Ағартушылық істің дамуы және өнер қайраткерлері

Орыс география қоғамының төрағасы

жүктеу/скачать 23,73 Kb. бет 2/2 Дата 11.04.2023 өлшемі 23,73 Kb. #81584

Бұл бет үшін навигация:

• Орыс география қоғамының түркістан бөлімі

Орыс география қоғамының төрағасыболып патша әулетi – ұлы князьдар белгiленген (1845–1892 ж. Константин Николаевич, 1892–1917 ж. Николай Михайлович). Бiрақ нақты басқару жұмысын вице-төраға, кейiн президент атқарып келдi. Вице-төраға қызметiне Ф. Литке, П. Семенов-Тян-Шанский, Ю. Шокальский, президенттiкке Л. С. Берг, Е. Павловский, С. В. Калесник, т. б. сайланды. Географиядан үздiк ғылыми жұмыстарға берiлетiн 4 алтын (үлкен медаль, Ф. Литке, П. Семенов-Тян-Шанский, Н. Пржевальский атындағы), бiрнеше күмiс, қола медальдар және сыйлықтар тағайындалған. Әр кезде Орыс география қоғамы мүшелiгiне қазақтан шыққан зерттеушi ғалымдар Ш. Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, М.-С. Бабажанов, т. б. сайланды. Бабажанов этнография зерттеулерi үшiн қоғамның күмiс медалiмен марапатталды. Қазақтың тұңғыш географ-ғалымы Уәлиханов еңбектерiнiң алғашқы жинағын Орыс география қоғамы жинақтап, бастырып шығарды. Орыс география қоғамының түркістан бөлімі – ғылыми зерттеу мекемесі. 1896 ж. 20 мамырда ашылды. Бөлімнің алдына өлке ресурстарын зерттеу мақсаттары қойылды. 1899–1902 ж. Орыс география қоғамы Т. б-нің ұйымдастыруы бойынша, Л. С. Бергтіңбасшылығымен Арал экспедициясыжүргізілді. Экспедияция теңізді зерттеп, геолология және зоология материалдар жинады. Бұл материалдарды өңдеуге көрнекті ғалымдар тартылды. 1903–1904 ж. Балқаш экспедияция ұйымдастырылды. Осы экспед-лар деректерінің негізінде Берг географияның жаңа саласы – лимнологияны негіздеді. 1902–1904 ж. В. В. Сапожников Жетісуғасаяхат жасап, Балқаш к-нен Ыстықкөл өңірі мен Жоңғар Алатауына дейінгі аумақты зерттеп шықты Ол Жетісуға өсімдіктер және жануарлар дүниесі бар жеке аудан ретінде толық сипаттама берді. 19 ғ-дың аяғы – 20 ғ-дың басында экспед. қызметі жоспарлы сипат алды, өз бағдарламалары болды, экспед-лар көбінесе аз зерттелген немесе зерттелмеген аудандарға жіберілді. Жиналған материалдар негізінде, Н. Н. Пантусов, Н. А. Зарудный, В. Ф. Ошанин, Г. Д. Романовский, А. П. Федченко, т. б. Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияныңтарихы, әлеуметтік-экономикалық жағдайы жөнінде мақалалар жариялады. 