-тарау. ЖОҒАРЫ ЖҮЙКЕ ІС-ӘРЕКЕТІ

3. Жүйке 
үрдістерінің 
байланысы 
ми 
қыртысы 
деңгейіиде 
гұйықталатынын көрсстті.
4. Ми кыртысында, жүйкс орталыктарындагыдай, тежслу үрдістсрініц 
бірнеше түрі болатындыгын ашып, Сеченовтың ойларын дәлелдеді.
5. Талдагышгар туралы ілімнің негізін қалады, оның шегкі қабылдагыш, 
өткізгіш жолдарын, мидагы орталык бөлімдсріи аныкгады.
6. Шартты бейнеліс калыптасуы ксзінде козу меи тежелу үрдістерінің 
нейродинамикалык өрнектері болатынын талдады.
7. Мінез-құлықтың 
жылжымалы 
стереотиптік 
ісорекстін 
калыптастырудағы мидың жүйелілік қагидасын жасады.
И.ІІ. Ііавловтың көрсетуі бойынша, ОЖЖ-нің төменгі бөліміндс 
кыртысасты, ми бағанында, жүлында пайда болатмн рефлексіік әссрленістер 
туа бітксн жэне тұкым қуалайтын түрақты жүйкс жолдарымен орындалады. 
Ал үлкен ми қыртысында оның көптеген озара байланысы адам мсн 
жануарлардыц жске тіршілігінде сансыз тітіркенулер эсерін ұштастыру 
арқасында жацадан қалыптасады.
Жогары жүйке ісәрекеті организм мен сыртқы ортаныц күрделі қарым- 
катынасын қамтамасыз етіп, оның мінсздік нсгізін құрады. Ьүл эуслі шартсыз 
жэне шартты рефлскстерден түрады.
Шартсыз рефлекс - жүйке жүйесінің туа біткен түрлік оссрлснісі. 
Организм іс-эрекетінің осы көрінісіне сәйкес, ол барабар тітіркену эссріне 
жауап ретіндс түракты рефлекстік жолдар ішіндс пайда болады.
Шартты рефлекс - жеке тіршілік кезінДе жүйке жүйесінің исмденген 
даралык эсерленісі. Ол лайыкты қабылдагыш аппараты арқылы, ксз кслген 
сигналдык тітіркенудің әсеріне жауап ретінде, тұрақсыз жэне озгергіш 
рефлекстік жолмен жүзеге асырылады.
Ж огары жүйкс іс-әрекстін зсрттеу эдістсрі
Жогары жүйкс ісэрекеттерін тскссру мінсз-қүлыкты жэнс мидың 
кызметін зерттеу эдістерінен қүралады.
1. 
Шартты рефлекстер эдісі - мінсз-күлыкты тексерудіц нсгізгі әдісі. И.П. 
Павлов шартты рефлексті калыптастыру жоніндегі тәжірнбслсрді нттсрге 
сілекей бөлудің шартсыз түрі негізіндс жүргізіп, онын бірнсше срежслсрін 
анықтады:
а) шартты жэне шартсыз тітіркендірулердін оеері бір мсзгілдс ұштасуы 
керек;
э) шартты тітіркендіргіштің эсері бұрын берілуі кажет;
б) шартты тітіркендіру тек багдарлау рефлексін шыгаратын күйде әлсіз 
жэне талғаусыз болуға тиіс;
в) орталык жүйке жүйесінін жогары бөлімінің әрекегі калыпты жағдайда 
болуы керек. Өйткені аурулы жағдайда. организмнщ жүмыскерлігі төмендесе 
немесе 
жүйке 
жүйесінін 
ісэрекегі 
нашарласа. 
шартты 
рефлекс 
калыптаспайды;
г) тәжірибе кезінде бөтен тітіркендірпшзер эсер етпеуге тиіс.
438

Сондыктан пайдаланатын нысандар (адам мен жануар) іс жүзінде 
керексіз бөгде эсерден жэие тәжірибешідсн арнайы бөлмеге оцашалануы 
қажет. Тэжірибеші камераның сыртында отырып, қашықтан жануарлардыц 
немесе адамның мінездік өзгерістерін тексереді.
2. Қорганыш рефлсксі - мінсз-құлықты зерттеудің келесі нақтылы үлгісі. 
Ол ауыртатын тітіркендіргіш колданганда туатын шартсыз қорғаныс 
әсерлсніс негізінде калыптасады. Мүнда шартты сигнал теріге электр 
тогымен эсер еткен кезімен үшгастырылса қимыл-қорганыш шартты рефлексі 
тұйықталады.
3. Этология эдісі - бостандыкга жүрген жануарлардың срікті мінез- 
қүлыгын табиғи ортада бақылау, кино-, видеотаспаларга түсіру аркылы 
байкау, 
зтограммалар 
қүрасытыру, 
мінездің 
эртүрлі 
жагдайларын 
тэжірибелерге қайта жасап тексеру түрі. Оның бір тартымды саласы мерзімі 
ұзартылган эсерленіс эдісі. И.С. Бериташвили бойынша, шартты сигналга 
жануарлардың еркін қимылының белгілі мерзімде кідірісінен кейін, олардың 
қалыптасқан дагдысының мүлтіксіз сакталуы тексеріледі. Бұл эдіс жануарлар 
ми кыртысында шартты бейнелістер пайда болатын уақытша байланыстың 
тиянақтылыгын, яғни зердсні тексеруге мүмкіндік береді. Зердені текссру 
үшін будан баска ауыртатын тітірксндіргішті, бір рст колданганнан кейін 
жануарлардың амалсыз кашатын сактаныс рефлексін қалыптастыру эдісін 
пайдалануга болады.
4. Экстраполяциялык эдістер - жануарлардың туа біткен үстіртін 
байымды мінез-құлыгын текссретін тэсіл. Экстраполяциялык рефлексте 
жануарлар өзінің сезімтал мүшслерінен гайып болган, жылжитын таспа 
бойымен астаушадағы тағамның кеткен багытын болжап табады (Д.В. 
Крушинский).
5. Амалдау (оперант) эдісі. - жануарлардың біркелкі фигуралармен 
амалдау қабілетін тексереді. Оларға тандап алу үшін, тағамды жасыруға 
болатын, сыйымдылыгы екі түрлі: көлемді немесе жайпак ыдыстар береді. 
Бүл кабілеттер маймылдар мсн дсльфиндерде толык жетілгсн.
Лдамның жогары жүйке қызметін зерттеудің өз ерекшеліктері бар. 
Оларда белгілі шартсыз рефлекстің негізінде бірнеше шартты бейнелістер 
қалыптасады. Бүлар көбінесе тіл жэне сана арқылы ұйымдастырылады.
Мидың кызметін зерттеу тэсілдері жалпы түрде морфологиялық, 
биохимиялык жэне физиологиялык болып белінеді.
6. Морфологиялық эдістер - қазіргі кезде нейроморфология саласында 
кеңінен тараган эртүрлі микроскопиялық, гистохимиялык тэсілдерден 
тұрады.
7. Клиникалык эдіс - медицинада, физиологияда жиі қолданып жүрген 
тэсілдердің бірі. Бұл наукастарда байқалган аурудың сипагтамаларына талдау 
жасап, қайтыс болған адамдардың миындагы озгерістермен салыстыру жолы. 
Ал оны жануарда тәжірибе жүзінде жоғары жүйке жүйесінде эрекеттік 
бұзылыстан (невроз жасап) бақылайды.

8. Физиологиялык одістер - бірмсше т.эжірибслерден құралады:
Алый тастау (экстирпация) эдісі 
хирурі иялык жолмен немесе мидың 
белгілі аумақтарын бүлдірмей істен шыгару. Ол үиіін стереотаксис қүралы 
арқылы микроэлектродтарды енгізу найдаланылады.
Тітіркеқціру эдісі (электро-, термо-, хсмостимуляция) 
мінездік 
эссрленісті немесс ойлагыштмк қабілстті (адамда) жүзсге асыруда бүтін 
мидыц эртүрлі күрылымының орскетін тсксеруге мүмкіндік тугызадм. Мүида 
да мига енгізілген микроэлсктродтар қолдануга болады. Млселен, жануар мен 
адам миының лимбиялық жүйесінс енгізілгсн электрод арқылы өзін-озі 
тітіркендіру қабілсті тсксерілді (Дж.Олдз). осіресс гипоталамус іың «лэззаі 
табу» орталыгы.
Электрофизиологнялык эдіс - адамның мінездік әсерленісі мси шартгы 
рефлекстер қалыптасқанда ми нейрондарында пайда болатыи электр 
құбылыстарын анықтайды.
Қазіргі кезде, шартіы рефлексгердің қалыптасу тстігін зерттегснде, 
мидың 
әртүрлі 
қүрылымында 
тітірксндіру 
әсерінеи 
туатын 
электр 
кұбылыстарын тіркеудің (нсйрография, электроэпцефалоірафия) мацызы оте 
зор. Электр белсенділігіп тірксу үшін үлкси ми кыртысыпын эртүрлі 
аймақатрына 
жоне 
қабаттарына 
алдын-ала 
енгізілгсн 
электродтар 
колданылады. 
Оларды 
таламустың 
арнамалы 
жэне 
бсйарнамалы 
нейрондарына, торлы құрылымға, гипокамп жэнс мидың баска бөліммдеріне 
жасауга болады.
9. Биохимиялык эдіс - көбінесе мидагы уақытша байланыстың 
калыптасуы мен нығаюы кезінде түзілетін эртүрлі макромолекулалар мои 
физиологиялық белсенді заттар мөлшерін талдайды.
10. Кибернетикалық эдіс - организмдегі мсңгерумен байланысты жалпы 
заңдылықтарға (ақиаратты кабылдау, өткізу, өцдеу, ксрі байлаиыс т.б.) 
негізделген.
Жогары жүйке ісэрекетін тексерстін кибсрстикалык әдістіц бір гүрі 
моделдеу, ол үшін жануар мен адамның ксйбір мінсздік әсерленісінс сліктеу 
үлгісін жасайды. Моделдеу әдісі жоғары жүйке ісәрекетіне фнзиологиялык 
талдау жасай алмайды. дегенмен осы үрдістерді тексеругс косымша жэне 
келешегі мол эдіс болып есептеледі.
Сонымсн мидың ісэрскстін шартты рсфлскс аркылы зерттеумси катар 
бірнеше гәсілдер (ангиоірафия. реоірафия. томоірафия т.б.) колданылса 
дұрыс нэтиже шығады.
Ш артты рефлскстін касиеттері. Шартсыз және шартты рефлекстердің 
бірнеше айырмашылыктары болады:
1) Шартсыз рефлекстер - организмнш туа біткен жекс түкым куалайтын 
әсерленісі. Шартты рефлекезер 
организмнш жеке ламуы кезешнде «өмір 
тэжірибесі» негізінде пайда болган касиеті.
2) Шартсыз рефлексии салыстырмалы түрактылыгы бар. Шартты 
рефлекс түраксыз, өзгерпш келеді. Ол белплі бір жагдайларіа байланысты 
күралады, сактазады немесе жойылып отырады
4 4 0

3) Шартсыз 
рефлекстер 
нақтылы 
кабылдағышқа 
арналған 
тітіркендіргішке жауап ретінде пайда болады. Ш арпы түрлері организм 
қабылдайтын кез келген тітіркендіруге әсерленеді.
4) Шартты бейнеліс кобінесе үлкен ми сыңарлары қыртысында 
тұйыкталады. Шартсызы - жүлын жэне ми баганы деңгейінде жасалады. 
Олар филогснсздік даму ксзінде қалыптасады, сойтіп түқым қуалайтын 
рсфлскстік әссрленістің қорына кірсді.
5) Шартты рефлекстер тек шартсыздың негізінде, олармен бірнеше рет 
бір мезгілде ұштастырылу нэтижесінде пайда болады.
6) Шартты рсфлексті қалыптастыратын түрткі - шартты тітіркендіру 
деп аталады.
7) Шартты рефлекстіц бәрі сигналдык ескерту ретінде қызмет атқарады.
Ш артты рефлексгің жіктелуі. 1. Қабылдау белгісіне карай шартты
рефлекстер 
экстрарецептивтік 
-
сыртқы 
кабылдагыштық 
жэне 
интсрорецептивтік - ішкі қабылдагыштық болып скі үлкен тонка бөлінеді.
Экстрарецептивтік шартты рефлекстерге сезім өзгешелігіне сэйкес көру, 
есту, иіс, дэм, түйсіну жэне температуралық болады. Олар организм мен 
қоршаган ортаның арақатынасында маңызды орын алады.
Интерорецептивтік шартты рефлекстер ағзалар қабылдагыштарын 
шартсыз 
тітіркенумен 
үштастырғанда 
калыптасады. 
Бұл 
ағзаларды 
мсханикалык тітіркендіргендс, оларда кысым көбейгенде, қанның химиялық 
қүрамы, осмостық кысымы, ішкі ортаның температурасы өзгергенде пайда 
болады. 
Ингерорецептивтік 
рефлекстер 
баяу 
калыптасады 
жэне
жануарлардың шартты рефлскстік эсерленісі шашыраңқы, жалпылама келеді.
2. 
Тиімділігіне карай шартты рефлекстер веіетативтік жэне аспаптық 
(инструменгалдық) болып екі топка болінеді.
Вегетативтік шартты, рефлекстер қатарына тамақтану, жүрек-тамыр, 
тынысалу, жыныс рефлекстсрі кіреді. Жоғары дэрежелі жануарларда шартты 
рефлекстер организмде жүзсгс асырылатын барлык зат алмасу үрдістеріне 
қалыптасады.
Аспаптық 
шартты 
рефлекстер 
бұлшықеттердің 
шартсыз 
кимыл 
эсеріленісі негізінде ұйымдастырылады (мэселен, цирктегі жануарлар 
көрсететін ойындар). Аспаптық ісэрекеттің мэнісі - организм мен қоршаған 
ортаның 
карым-қатынасының 
өзгеруінде. 
Ол 
не 
дене 
жагдайының 
кеңістіктегі ауыткуы (қимылдык эрекет), не оргнизмнің баска денелерге эсері 
(амалдык эрекет).
Шартты түрткінің гиімділігі қоршаган ортадағы эсерлердің жиынтығы 
мен жағдайына байланысты. Сонымен катар, бұл үшін белгілі мотивация мен 
зерденің жэне тагы баска заттардың катысуы қажет.
Жануарлардың аспаптық әрекеті жүзеге асырылуы үшін, мидың-маңдай 
бөлігінің қалыпты қызметі сақталуы керек. Егер мидың маңдай бөлігі екі 
жагынан да бүзылса, мұндай күрделі рефлекстер иайда болмайды. Сөйтіп 
олар жануарлардың аспаптык ісәрекетіне «байымды» эсер етеді.

3. Шартты рефлскстер тітірксндіру түріне карай табиғи жонс жасанды 
болып жіктеледі. Табиги шартты рефлекстср шартсыз тітіркендіргіштердің 
шын белгілеріне қалыптасады. Мәселен, тагамның иісіне немесе түріне 
сілекей бөлінеді. Ал ортүрлі талғаусьп гітіркендіргіштерге тұйықталатын 
шартты рефлскстср жасанды болады.
Жануарлардың жаратылысында табиги шартты рсфлскстер үрмақган 
үрпаққа, олардың тіршілік тосілдсрінс сәйксс қалыптасады. Табиги 
жағдайдашартты 
рефлекстер 
ортаның 
бірнеше 
гітіркендірі іштеріне 
ұйымдастырылады. Сондықтан оларды қарапайым жоне күрделі деп боледі. 
Күрделі шартты рефлсксті: бірмсзгілді жонс бірізді дси тагы жіктсйді. 
Мұнымен біргс тізбскті шартты рефлскстср байқалады.
4. 
Шартты, 
шартсыз 
тітіркендірулердіц 
карым-қатынасына 
жэне 
үштастырылган мерзіміне сойкес шартты рефлекстср нактылы жонс ілсспелі 
болып бөлінеді (68-сурет).
о 
ю
м с
1 — ..................і і ішшмщіапшцщи.*. ,
Б
ГУ » И П Л А .1І U 1.1 І І Ш
Ц Ц П Ч Л lJLI.il 1.
О 
I 
2 
5 
4 ммк
I ____________ ____ т іт іи и т іи и ц ш » .

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: