Адам физиологиясы
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| Хронобиология
Жанды дүниенің барлыгында мсрзімдік жэнс ыргақты тербелістср байқалады. Қалыпты жагдайда бүл тсрбслістср әрдайым анық бір мөлшсрдс нақтылы деңгейдің айналасында өзгеріп, белгілі уақытта оган қайта оралады. Сонымен физиологиялық құбылыстар тербелісінің ырғакты (мерзімдік) қасиеті болады. Бізді қоршаган әлемнің ыргағы - Жердің өз-өзін жэне Күнді айналып өтетін уақытына, тэуліктің жарык пен қараңгы мезгілдсрінің алмасуына (фотопериодизм), жыл маусымдарының кезекгесуіне байланысты. Оралымды үрдістер жанды жүйелер құрылысының барлық денгейінде жүзеге
асырылады. Молекулярлык деңгей қатарына биомохимиялық эсерленісің тербелістері, зат пен энергия алмасуы жатады. Жасуша деңгейінде оралымды әрекет оның бөліну немесе сөлініс ыргақтары түрінде болады. Агзалык мен жүйелік деңгейде орындаушы жзне меңгеруші ықпалдардық үйлестірілген ыргактары байқалады. Организмдік деңгей гомеостаз бен гомеокинезді меңгерумен сипатталады. Оның маңызды бір оралымды үрдісіне әрекеттің тэуліктік ыргагы жатады. Организмнен жоғары деңгей ортаның ырғақты маусымдык жэне күндік оралымының өзгерістерінен
жэне популяция құбылыстарының (иммунитет, індст, элеумсттік) тербелістеріи қамтиды. Қазіргі кезде биологиялық тербелістерді тексерегін ғылым саласын хронобиологии немесе биоритмология деп атайды. Оның мақсаты - физиологиялык эрскеттердің ыргакты
өзгерістсрін, олардың
реттелу срекшсліктсрін, организмнің бейімделу эсерлснісінс маңызын, ауытқулы үрдістергс кагынасын зсрттеу. Сонымен қатар ол тэуліктік, айлық жэне жылдык биологиялық оралымдарға сэйкес организмнің уы пы заттарға, дэрі- дэрмекке сезімталдыгының озгеруін анықтайды. Хронобиологияның бірнсше: хронофизиология, хронофармакология, хрономедицина т.б. салаларын жіктейді. Олар биологиялык ыргақтарга байланысты арнамалы өзгерістерді тексереді. Ы ргақгм ц жіктелуі. Организм мен ортаның өзара қатынасына байланысты екі түрлі тербелісті қозғалысты бөледі. Біріншісі, сыртқы органың оқтын-октын болатын өзгерістеріне организмді икемдейтін, тербеліс кезсндсрі гсофизикалық оралымдарға жуық, беишдейтін ыргақтар немесе биоритмдер. Ғ.кіншісі, физиологиялык, немесе жүмыскер ыргақтар, яғни олар организмніц тіршіліктік жүйслерінің іс-әрекетін көрсететін тербелістер. Ыргақты сипаттау үшін бірнсше қатар көрсеткіштсрді: деңгей (мезор), кезең (период), шайқалым (амилитуда) жэне кез (фаза) қолданады. Деңгей дсп бір биологиялык оралымның зерттеліп отырған мерзімі ішінде тіркелетін эрекеттіц орта шамасын айтады. Кезец ырғақты тербслістің белгілі уақыттағы толық бір оралымының ұзақтыгы аркылы табылады. Шайқальш әрекеттің бір биологиялык оралымы ішінде максималды жэне минималды корсегкіштерінің айырмашылыгы ретінде есептеп шығарылады. Кез - уақыттын әрбір сәтіндегі тсрбелуші жүйенің жагдайын сипаттайды. Мүнда орекеттіц ең жогары көтерілу (жотасы) кезі - акрофаза болып саналады. Биологиялық ыргақтар 5 топка жіктеледі: 1 - жоғары жиілігі бар ырғақтар, тербеліс кезеңі 30 минутқа дейін созылады (молекуларлык деңгейдегі тербелістер, электроэнцефалоірамма ыргақтары, жүректің жиырылуы, ЭКГ, тынысалу, ішектің қозғалысы); 2 - орталық жиіліктегі ыргактар, ол 30 минут пен 28 сагаттың арасы, оның ішінде ультрадиандык - 20 сагатқа дейінгі (қан, несен күрамының тербелістері, сөлініс әрекеті, мезгілді тамақ ішу, ұйқының "жылдам" сатысы т. б.) жэне циркадалык (20-28 сағ.) тэліктік ыргақтар (ұйкы-сергектік оралымы, температура, кан кысымы, жасушаның бөліну жиілігі); 3 - мезоритмдер (инфрарадиандық 28 сағат - 6 кун); циркасепталдык апталық (7 күнге жуық) аралык ырғактар организмнің барлык орекетінің өзгерістері; 4 - макроритмдер, кезеңдері - 20 күннен 1 жылға дейінп зор ырғактар (эндокриндік сөлініс жэне зат алмасуы әсерленістері);
5 - мсгаритмдер, эсіребаяу ырғактар, ксзеңдері ондаган нсмесе бірнсак ондаған жылдарға созылады (Ф. Хальберг), Сонымен қатар ырғақтар биологиялык жүйелердің ұйымдастырыл) деңгейіне сэйкес жасушалық, ағзалық, организмдік, популяциялық болып тағы бөлінеді. Қазіргі ксзде хронобиология мсн хрономедициналық зерггсулсрде көптеген оралымды үрдістердің ішіндс срскшс көңіл аударагыны тәуліктік жэне маусымдық ырғақтар. Бұлар биологиялық қүрылымдар мен жүйелердің бэріне тэн. Өйткені олар организмді коршаған ортаның оралымдық өзгерістсрінс икемдсйді, биологиялык жүйелерді қажстті уақыттык негізде бірлестірсді. Соңдыктан организмнің біртүтас әссрлснісінің ыргакты
динамикасы байқалады (тамактану, ұйқы- сергсктік режимі, жыныс оралымы, козғалыс белсенділігі жэне т. б.). Сыртқы жакдайлардың дорежесіне байланысты ішкі (эндогендік) жэне сыргқы (экзогендік) ыргактарды ажыратады. Егср тыныштык псн бслсенділік зат алмасуының жеделдеуі немсссбаяулауы жэне т. б. әрекеттер сыртқы орта жағдайларының (температурасы, ылгалдылыгы, жарығы) өзгерістеріне сэйкес болатын болса, оларды сырткы ыргаққа жаткызады. Ал сырткы түракты жағдайларда тіркелетін ыргактар ішкі деп есептслсді (жүйкс серпінісі, тынысалу, пульс, кан қысымы, ой жүмысксрлігі, үйқы т. б.) Қазіргі кездс хронбиологияның экологиялық салалары ксңінен дамуда. Ол эуелі
тіршіліктіц төтенше
жағдайларына икемделу мен акк-
лиматизациядан тұрады. Мүны организмнің ішкі ырғақтарымен сырткы ортаньщ ыргакты лайыктаушы ықпалдарының озара әрекеттесу салдары дсп есептеуге болады. Егер ыртақтардың кезеңдері тең болса, оларды лайықталган (синхронды) деп санайды. Қалыпты жағдайда көрнекті ырғак кезеңінің үзактагы 24 сағаттан көп өзгермейді, сондықтан тіршіліктің барлык көрінісінде ол бірдей болады. Ал бұл тіршіліктік әрскеттерде бірдсй болмаса, онда
ыртақтарының үйқыстылығы бұзылтанда пайда болады. Мэселен, тамактану режимі үйқы - сергсктің ырғақтарына сэйкес келмесе, адам тез шаршайды, ашуланшак келеді, көңіл күйі, тәбеті, үйқысы бұзылады. Сырткы десинхроноз адамның биоырғақтары қоршаган ортаның кездері алмасуына лайыкталмаса туады. Сонымен бірге десинхронозды жіті жоне созылмайды, айкын жэне жасырын, біркелкі жоне алажаулы деп те жіктейді. Лайыкталу күбылысы бір организмдс гана емес қауымдалыс қүрамына кіретін бірнешесінде болуы мүмкін. Лайықтану ішкі және сыртқы гүрткілерден туады. жүктеу/скачать 28,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|