2. Қазақ әдебиеті ХІХ ғасырда аса бір елеулі, құнарлы кемелденуді , түрленіп, түлеуді бастан кешті. ХІХ ғасыр қазақ әдебиетінің бел асқан кезеңі болды. Әдебиет тарихының мәселелері түпкілікті қозғала бастаған жиырмасыншы ғасырдың басынан бері ХІХ ғасыр әдебиеті айрықша назарда болды : шұқшия зерттелді. Бұл дәуірдің әдебиет үлгілері , оның туу жасау себептері тек қана сырт мазмұндау емес, көркемдік негіздерімен дәлелденіп, айғақтала бастады. ХІХ ғасыр әдебиетінің сан-саласы, оны туғызушылардың өмірбаяны, шығармашылық мұрасы ғылым назарына ілікті. Өкінішке орай, түрлі саяси қаулы-қарар: әдеби мұраны ары тартып, бері тартып саясаттың, идеологияның көкпарына айналдырған тұстар аз болған жоқ: ол уақыттарда көркемдік әлем , сөз өнері жайлы ғылым жаландыққа, жасандылыққа барды, тоқыраған сәттері болды. Соның өзінде әдебиеттану ғылымы әдеби мұраны жиып, теріп, жариялап, бастырып: зерттеу ісін тоқтатқан жоқ. Қазіргі күнде қолымызда ХІХ ғасырда жасаған қазақ әдебиеті үлгілерінің қырау мұрасы бар: сол әдебиетті туғызушылардың өмірбаян, шығармашылық ғұмыры жайлы толып жатқан мәнді, маңызды мәлімет бар. Негізігі, басты сипаттары, ерекшелектері қамтылған ғылыми-зерттеу еңбектер бар. Соңғы уақыттарға шейін ХІХ ғасыр әдебиеті түрлі атауларымен бөлініп келгені мәлім. Бірақ ол атауларға көбіне сол әдебиеттің көркемдік негізі , әдеби үлгісі емес, көбіне мазмұндық, саяси мән жағынан берілген жалпы баға негіз болды. Кертартпа романтикалық, сыншыл реалистік деген атаулар әдебиет ерекшелігін ажыратуға қатысты қолданыстар, айғақтар болғанымен, өз мәнінде қолданылды деуге болмас. Бір кездерде біздің әдебиеттану ғылымымызда, көркемдік танымымызда реализм тек Абайдан басталды деген ұғындыру басым болды. Көркем әдебит реалистік негізсіз тумайтынын, жасамайтының мойындағымыз келмеді. ХІХ ғасырдағы әдебиеттің өзіне шейінгі жасап келген әдебиетпен сабақтастығы бола тұра , көркемдік жөнінде де, басылым, шығармашылық тақырып, мазмұн жөнінен де, бірнеше ерекшелігі, айырмасы бар. Негізінен, ХІХ ғасырға шейін ауыз әдебиеті, жыраулар поэзиясы болып келсе, енді әдебиет сырт түрі, үлгісі жағынан бірнеше түрлі болды. Ішкі көркемдік сапа жөнінен де көпөзгеріс, жаңалық туды Х. Досмұхамедұлы халық әдебиетін көркемдік жөнінен жіктеп отырып, ХІХ ғасыр әдебиетінің бір қырын көрсетер мына бір жайларға тоқталады. «Халық әдебиеті ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап жүйелі түрде хатқа түсе бастады. Әдетте оны қызығушылар мен Радлов, Потанин, Ильминский, Мелиоранский сияқты шығыстанушы мамандар жазып алды.Қазақ халық әдебиетінің нағыз жинаушысы этногроф Әубәкір Ахметжанұлы Диваев болды. Қырық жылдан астам уақыт бойы ол шаршамай-талмай қазақ халық әдебиеті үлгілерін жинады, жүйеледі және орыс тіліне аударды». Халық әдебиеті үлгілерін Омбыдағы орыс оқымыстыларының, зиялыларыныңтапсыруымен Шыңғыс Уәлихановтың, Шоқан Уәлихановтың жиыстырғаныбелгілі. ХІХ ғасырдың соңына қарай қазақ тіліндегі баспасөзде «Түркістан уәлаятының газетасы», «Дала уәлаятының газетасы » беттерінде әдебиет материалдары, оларға қатысты пікір, сыни ойлар жарияланды.Орыс тіліндегі түрлі басылымдарда, қазақ тіліндегі басылымдарда Алекторовтың, Диваевтың, Радловтың, Лютшьтің еңбектеріндегі әдебиет үлгілері жарық көріп жатты. ХІХ ғасырдың соңын ала, төңкеріске шейін Қазанда көптеген өлең кітап, жинақтар басылып шықты. Дулаттың «Өсиетнамасы», Шортанбайдың «Бала зары», түрлі қиссалар. ХІХ ғасырда жазба әдебиет туғанын М.Әуезов те нығыздай айтты. М.Әуезов түрлі саяси күйдің әдебиетке жаңа сарындар әлеуметшілдік, азаматтық бағыт әкелгенін айтты. ХІХ ғасыр әдебиетіне байланысты Сәбит Мұқанов 1942 жылы мынандай тұжырым жасады. ХІХ ғасыр әдебиетінің дәуірлері одан бұрынғы ғасырлардың әдебиет дәуірлеріндей көмескі емес, айқын, ашық. Мәселен: ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында ұлт бостандығын жырлайтын әдебиет жасалды. ХІХ ғасырдың 50-70 жылдарында «Зар заман» әдебиет басым болды. ХІХ ғасырдың 70 жылдардан бастап просветительдік (мәдениет үндеуші) әдебиет туды. С.Мұқанов ХІХ ғасыр әдебиетінде Айтысқа айрықша тоқталды. Айтыс- ХІХ ғасырда жасаған әдебиет үлгілерінің бір түрі. Мұқанов жіктеуінде, бөлуінде (1942ж) сыншыл реализм атауы жоқ, Абай дәуіріндегі әдебиетті мәдениетке үндеу деп бөледі. ХІХ ғасыр әдебиетінің негізгі бітім-болмысы, саяси-тарихи жағдайлары Х. Досмұхамедұлы, М.Әуезов, С. Мұқанов, Қ. Жұмалиев, Ы. Дүйсенбаев, Ә. Қоңыратбаев, Б.Кенжебаев, Х. Сүйіншәлиев, С. Қирабаев, Т. Кәкішов, Р. Бердібаев, М.Мырзахмедов. М. Мағауин, А. Жақсылықов, Б. Омарұлы т.б ғалымдар еңбектерінде жан-жақты қарастырылды. ХІХ ғасыр әдебиет үлгісі, түрі мол, сан жанрлы әдебиет. ХІХ ғасырда қазақ әдебиетінде жыр үлгісінің түрлі дәстүрлі жанрымен бірге жаңа өлең түрлері туып дамыды. Уақиғалы дастан-поэмалар, түрлі сырлы лирикалық өлеңдер, сатира, айтыс түрлері қатар жасады. Көркем прозаның үлгілері (Ыбырай әңгімелері), сыни мақалалар, түрлі баспасөз жанрлары, аударма әдебиет ғылыми-публицистика туып, қалыптаса бастады. Мазмұн мен түрдің жалпы сырт сипатына қарағанда әдебиет мынадай үлгілерде , салаларда көрінеді: Жыр үлгісінде келген түрлі толғау, терме, үгіт-насихат өлең: Ерлік, бостандық күрес жырлары. Тарихи жырлар: жоқтау, естірту, зар: Ақыл-нақыл , афоризм: Айтыс өлеңдер Сал-серілердің ән өлеңдері. Қиссалар Саяси-әлеуметтік көңіл-күй лирикалары Поэмалар Көркем қара сөз Публицистика Сын Аударма. ХІХ ғасыр әдебиетінің аса көрнекті өкілдері бостандық рухты жырлаған Махамбет ақын, Шернияз. — зар заман әдебиетінің айтулы тұлғалары Дулат, Шортанбай, Мұрат, Әубәкір. — әйгілі айтыс ақындары Шөже, Орынбай, Кемпірбай, Түбек, Марабай. — атышулы сал серілер Сегіз Сері, Біржан сал, Жаяу Мұса, Ақан сері. — қиссашыл ақындар: Қоқан езгісіндегі өңірдің әдебит өкілдері Сүйінбай, Мәделі, Құлыншақ, Майлықожа , Базар: — жаңа жазба әдебиет өкілдері: Абай, Ыбырай, Шоқан. жүктеу/скачать 23,73 Kb. Достарыңызбен бөлісу: