Адам физиологиясы
7-сурет . П р еси н а п ст ы қ (А ), п о ст си н а п ст ы к (Б ) т е ж е л у ү л г іс і
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| 1 7-сурет .
П р еси н а п ст ы қ (А ), п о ст си н а п ст ы к (Б ) т е ж е л у ү л г іс і. 1 - м о т о н е й р о н д ы к озды р аты н а к со н тарм ағы ; 2 - Р е н ш о у ж а су ш а сы н қ озд ы р аты н а к со н гарма» ы; 3 - Р е н ш о у ж а су ш а сы ; 4 - м о т о н е й р о н ; 5 - м о т о н е й р о н н ы ң ак сон ы . Орталық жүйке жүйесініц рефлекстерді үйлестіруі Орталық жүйке жүйесінің ең көрнекті жэне маңызды қызметінің бірі рефлекстерді келістіру, үйлестіру, координациялау. Мысалы, оң аяқты бүгетін етгердің орталығы қозып тонусы көтерілсе, дэл сол сәтте бүгілген аяқты жазатын еттердің орталығы тежеледі жэне жұлынның екінші жартысындағы аталған орталықтарда қарама-қарсы үрдістер туады, ягни бүгу орталығы тежеледі, ал жазу орталығы қозады. Сондықтан оң аяқ бүгілгенде сол аяк жазылады. Осының аркасында адам жүре алады. Адам бір сәтте тамакты шайнап жэне жүта алмайды, өйткені шайнау мен жұту орталықтары бір мезгілде қозбайды. Біреуі қозғанда, екіншісі тежеледі. Сондай-ақ дем алу орталығы козса, дем шығару орталығы тежеледі. Осының арқасында тыныстың екі кезеңі омір бойы бірін-бірі алмастырып отырады. Орталык жүйке жүйесі де козу мен тежелу үрдістерінің тууы мен сөнуін, орталықтар- дың
карым-қатынасын үздіксіз жөнге келтіріп үйлестіріп отырады. Рефлекстерді келістіріп үйлестіруде орталык жүйке жүйесіндегі су бординация қүбылысы мен қозуды өткізу ерекшеліктері эсіресе жинақы қозу, конвергенция мен окклюзиянын маңызы өте зор. Бұлармен катар орталық жүйке жүйесіндегі кездесетін бірнеше
құбылыстар (принциптер) рефлекстерді үйлсстіру негізін кұрады: қозу мсн тежслудің жайылысы (иррадиациясы), бір жерге шогырлануы (концентрациясы), үрдістердің индукциясы мен реципроктық тежелу, доминаттық козу, кері байланыс, сощ ы жалпы жол. Орталыктагы козу сол жсрде қалмай, қызметі байланысты басқа орталықтарга жайыла бастайды. Қозудың жайылуын козу жайылысы дейді. Қозу мен қатар оның айналасымдағы орталықтарда тежелу туып, козу үрдісін жан-жағынан қоршап, оны кері қарай алғашкыда найда болған жеріне шогырланады (концентрация). Қозу сиякты тежелу де орталыкта жайылады, одан соң жиналады. Жүйке үрдісгерінің бұл қасиет ми сыңарлары қыртысында да кездесетінін И.П. Павлов эдсйі қойылган тэжірибеде дэлелдеген. Қозу мен
тежелудің жайылысы мен шоғырланысы тітіркендіргіштің күшіне байланысты. Торлы қүрылым жүйке үрдістерініц жайылысы мен шоғырлануын регтейтін орталық болып саналады. Жүйке оргалығында пайда болған бір үрдіс екінші қарама-қарсы үрдістің тууына ссбепкер болады. Бұл индукция қубылысы. Жүйке жүйесінде қозу тежелуді, тежелу қозуды тудырады. Мәселен, жүлынның бір сегмснтініц жартысында бүгу орталығы козады. Мұнымсн бірге екінші жартысьшдагы жазу орталығы қозып, бүгу орталығы тежследі. Келесіде осы орталыктагы үрдістср бірін-бірі алмастырады. Осыган орай индукция бір мезгілді жэнс бір дәйекті кезекті боылып екі түрге бөлінеді. Индукция себебінен пайда болған тежелуді Ч. Шерингтон репрокциялық (жегілген немесе косарланыс) тежелу деп атаган. Репрокциялык тежелудің аркасында бір сәтте орталыкта қарама-карсы козгалтатын кимыл рефлекстері гумайды. Бүл құбылыс рефлекстердің бірбірімен үйлесуін камтамасыз етеді. Осыған орай дем алган сэтте дем шығарылмайды, ауыздағы ас шайналып түрғанда жұтылмайды, бүгілген аяк дэл сол арада жазылмайды т.т. Көпке дейін репрокциялык (жегілген) тежелудің пайда болу механизмі белгісіз сді. Д.Ж. Экклс жұлын орталыктарында кездссепн бір мезгілді индукциянын Реншоу жасушалары тэрізді аралык тежслу жасушалардың қатысымен туатынын анықтады. Мысалы, бүгу орталығына арналған серпініс сол орталықты қоздырумен қагар кызметі қарама-қарсы орталыкты, аралык тежеутпі нейрондарды да сол сэтте қоздыру арқылы тежейтінін көрсетті. Доминаттық козу (лат. - dominantus - үстемдік, үстем). Белгілі бір жағдайда уақытша бір орталық үстемдік етегін билеуші орталық бола алады (А.А. Ухтомский). Үстем қозу орталығы баска орталыктардың қызметін тоқтата алады. Бұл орталықтың ерекше қасиеттері бар: 1. Өте қозғыш келеді. Қозу табалдырығынан томен күштерге жауап береді. 2. Басқа орталықтарға бағьпталған серніністерді өзіне тартып, езіндегі қозуды күшейтеді де, басқа орталыкгардың кызметін тежейді. 3. Қозу созыңқы (инертті) болады. 4. Қозудың күші, жиілігі тітіркендіргіштің күші мен жиілігінен көп артық. Сәл тітіркеңдіргішке күшті жауап бсреді. 95 5. Қозу тез жинақталады. Бұл орталык керексіз рефлекстерді токтатып тастайды. Организмге өте қажеттілерін тудырады. Сөйтіп, оның организмді дегеніне, алдына қойылған мақсатына жеткізуде маңызы зор. Әдетте үстем козу ұзаққа созылмайды, гіршілікке қажет қызмет орындалған соң оның үстемдігі жоғалады, билігі тоқтайды. Өте тұрақты үстем козу cay адамда кездеспейтін ой пікірлердің пайда болуына әкеліп согуы мүмкін.
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|