Адам физиологиясы
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| аденогипофиз, ортаңғысы - меланогипофиз, артқы бөлігі - нейрогипофиз деп
аталады. Қүрылысы және қызметі жагынан бүлар эртүрлі, сондыкТан олардың эркайсысын белек без деуге де болар еді. Адам және жануарлар тірлігі үшін кай бездің қандай маңызы бар екенін білу мақсатымен зерггелетін безді сылып алып тастайды (экстирпация). Гипофизді алып тастаса (гипофизэктомия) өсімтал жас бала өспей калады, жыныс бездері кеш жетіледі, ал ересек адамның бездерін алып тастаса, жыныстың шабыты темендсйді. Белок, май, көмірсу алмасуы бұзылады, қалқанша без, бүйрекүсті бездер кішірейсдіғ қызметі нашарлайды. Несен бөлінуінде тэуліктік диурез күшейіп, шыжындық белгілері пайда болады (полиурия). Сырттан тиетін зиянды эсерлерге деген төзімділігі кемиді. Осы айтылғандардың бэрі гипофиздің гормон шыгару қызметінің нашарлауының (гипосөлініс) салдары. Ал гипофиздің қызметі күшейе (гиперсөлініс) мұндай өзгерістердің сипаты қарама-қарсы. Гипофиздің алдыңгы болігі - аденогипофиз үш түрлі, атап айтқанда, ацидофилдік, базофиздік жэне хромофилік жасушалардан тұрады. Соңғылары - бас жасушалар осы бас жасушалардан дамиды. Бастапқы аталған екеуі бүйрек үстіндегі бездердің кызметін күшейтіп, қүрылымдық сипатын жаксартады. Гипофизде сомаготроптық СТГ (соматотропин), тиреотроптық ТТГ (тиреотроиин), адренокортикотроптық АКТГ (адренокортикотропин), гонадотроптық ГТГ (гонадотропин), фоллитроиин ФСГ, людеиндейтін JICI (лютропин), пролактин бағыттаушы гормондары түзіледі. Гормондардыц физиологиялық эсері. Соматотропин жэй белок ацидофилдік жасушаларда түзіледі, денеде биосинтезді күшейтеді, барлық органикалык заттардың алмасуына, минералдық алмасуға эсер етеді, аминқышқылдарының қаннан жасушаларға өтуін, сіңуін тездетеді, сөйтін жасушалар мен тіндердің өсіп дамуын қамтамасыз етеді. Гормон сондай-ақ, азот тепе-теңдігін өзгертіп, денеде азот көбейеді, кальций, фосфат, натрий тұздарының сақталуына себепкср, бүйрск тінінің өсіп дамуын, қагаюын тездетеді. Коллагендер түзілуін де (коллагенезді) үдетуі мүмкін. Соматотропин гликогеннің ыдырауын (гликогенолиз) глюконеогенез үрдістерін тездетеді. Сондыктан СТГ шектен тыс көп інығатын болса қанда глюкоза, кант деңгсйі жогарылайды (гипергликемия). Бұл көбінесе гипофиздік диабет ауруына тэн. СТГ липоидтар мен май ыдырауын әсіресе бауырда бета-тотыгуын күшейтеді, канда кетоденелерді көбейтеді де, бұл өнімдердің дене еттеріне сіңуін үдетеді, сөйтіп сан егтерінің тонусын, күшін өсіреді. Осы айтылған әссрлерді жүзеге асыру үшін денеде СТГ гана смес, басқа бездердің гормондары да, әсіресе глюкокортикоидтар тироксин және инсулин жеткілікті болуға тиіс. СТГ әдеттегіден аз түзілетін болса адамның бойы өспей қалады, ол тіпті 1 метрден аспауы мүмкін. Мұндай адамды гипофиздік ергежсйлі дейді. Ергежейлінің дене бітімі дүрыс калыптаскан: абстың көлемі, аяқ-колдың, кеуде-көкіректің үзындық өлшемдері бір-біріне сэйксс болады, жыныс мүшелері өспейді, жыныс белгілері айқын смес, жетілмеген. Мүндай адам індет ауруларға төтеп бере алмайды, кобінесе оның қүмыры қысқа болады. • СТГ шектен тыс коп болса, адамның бойы тез өсіп 240-250 см-ге, ал салмагы 150 кг-ға дейін жетуі мүмкін. Оны гипофизарлық алып (гигант) дейді.
Өсуі тоқтаған ересек адамда СТГ гиперсөлінісі акромегалия дертінс әкеліп соғады. Адам денесінің өсіңкі, шығыңқы жерлері (иегі, мұрны, ерні, жагы, маңдай төмпешіктері, бармактары) өседі, гипофизбен кызметтес бездсрдің жүмысы өзгереді. Мэселен, жыныс бездерінің қызмегі нашарлап, үйқы безінің инсулин бөліп шыгару қабілеті төмендеуі мүмкін. СТГ үзілместен омір бойы шыгарылады. Бүл үрдісті гипоталамус реттеи отырады. Пролактин, лактоген гормоны ацидофилдік жасушаларда түзіледі, емшекте сүт түзілуін, оның сыртка шыгарылуын үдетеді. Пролактиннің қызмсті күшейсе, эстроген мен прогестерон гормондар әсері керісінше тежеледі. Босанган эйелде прогестерон эдеттегіден аз, ал пролактин керісінше көбірек бөлінеді, емшектен сүт көп шығады, сүт сапасы, майлылығы, дэмі аргады. Базофилдік жасушаларда АКТГ, ТТГ, ФСГ жэне лютропин түзіледі. Адренокортикотротн - бүйрекүсті бездің онімі. Ол аталған бездің қыртыс кабатындағы жасушаларын өсіріп, кортикостероид гормондардың эсіресе глюкокортикоидгардың түзіліп, сыртқа
шығуын үдетеді.
* Глюкокортикоидтар адамның ашу-ренішін, кайғы-мүңын басып, көңіл күйін жақсартады. Ем қонбаған ауруларга кортизон, гидрокортизон гормондарын беріп, олардың сырқатына деген төзімділігін күшейтуге болады.
Тиротропин калқанша тінін ұлғайтып, оның сөліністік кабілетін күшейтеді. Тиротропин шектен тыс көн шыгарылса гипофиздік і ипертиреозға экеліп соғуы мүмкін.
агалық без - тестостерон мен прогестерон гормондарының пісіп жетілуімен безді жарыи шығуын тездетеді, оның орнында пайда болтан сэры дененің кызметін жақсартып, қалынгасуын қамтамасыз егеді. Фоллитропин - ана безі фолликуласын үлгайтып, онда тормондар түзілуін үдетеді, канда эстрогендерді көбейтеді және сперматогенезді тездетіи, сперматозоидтардың өсуін жеделдетеді. Гипофиздің артқы бөлігі - нейрогипофиз пирамида тэрізді үлкен жасушалар - питуициттерден және гипоталамустың нейросекрециялық жасушаларының талшықтарынан түрады. Нейрогипофиздің екі гормонының екеуі де (вазопрессин, окситоцин) гипоталамуса түзіліп, нейросекрециялык нейрондарының бойымен гипофизге жетеді де, сонда сакталады. Вазопрессин гипоталамустың супраоптикалық, ал
окситоцин паравентрикулярлық ядроларында түзіледі. Олар гипофиздің артқы бөлігіндегі нейрофицин затымсн әрекеттескеннен сон қанга өтеді. Вазопрессин бүйректің несеп жиналатын түтігінде судың қайтадан денете сіңуін үдетіп, нссеп көлемін (диурезді) азайтады, сондыктан да оны антиурездік гормон дейді. Вазопрессин шектен тыс азайса, несеп қалыптан тыс көп шытады (полиурия). Бұл гормон, сондай-ак қан тамырларын тарылтып, қысымын күшейтеді. Оскитоцин жатыр еттерін жиырылтады, жатырдың жиырылуы, эсіресе толгақ кезінде күшейе түседі. Бұл гормон кұрсактагы нәрестенің тууын тездетеді, сүт түзілуін, оның шығуын үдетеді.
гормоны түзіледі. Бұл гормон терідегі пигменттік жасушаларда бояушы түйіршіктерін көбейтіп, жасуша талшыгын кеңейтеді жэне олардың біркелкі орналасуын қамтамасыз етеді. Мұныц салдарынан тері карайып кетеді. Адамның күнге күйген кезде тотығу осыган байланысты. Күн сәулесінің әсерінен интермедии эсері күшейіп, теріде қара зат фусцин түзілуі үдейеді. Интермедии, сондай-ак көздің ішкі қабатындагы пигмент жасушаларынан (псеводоподий) жалған бұтак шығарып олардың аумағын кеңейтеді, сөйтіп көздің тор қабыгындагы фоторецепторларды жарык сәулесінен коргайды. Интермедии түзілуін де гипоталамус реттейді. жүктеу/скачать 28,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|