керек»  (А.Байтҧрсынов)  деген  тҧжырым  туралы  ӛз  пікіріңді

138 
 
13-модуль  
Танымдық блок 
Қазақстаннан тысқары, туыстас республикаларда 
тҧратын қазақтардың тіліндегі ерекшеліктер 
Тәжікстандағы қазақтардың тіл ерекшелігі 
Тҽжікстанның  Қорғантҿбе  облысының  Вахш  алқабын  мекен 
етіп отырған қазақтардың осы ҿңірге келіп қоныстанғанына алды 
бір  ғасырдан  артық  уақыт  болған.  Кҿпшілігі  негізінен  ҿткен 
ғасырдың  орта  шенінде  барса,  біразының  орнығуы  отызыншы 
жылдар.  Ҽлемнің  40  шақты  елінде  тарыдай  шашыраған 
қазақтардың  20  мыңы  Тҽжікстан  жерінде  мекен  етеді.  Қазір 
олардың  біразы  ҿз  Отанына,  ата  жұртына  қайтып  кҿшіп  келіп, 
Қазақстанның  оңтүстік  аудандарына  қоныс  тебуде.  Этникалық 
жағынан мұнда Кіші жүз құрамына кіретін адай, ҽлім жҽне алаша 
руларының ұрпақтары. Олар алғаш келгенде Молдаман, Қаратау, 
Сарыкемер, Теректі тауларындағы Дарбаза бұлақ, Қошқар бұлақ, 
Найман бұлақ, Үш бұлақ, Ҿлең бұлақ, Қара бұлақ деген жерлерді 
иемденген екен. Содан бері жергілікті тҽжік, ҿзбек халықтарымен 
тығыз  қарым-қатынас  жасап  келеді.  Мұндағы  тұрған  қазақтар 
ҿзбек  мектептерінде  оқиды.  Ҿз  ана  тілімен  бірге  ҿзбек,  тҽжік 
тілдерін де жақсы біледі. Аталған халықтармен тығыз байланысы 
осындағы  тұрған  қазақтардың  тіліне  де  едҽуір  ҽсерін  тигізгені 
байқалып  тұрады.  Бұл  ҿңірдегі  тұрғындар  тілін  зерттеу                  
1974  жылдан  басталады.  Осы  жылы  профессор  С.Омарбеков 
Қорғантҿбе  облысына  барып,  материал  жиып  қайтады.  Келесі 
жылы  1975  жылы  профессор  О.Нақысбеков  пен  кіші  ғылыми 
қызметкер  Ф.Сағындықовалар  барып,  аталған  облыстың  Вахш, 
Колхозабад  аудандары  тұрғындар  тілінен  материал  жияды.              
1976 жылы Ҽ.Османова, Ф.Сағындықова жҽне Ж.Бейсенбаевалар 
барып,  зерттеу  жұмысын  жүргізеді.  Осы  ізденудің  нҽтижесінде 
мақалалар  мен  еңбектер  жарық  кҿре  бастады.  Қазір  Қ.А.Яссауи 
атындағы 
Қазақ-түрік 
университетінің 
аға 
оқытушысы 
М.Абдулханова  осы  ҿңірдегі  тұрғындар  тілін  зерттеп  еңбек 
жазуда. 
Тҽжікстанда  тұратын  қазақтар  тілі  этникалық  құрамы  кіші 
жүз қазақтары болғанмен тілдік ерекшеліктері жағынан оңтүстік 
сҿйленістер  тобына  жататын  ҿзбек,ҽсіресе,  тҽжік  тілімен  ортақ 
сҿздері мол жеке сҿйленіс. Тілдегі фонетикалық, грамматикалық, 
лексикалық  ерекшеліктердің  біразын  мысал  ретінде  келтірдік. 

139 
 
 
Тҽжік  қазақтары  тіл  ерекшеліктерін  жинау  үшін  үш  рет 
ұйымдастырылған 
диалектологиялық 
экспедициялардың 
материалына қарағанда мұндағы дыбыстық ерекшеліктердің дені 
де оңтүстік говорлар тобымен ұштасып жатады. Тҽжік қазақтары 
тілінде  ұшырайтын  осындай  кейбір  дыбыстық  құбылыстар 
жайында  мақала  да  жарық  кҿрді.  Осы  жиылған  деректерге 
қарағанда,  тҽжік  қазақтары  тілінде  жиі  ұшырайтын  мынандай 
ерекшеліктерді бҿліп айтуға болады. 
Бұл говорға тҽн басты дыбыстық құбылыстың бірі – кҿпшілік 
қазақ  говорларындағы  ұяң  б  орнына  қатаң  п-ның  жиі 
қолданылатындығы. Оңтүстік говорлар тобында бұл құбылыс бар 
болғанымен, тҽжік қазақтары тілінде ҿте жиірек. Мысалы: полат 
(болат),  пол  (бол),  пҥтіл  (бүкіл),  пҥтҥн  (бүтін),  пҥке  (бүге), 
пешпент  (бешпет),  палуан  (балуан),  пітірді  (бітірді),  песін 
(бесін),  пайлау  (байлау),  пешене  (бешене),  т.б.  сҿздер.  Қазақ 
тілінің  басқа  жерлерінде  ұяң  б-мен  айтылып,  оның  орнына 
оңтүстікте  қатаң  п-ның  қолданылуын  аралас  отырған  ҿзбек 
халқының  ҽсері  деп  айтуға  ҽбден  мүмкіндік  бар.  Ҿйткені  осы 
келтірілген  мысалдардың  кҿбі  ҿзбек  тілінде  қатаң  п-дан 
басталады. 
Ендігі бір кҿзге ілінетін дыбыстық құбылыстың бірі с мен ш 
дауыссыздарының  алмасуы.  Қазақ  ҽдеби  тілінде  жҽне  қазақ 
тілінің  кҿптеген  жерлерінде  с  қолданылатын  сҿздерде  тҽжік 
қазақтарында  ш  айтылады.  Мысалы:  шамал  (самал),  шамиян 
(самиян),  шор  жер  (соржер),  шорпа  (сорпа),  шаты  (саты),  қыш 
(қыс), шерт (серт), шерік (серік), ашпаз (аспаз), іш (іс), піш (піс), 
тышқары  (тысқары).  Бұл  құбылыс  та  кҿрші  ҿзбек  тілінің 
ҽсерінен  болып  отыр.  Ҿзбек  тілінде  келтірілген  мысалдардың 
кҿбінде ш қолданылады. К, қ мен г, ғ дауыссыздарының алмасуы 
да  тҽжік  қазақтары  тіліне  тҽн  құбылыстың  бірінен  саналады. 
Қазақ  тілінің  басқа  говорларында  қ,  к  қолданылатын  біраз 
сҿздерде бұл ҿңірде ұяң ғ, г дауыссыздары жұмсалады.  
Мысалы:  ғоза  (қоза),  ғумай  (құмай),  ғыжым  (қыжым),  гедей 
(кедей), гілем (кілем), гҥнәкәр (күнҽкер), гҥлдіру (күлдіру). Мұнда 
сҿз басында ұяңдап айтылатын сҿздер саны молдап кездеседі. Бұл 
құбылысты  да  ҿзбек  тілінің  ҽсері  деп  қарауға  болады.  Сҿз 
басында  кейбір  дауыссыздың  қосылып  айтылуы  да  бұл  говорға 
тҽн  құбылыс  екенін  аңғартады.  Қазақ  тілінің  басқа  говорында 
дауысты  дыбыстан  басталатын  әуіз,  асар,  әр,  т.б.  сҿздерге  тҽжік 

140 
 
қазақтары  тілінде  һ  қосылып  (һәуіз,  һәшәр  //  һашар,  һәр)  болып 
айтылады. 
Тағы  да  бір  кҿңіл  аударарлық  құбылыстың  бірі  ә  (а)  мен  е 
дауыстыларының алмасуы. Ҽдеби тілде  жҽне  қазақ тілінің басқа 
говорларында  е  қолданылатын  жерде  тҽжік  қазақтары  тілінде  ҽ 
дауыстысы жұмсалады. Мысалы: әсәл (ҽсел), дәреу (дереу), кҥләә-
кҥләә (күле-күле), бір мәртә (бір мҽрте), кәу-кәулеп (кеу-кеулеп). 
Ал  кейбір  сҿздерде  е  орнына  а  дауыстысы  айтылады.  Мысалы: 
кәсал  (кесел),  дерәу  (дереу),  тиірман  (диірмен),  дҥниа  (дүние), 
мәкам  (бекем),  бекар  (бекер),  гҥнәкар  (күнҽкҽр),  жҥннан 
(жүннен).  Тҽжік  қазақтары  тіліндегі  қысаң  е  орнына  ашық  а,  е 
дауыстыларының  жұмсалуы  да  ҿзбек  тілінің  материалдарымен 
сай келіп жатады. 

жүктеу/скачать 1,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: