылу өндіру 50-60%, ал кара жүмыс 
істегенде 
400- 
500% 
артады, 
Тәжірибе 
жүзінде 
жолақ 
еггерді
босаңсытатынмиорелаксанттар енгізсе организм тез салкындай бастайды. Бүл 
да жогарыда айтылган зандылықпен үндес. Тамақ ішкеннен кейін (эсіресе 
белокқа бай) зат алмасу каркыны мен жылу ондіру деңгейі күшейеді. Аш 
адамның тоңгақ, ал тоқ адамның тоңбайтыны осыган байланысты.
, Сонымен тоңа бастаган кезде дене температурарын тұракты (бір 
деңгейде) сактауда химиялык реттелудің маңызы зор. Физикалык реттелу - 
жылу шыгару үрдісін рсттеу үрдісінің мэні, әсіресе айналадагы температура
3 4 7

шектен тыс жоғары болтан жағдайда, мэселен, күн ыстык күндері бөлме 
температурасы жотары болса, арта түседі. Физикалык реттелу бірнеше 
жолмен іске асырылады, 1) Жылу өткізгіштік, ятни денете титен заттарта, 
мэселен, ауата жылу беру; бұл - конвекциялық жол, бүтан денеде пайда 
болатын барлык жылудың 15%-і кетеді. Адам үшін мүның мэні аз: ауа мен 
киім жылуды нашар өткізеді. 2) Жылуды сейілдіру (жылу шыгарудың 
радиациялык жолы), ятни жылудың инфрақызыл сэулелерін қызтан дененің 
бетімен жан-жаққа сейілдіру. Бүл жолмен тіршілікке бірден-бір қолайлы 
(қажетті) температурага (18-200) ес бөлінетін жылудың 66%-і сыртка 
шытады. 3) Тері мен окне аркылы жылу шытару. Бүл жолмен сыртқа 
жылудың (бу арқылы шыгатын жасырын жылудың) 19%-ы шыгады. 1 мл 
суды бута айналдыру үшін, 0,53 ккал жылу жұмсалады.
Ланге деректеріне Караганда комфорт температура жагдайында дене 
беткейінің 1 м2-нің тер арқылы 13 г тамақ ішкеннен кейін 29 г су шытады, 
Тіпті негізгі зат алмасу кезінде тер арқылы денсден тэулігіне 700-850 мл су 
шытады, ыстык цехта кара жүмыс істеген кезінде жылу шытарудың бүл жолы 
басқа жолдардан әлдеқайда басым болады да барлык жылудың 75%-і (кейде 
10-12 л) сыртка шыгады. 4) Барлык жылудың 3,5-4% өкпеге келіп түскен 
ауаны, ас қорыту түтігіндегі тамак пен суды жылытуға жүмсалады. Жылудың 
0,7 %-і несеп пен нэжіс арқылы сыртка шыгады. Келтірілген мәліметтерді 
талдай келе жылу шыгаратын негізгі агза - тері екеніне көзіміз жетеді (барлық 
жылуының 82-85%-і). Радиация, конвекция жэне бу аркылы жылу шыгару 
қарқыны сырттаты ауаның температурасы на байланысты. Желді күндері, 
жүгірген, катты жүрген кездерде жылу шыгару үрдісі күшейе түседі. Тері 
астындагы май (шел) денедегі жылудың шыгуына кедергі жасайды. 
Сондыктан шел негүрлым калын болса, жылу сотүрлым аз шытады, семіз 
малдыц суыкка төзімді, бірақ ыстыққа шыдамсыз болатыны осытан 
байланысты. Шел майынның әсіресе суда тіршілік ететін сүткоректілер үшін 
мэні бар. Эволюция (тарихи даму) барысында жылу реттелуі шыңдала түсті. 
Соның айтаты - қан тамырларының әсерленісі: айналадаты температура 
өзгеріп денете эсер еткен сәтге, шелдегі (тері астындаты) қан тамырларының 
тонусы рефлекс арқылы өзгеріп, тамыр не кеңейіи не тарылып отырады. 
Ыстыктың эсерінен қан тамыры кеңейіп жылу шытару үрдісі күшейеді, ішкі 
агзалардагы ірі тамырларымен аккан қан көп мөлшерде теріге келеді. Салқын 
әсерінен керісінше, тері тамырлары тарылып сыртқа жылу шытару карқыны 
төмендейді.
Физикалық реттелудің қалыптасуында, осытан орай гомойотермдік 
касиет пайда болуында каптаушы кұрылымдар эволюциясының үлкен 
маңызы болды. Жылу шыгару үрдісінің реттелуіне, оган бейімделуге 
байланысты қүста қауырсын, сүтқоректілерде түк (жүн) пайда болады. Бұл 
кұрылымдар жылуды нашар шыгарады, Қауырсын мен жүнді селдірету не 
калыңдату арқылы тері аркылы жылу шықару реттеледі. Айталық, суықта 
жануардың жүні үргшіп "тік тұрады". Мүндай жагдайда тері бетінде жылуды 
нашар өткізетін ауа кеңістігі пайда болады. Бүл тетік рудимент ретінде
3 4 8

адамда да сақталып калган: салкын күндері дененің "туршігуі" "қаз терісіне" 
ұксагі бүртіктенуі осыған байланысты. Сыртқа жылу шығару үрдісін адам 
киім арқылы реттейді, жылы күндері жеңіл, салқын күндері жылы киім киеді. 
Жылу шығару дене калпын өзгерту арқылы да реттеледі, тоңған кезде бүрісіп 
жатып алу жылу шығуын азайтады, аяк-қолын алшақ тастап ашык жату, 
ксрісінше, ыстыққа бейімделу белгісі.
Сыргга 
күн 
ысыған 
сайын, 
әсіресе 
ауа 
температурасы 
денс 
температурасына жакындаган сайын адам (жануар) терлейді де жылу үрдісі 
удей түседі. Ауа ыстык эрі ылғал болса, ыстыкка шыдау қиындайды, мэселен, 
кырым (кұргак) мен Сочиді (ылғалды) салыстыруға болады.
Адамда, 4 түрлі малда, кейбір приматтарда тср шығару - жылу реттеудің 
негізгі жолы. Мысықта, итте, кірпіде, кейбір басқа жануарларда тер бездері 
нашар дамыған (олар тек табанда орналаскан). Сондыктан соңгы аталған 
жануарларда жылу тер аркылы реттелмейді, денедегі су баска жолмен, яғни 
сулану (өкпе) аркылы, соңдай-ак тілдің кілегейлі қабыгы аркылы реттеледі.
Бүл - температуралық полипноэ. Иттің ыстық күндері аузын ашып, тілін 
салактатуына байланысты әдетте минутына 2 л, ал ыстық. күнде 50-70 л 
дымкыл ауа шығарады. Ыстық күндері кұстың өкпесі жиі желдетіледі. 
Сонымсн, сырттагы ауа температурасына 
карай 
физикалык
жэне химиялык жылу реттелуі өзгеріп отырады, бүл арқылы денеде 
түракты температура сакталады.
Жылу өндіру де, жылу шығару да - нәзік үрдістер. Бұлар жүйкекан 
аркылы реттеледі.
Гомойотермді 
жануарларда 
дене 
температурасы 
аса 
күрделі 
нейрогуморалдык тетіктер (жүйке-қан) арқылы реттеледі. Бүл тетіктер 
дененің компенсаторлық (есесін қайтару) эсерленісін, яғни жылу өндіру 
(химиялық) жэне жылу шығару (физикалық) үрдістерін бағыттап, қажет 
болса, өзгертіп 
отырады. Жылу реттелу - дене тёмпературасының 
түрактылыгын сақтайтын кызметтік жүйе, орталық жүйке жүйесімен тікелей 
жэне кері жүйкелік байланыс арқылы өзін-өзі реттейтін үрдіс. Пойкилотермді 
жануарларда жылу өндіру зат алмасуы күшейіп, сырттагы ауаның 
температурасы арткан сайын де жылу шығару азая түседі, оларда жылу 
реттеу тепкі болмайды. Үш гомойотермді жануарларда, керісінше, ондай 
жагдайда жылу өндіру нашарлап, жылу шыгару артады. Салкын әсерінен 
жылу шыгару үрдісі осы екі түрлі жануарларда керісінше өзгереді. Бұл 
маглүматтар жылу реттелу үрдісіне коптеген ағзалар мен жүйелер (жүрек-қан 
тамыр, тыныс, ет жүйелері, тер бездері) қатысатынын, оны іске асыруда зат 
алмасу қаркынының үлксн мэні бар екенін көрсетеді. Осыған орай жылу 
реттелуінің орталық жэне шеткі (афференттік жэне эфференттік) бөлімдерінің 
эркилы екенін, олардың өзара карым-қатынасы сырт: тагы ауа температурасы 
мен дененің ішкі температурасына тәуелді екенін айта кеткен жөн.
♦

Жылуды реттейтш эсерленістер, баска рефлскстср сиякты, тері, ішкі 
агзалардағы қан тамырлары) жэне орталык жүйке жүйесінде ориаласкан 
рецепторлардын тітіркенуі нәтижесінде гуады.
Терідегі жылу қабылдагыштары (терморецепторлар) ягни суық сезімін 
кабылдайтын 
Краузе сауытшалары, жылу тітіркеністі 
қабылдайтын 
Руффини шашактары жэне сезгіш жүйкс үштары сырттаты температураның 
өзіеруіне шапшаң жауап береді. Бұлар - оте сезімтал қабылдагыштар. 
Мэселен, терідегі жылу рецеиторлары сырттагы температура 0,0070, ал 
суык сезгіш қабылдағыштар 0,0120 озгерсе болтаны, соны сезіп, денеде 
жауаи әсерленіс тудырады. Осыган орай ироф. О. П. Минуг-Сорохтина 
мынадай болжам жасады: орталық жүйке жүйсіне тері рецспторларынан 
келіп түскен серпініс жылу реттелу орталығын белгілі бір дэрежеде 
(топуста) ұстап тұрады. Ішкі ағзалар рецепторларының ішінде жылу 
реттелу үшін ең маңыздысы - карын мен вена рецепторлары (В.Н. 
Черниговский) жэне тері веналарында орналаскан рецеиторлар (ол. Минуг- 
Сорохтина), Орталык жүйке жүйесінде орналасқан терморецепторлардың 
да маңызы зор. Олар гипоталамустың алдыңты бөлімінде (преопгикалық 
аймағында), ми мен жұлында орналаскан, өздеріне агып келген кайдағы 
температура өзгсрістерін тез сезеді. Мэселен, жүйкелері кесілген иттіц 
арткы сирағын салқын сута салса, бас, алдыңғы аян: йен дене еттері 
дірілдей бастайды. Бүл - жылу реттеуге бағытталған жауап әссрленіс. Бүл 
әсерленіс орталык жүйке жүйесі рецепгорларының қан суыган кезде 
тітіркенуінен пайда болады: аталған үрдіске тері тсрморецепторлары ыкпал 
жасамайды. Әсерленіс ұйқы артериясындагы қанның температурасы 
төмендегенде 
де 
байкалады. 
Орталық 
жүйке 
жүйесінде 
атал-ған 
термореценгорлардың бар-жоқтыты ми мен жүлынның белгілі бір 
құрылымдарын салқындату, олардың биотоктарын жазып алу арқылы 
дәлелденген. 
Сонымен 
көптсген 
бақылауларға 
қарағанда 
денедегі 
терморецепторлар бір жердс смес, эр жерде шашырай орналаскан. 
Харлидің 
дәлелі 
бойынша 
шеткі 
және 
орталықта 
орналаскан 
кабылдағыштар бір мезгілде қозса, дене температурасының реттелуі 
жақсара түседі.
Эсер етуіне қарай козу шеткі терморецепторлардан жұлынның сезгіш 
түйіндеріне, карама-карсы жаққа өтіп жүлын-таламус жолы арқылы көру 
төмпешігіне, одан эрі гипоталамустың алдыңғы жэне аргқы ядроларына жэне 
ми сыңарлары кыртысына жетеді. Орталық жүйке жүйесіндегі нейрондардың 
карым-катынасы күрделі болуына байланысты эртүрлі рефлекстік, айталык, 
трофикалыкг кан тамырлык, козғалыс, пиломоторлык т.б. актылар пайда 
болады да денеде жылу тепе-теңдігі камтамасыз етіледі.
Жылуды өздігінен (автоматтық жолмен) реттейтін орталық жүйке 
жүйесінің гипоталамус айматында, атап айтқанда сұр төмпешікте орналаскан.
Ми кыртыстарын, жолақ дене мен кору төмпешігі жолдарын тіліп pejrey 
үрдісін үзіп жіберсе де жылу реттелудің өзгермейтіні байқалды. Дегенмен 
мұндай 
жағдайда 
адамның 
(жануардың) 
дене 
температурасының
350

гұрактылыгын сақтау қабілсті белгілі мөлшерде шектелсді. Томпешік йен 
төмпешікасты кесілсе жануар пойкилотермді болады. Ал бұл операцияны 
(децеребрацияны) тек бір жақты жасаса денеде жылу реттелу жойылмайды.
Гипоталамус 
ядроларын 
жогары 
жиіліктегі 
тоқпен 
(жылумен 
тітіркендіру) не микроэлектрод аркылы темнсратурасы эртүрлі сумен 
тітіркенкендірсе гипоталамус ядролары жылыган сайын жануардың тынысы 
жиілеп, тері кан тамырларының тонусы төмендейді, кан тамыры кеңейеді, 
яғни сыртка жылу шыгаруға бағытталған әсерленіс иайда болады, мұнымен 
бірге зат алмасу деңгейі төмендейді.
Аталған орталыктардың белгілі бір жерлерін суытса, керісінше, дене 
темпсратурасы көтеріліп, қан тамырларының тонусы артады, терідсгі кан 
тамырлары кеңиді, жануардың тынысы сиреп, зат алмасуы күшейеді.
Сонымен зерттеу нэтижелерінен жылу реттеу орталығы - гипоталамус 
екенін байкауга болады. Гииогаламустың алдыңғы ядроларын зақымдаса, 
тыныс жолы мен тері кан тамырларының әсерленісі аркылы жылу шығару 
тетіктері бұзылады, осыған байланысты жануар температурасы көтеріліп, 
өліп қалады.
Мұндай жануардың денесі тез қызып (гипертермия) физикалык жылу 
шыгару үрдісі бұзылады. Гипотапамустың алдыңғы ядроларын тітіркендірсе 
дене темпсратурасы төмендейді. Жылу шығару үрдісі гипоталамустың 
алдыңғы ядроларында орналасқан жүйке орталықтарының бақылауында
болады.
Химиялық жылу реттелу, жылу шыгарудың күшеюі, еттің дірілдеуі, 
жылу шыгару орталыгы болып есептелетін күрылымдар - гипоталамустың 
артқы жэне ортаңгы ядроларының бақылауында. Мидың осы бөлімі 
зақымданса жануардың температурасы тым темендеп кетеді де денеде жылу 
өндіру, еттің дірілдеуі секілді өтеміс әсерленіс тумайды. Ал гипоталамустың 
арткы ядроларын тітіркендірсе, дене температурасы 2-3 градус көтеріледі.
Осы айтылгандарды корыта ксліп, орталык жүйесінің жылу өндіру 
орталыгы адам (мал) денесін салқындаудан, ал жылу шыгару орталыгы 
шектен тыс қызып кетуден сақтайды деуге болады.
Үзаққа созылған тәжірибе нэтижелеріне сүйене отырып, сондай-ак тиісті 
бакылауларга жүгініп, мынаны айтуға болады. Табиғи жагдайда ми 
қыртыстарындагы жүйке орталыгы дене жылуына күшті эсер етеді, тіпті бүл 
кейде қыртысасты орталықтарынан да басым. Температура өзгерістеріне 
шартты рефлекстер пайда болады - итті бірнеше рет жылу камерасында 
ұстаса ол ентіге бастайды (полипноэ), кейін тек камерага жакындаса болганы, 
ит 
өзінен 
өзі 
тагы 
да 
ентігеді 
(жылу 
ентігуі). 
К.М.Быковтың 
лабораториясында осы мәселеге байланысты өте қызык мэліметтер алынган. 
Мәселен, жүк поездына мінген жол серіктері вагон алаңьіна шыгып, беттерін 
салкын желге тоскан, осы кезде олардың денесінде жылу өндіру үрдісі 
күшейе түскен. Ал осы тәжірибені вагондагыдай жагдай ^уғызып арнайы 
бөлмеде, лабораторияда жасаса, сол адамдардын денесі қызбаган, тем­
пературасы котсрілмеген. Демек, дене температурасының төмендеуі ми
351

кыртысы орталыктары аркылы бслгілі багытта рсттсліп. калыпқа келетінін 
байқауға болады. Тагы бір қызығы, өте салқын мүздай бөлмеде ецбек еткен 
жүмысшылардың да жылу ондіру деңгейі жогары екені анықталды. 
Тоңазытқышты сондіріп тастаса да, сол мұздай болмені корісімен зат алмасу 
деңгейі арта түскен.
Дегснмсн нақты жылу рсттелу орталығының бар-жоқтыгы осы күнге 
дейін 
шсшілмеген 
мәссле, 
бірақ 
тсрі 
тсрморсцситорлары 
мсп 
висцерорецепторлардан (ішкі рецепторлардан) келіи түскен серміністер ми 
кыртыстарының арткы, орталық қатарында орналасқан бірінші сенсорлық 
(сезімтал) аймакқа дейін жегетіні белгілі болды.
Жылу реттелуінің зффсрентгік жолдары кандай, орталык жүйкс жүйссі 
физикалық жэне химиялық жылу реттелуіне қандай ықпал жасайды дегсн 
заңды сауалдар туады.
Жылу (салкын) әсерінен кең көлемде туатын фнзиологиялық жоне 
биохимиялык өзгерістсрге назар аударсак, жылу рсттелуге қатысы бар 
көптегсн ағзалардан келетін эффсрснттік жолдар бар скенін байқауга болады. 
Біраз мэліметтерге қарағанда жылу реттейтін ағзалар мен жүйслсрге (бауыр, 
жолак ет, тер бездері, кан тамырлары т.б.) ксліп түсетін эфферснттік 
серпіністер негізінен симиатикалык жэнс қаңқа мсн тыиыс еттсрінін 
соматикалық жүйкелсрі аркылы тарайды. Ал олар жүлынмен байланыскаи. 
Сондыктан қай жсрі зақымданса да, жүлынның қызмсті бүзылады, ал бүл 
жылу реттелуі үрдісінс эсер етеді. Бүл үрдіске ішкі сөлініе бездері арқылы 
жүйке жүйесі де эсер етеді. Сол бсздердің гормондарын сан қилы 
физиологиялык кызметті жүйке-кан арқылы реттейтін "косалқы" бөлім деп 
бағалауға болады. Ішкі сөлініс бездерінің ішінде жылу реттеу үрдісіне 
калканша без, жыныс жэне бүйрекүсті бездері, олардын гормондары, әсіресе 
троптык гормондар (АКТГ, соматотропиң, тирсотроиин т.б.), сондай-ақ, баска 
ішкі сөлініс бездерініц қызметін реттейтін гипофиз гормондары үлкен рөл 
атқарады.
Гипофиз безін алып тастаса, көжек денссіндс жылу реттелу үрдісі 
бүзылады да, ол пойкилотермді жануарга айналады, қалқанша бездің жылу 
реттеу үрдісіне қатысын білу үшін жануарга үзақ уақыт салқын жерде тұрган 
кан сарысуы енгізілді, мұның нэтижесінде жануар денесінде зат алмасу 
деңгейі едэуір артты, ягни жылу ондіру күшейді. Мұндай әсерленіс тек 
калканша без гормонының әсерінен болады. Сонымен, қалқанша без 
гормондары (тироксин т.б.) жылу ондіру үрдісін күшейтеді.
Бүйрекусті безінің ми кабатының гормоны адреналиннің қандагы 
мөлшері артса да жылу өндіру үрдісі күшейеді (гипертермия), мәселен, қатты 
күйзелген 
(стреске 
үшыраған) 
адам 
денесінде 
адреналин 
эсерінен 
гипертермия (жылудың шектен тыс көп өндірілуі) пайда болады. Бүйрекусті 
бездерін сылып алып тастаса не осы бездің кызметі күрт нашарласа, адам 
(жануар) кенеттен тоңа бастайды. 
,
Қазіргі кезде жылу реттеу ү'рдісіне баска да гормондар қатысатыны 
белгілі болды.

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: