Адам физиологиясы

Организмнің  көптеген  бейімделу  қасиеттері  оныц 

мінез-құлыгы  жэне  исихикалық  күйімен  сипатталады.  Кісінің  икемделу 

эсерленқан 

болжауда 

психофизиологиялык 

белгілерге 

мэн 

Психологиялық қасиеттер этүрлі. Сыртқы тітіркеңдіргіштерге беретін жауабы 

жөнінде,  басқа  физиологиялық  өзгерістерге  карағада,  мінез  әсерленісінің 

багытын  болжау  қиын.  Сонда  да,  адам  габиги  құбылыс гарды,  оқигаларды 

түйсінумен  қатар,  олардың  уақыттык  катынасын,  мсрзімін,  ырғағын, 

дэйекгілігін, жылдамдығын алмасу шапшаңдыгын бағдарлай алады.

Адамның  уакыт  түйсігінің  екі  негізгі  бағытын:  орначасуын  (топикасын) 

жэне олшеуін  (метрика) ажыратады.  Алғашкысы  сезімдік  амал,  ятни  көпгеген 

талдагыштардың  іскерлік  қабілеті  арқылы  атқарылады.  Мұнда  уақытты 

түйсіну  тек  организмнің  ішкі  сағатының  ерекшеліктеріне  тәуелді  келеді. 

Кейінгісі  танымдык  амал,  яғни  уакытты  бейнелеу  сана  арқылы  болады.  Бүл 

көп түрткілерден, оның ішінде түйсіктің сииатынан тэуелді, күрделі үрдіс.

Уакытты  түйсіну  касиетін  алтаіпқы  анықтатан  И.М.  Сеченов.  Ол 

уакытты түйсіну  бүлшықет сезімі  аркылы  болатындығын  ашты.  Расында,  бүл 

үгым  кенін  ғарышка ұшу  жэне  дайындалу  кездерінде дәлелденді.  Ғарыштағы 

салмаксыздык немесе сезімдік окшаулау бүлшықет сезімін  жояды, сондыктан 

уакытты  түйсіну  өрескел  бұрмаланды.  Мэсслен,  үнгірлерде  адамды  2-7  ай 

дыбыссыз  оқшаулап.  қимылсыз  ұстаған  кезінде  уакытты  түйсіну  катты 

бұзылған, тіпті уакытты  "жоғалту сезімі  пайда болтан.

Уакыттық  қатынастарда  бағалау  ерекшеліктерін  зерттегенде  оны 

түйсінуге  кору  жэне  сипап  сезу  талшықтары  қатынасатындыгы  көрсетілді. 

Сонымен  катар  уакыттык  түйсікке  талдагыштармен  бірге  интерорецепция 

(ішкі  қабылданыс) қатысатындығы анықталды.

И.П.  Павловтың  айтуынша,  уақыттык  түйсіктің  негізін  құрайтын  ми 

қыртысы  іс-әрекетінде  оның  маңдай  аймағының  мәні  зор.  Ал  мидың  бұл 

аймағының  адам  психикасының  курделі  ісәрекетін  үйымдастыратындыгы 

көптен  мэлім.  козғалыс  талдагышынын  орналасымы  бүлінгенде  де  уакытты 

түйсіну бүзылады.

Жүрек  қызметінің  озіндік  жылдамдығы  эр  адамда  уақыт  козғалысының 

эртүрлі  қарқынын  жасайды.  Мәселен,  жүректің  жиырылуы  мен  тыныстың 

жиілігі  адамның  уақытты  санап  шығару  қабілетіне  ерекше  эсер  етеді.  Жүрегі 

минутына  92-102  рет  согатын  (тахикардия),  тынысы  минутына  18-22  рет 

болатын  кісілер  уақыттық  аралықты  (интервалды)  кем  санайды  жэне  әсіре 

бағалайды.  Ал  жүрек  соғуы  минутына  58-62  рет  (брадикардия),  тынысалу 

шапшаңдыты  минутына  12-14 рет адамдар  уақыттық  мерзімді  асыра  санайды 

жэне кем бағалайды.

Организмнің  меншікті  ішкі  өзіндік  уакыт  санағышы  болады.  Олар  ішкі 

кабылдагыш  аркылы  жүзеге  асырылады.  Алайда  бұл  жүйелер  арқылы 

уакытты іштен санап  шыгу онша дэл болмайды, ол екі  есе баяу жүреді.

Уақытты  сезу  жэне  бағалау  эркімде  әргүрлі,  олар  жынысты,  жаска 

байланысты  болады.  Балалар  уақытты  дэл  ажырата  алмайды,  ал  есейген 

сайын  тәжірибесі  көбейеді,  Үлдар  10-11  жасқа  келгенде,  қыздардан  гөрі,

уақыт  мерзімін  дэл  анықтайды.  Карт  кісілерде  жскс  басының  өзіндік  минуты 

кысқарады, тәуліктік ырғагы нашарлайды жэне қимыл әрекеті әлсірейді.

Уақыт  мерзімін  анықтау  адамның  жалпы  жағдайына,  коңіл  куйіне 

байланысты  болады.  Сыркаттану,  ауру  кезінде  адамның  өзіндік  минутының 

мсрзімі  кысқарады.  психикасы  өзгертенде  уакытгы  багдарлау  жойылады.  Ал 

эмоциялық  зорлану,  стресс  (ышқыну)  жагдайларында  дені  сау  адамдардың 

уакытты  түйсінуі  жақсарады.  Адамнын  коңіл  күйінің  жабығуы  кезінде 

уақыттың  24-26  секунд  бөлігі  бір  минуттай  болып  көрінеді,  ал  эйфория 

(желігу) кезінде 35-40 секунд бөлігі  15-20 секунд болып сезіледі.

А.А.  Ухтомский  уақыт  агымын  түйсінуге  жэне  бағалауга  адам  іс- 

әрекетінің  түрі  мен  шарттары  эсер  ететіндігін  анықтады.  Адам  уақытқа 

неғұрлым  көп  көңіл  аударса, ол  соғүрпым  ұзақ болып  көрінеді.  Ал  қиын жэне 

қызық істермен  айналысқанда уақыт тез етеді.

Орталық  жүйке  жүйесін  тежейтін  фармакологиялық  заттар  уақытты 

дүрыс  бағаламаушылықты  тудырады.  Ал  коздыратын  заттар  (алкоголь, 

кофеин)  қолданғанда  уакыт  мерзімін  асыра  багалау  иайда  болады.  Ұйқысы 

сергектік оралымы бұзылғанда уақыттық түйсік өзгереді.

Адамдардьщ  элемді  түйсіну  қабілетін  эмоция,  ой,  сезу,  интуиция 

райларына  карай  эмоциялық,  ойшыл,  сезімтал;  интуициялық  деп  төрт  типке 

бөледі.

Сөйтіп  адам  савасында  бірнеше  окигаларды  қамтып,  қалыптасатын 

уақыт  бөліктерін  түйсіну  талдаудың  көп  деңгейлі  жүйесі  арқылы  жүзеге 

асырылады.

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: