Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,66 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
| мал шаруашылығы десек те, мал шаруашылығы кәсібі, cgj шаруашылығы, уй шаруашылығы, бау-бақша шаруаіиыУ лығы, болмаса химия өнеркәсібі шаруашылығы, тау-кең. өнеркәсібі жабдықтары десек те, олардан ешқандай да, меншіктілік я болмаса белгілі бір жаққа (айтайық, бұ,Й арада үшінші жақка) тән мағына да, мән де анғарыл-; майды, тек екі я үш заттың (сөздің) араларындағы жал-і пы қатынас қана байқалады. Осындай жолмен, демеқ1 өзінің әуелгі қызметі мен мағынасынан бірте-бірте алыс- тай-алыстай келіп, бастапқы жақтық мағынасынан да, оның көрсеткіші (формасы) болу кабілетінен де біржо- лата айрылып, тек солардың қалдық-сілімтігі ретінде ға- на сақталып, көнеленген формалар есебінде жұмсальц жүрген кейбір сөздер мен тіркестер де осы қағидаға ай- ғақ бола алады. Мысалы, осы куні, сол куні, осы жолын сол жолы, бул жолы, бір куні, ертеңгі куні, ксиіегі кут, куні кеше, куні бугін, күні ертең, кундердің бір куні, кун- діз-туні деген сияқты қалыптасқан күрделі сөздерді (оның бер жағында, бүлардың бәрі де үстеу категория- сына ауысқан), сондай-ақ, дара қалпында да және күр- делі қалыптарында да тәуелдіктің үшінші жағында көне леніп қалған қайсы, қайсы-сы, бәрі, бәрісі, бәр-бәрісі, е\ азы, ең көбі сияқты сөздерді алсақ, осылардың қай-қай- сысында болса да тәуелдік жалғаудың бастапқы мағына^ сынан да, қызметінен де жұрдай болып айрылған, сөздер-, дің бөлінбейтін бөлшегі сияқтанып кеткен үшінші жағыі ның қосымшасын көреміз.
Тәуелдеулі есім (зат есім т. б.) сөйлемде бастауыіі болса, баяндауыштың (жіктік) жалғауы онымен жақ жг. ғынан киыспайды. Өйткені тәуелдеулі сөз кай жакта турі са да, баяндауыштың жіктік жалғауы әркашан үшіди!- жақта тұрады. Мысалы: әкем келді; акең келді; әке?сі кеіі ді т. б. Сонымен қатар, тәуелдеулі сөздердің ішінде ез дері қай жақта түрып бастауыш болса, баяндауыштй11 жіктік жалғауын да сол жаққа қойып, жақ жағынан № ыстырып айтуды керек ететін формалар да бар. Олар; өздік есімдік, оньщ әр алуан формалары, жалпылау есіи-1 діктері және жинақтық сан есімдер. Мысалы: өзім кеһ дім; өзің келдің; өзіңіз келдіңіз; өзіміз келдік; бәрімй келдік; бәріңіз келдіңіздер; бәрі келді; біреуіміз осыт болайық; екеуіміз сонда барайың; үшеуің мектепке рып келіңдер т. б. 1. Әдетте.^тәуелдік жалғау кептік жалдаудан кейнгйбл^ ді (мысалы: 'кітаптарым ,інілерЯм т. б.)- Бірақ туыст№. 54 ^атысты білдіретін кейбір сездерде тәуелдік жалғау кеп- тік жалғаудан бұрын да келеді (мысалы: апаларым — апамдар, әкелерім — әкемдер). Бірақ бұлай болудың се- мантикалық та, стилистикалық та ерекшеліктері бар. *рі.паларым дегенде, апасы бірнешеу екендігі айтылса, апамдар дегенде апасы және оның қасындағы басқа адамдар деген ұғым беріледі. Тәуелдік жалғау септік жалғауынаи да, жіктік жал- ғауынан да бүрын жалғанады, мысалы: әкемнің, әкемнен, зксммен, студентіңмін, студентіңізбін т. б. Бірақ тәуелдік жалғау түбір мен кейбір жүрнақтың және түбір мен кей- бір көнеленген формалардың арасына да түсе береді. Мысалы: өзімиіе, өзіңше, өзіңізиіе, әкемше, әкеңше, әке- ңізиіе, әкесінше, әкемізше. Сол сияқты, ишлқамнан, жу- ремнен, жүреңнен, жүресінен, етпетімнен, етпетімізден дегендерде тәуелдік жалғау түбір және онымен бірігіп калыптасқан кене формалардың арасына түсіп тұр. Тәуелдік жалғаулар қосымша эмодиялық-экспрессив- тік райды я мәнді білдірерліхтей де міндет атқарады. Мысалы, айым, кунім, әкем, көкем, қулдығым, жарығым, сғулем, қарағым, қанатым, жаным, қалқам, шырағым, қу- лыным, ботам, әкешім, кекешім, сәулешім, қарашығым, щалңашым, қулыншағым, ботақаным тәрізді формалар тыңдаушы адамның сезіміне әр алуан эмоциялық ықпал 'жасап, әр қилы экспрессивтік әсер ететіні аян. Демек, осылайша айтылған сөздер тындаушы адамды жақын тү- ту, жақсы керу райымен бірге, қүрметтеу, еркелету сияқ- ты катынастарды да аңғартады. Осы себептен дё қазақ елеңдерінің я бастамасы, я қайырмасы, әдетте, осы рең- дес сөздер мен формаларға толы болатыны мәлім. Мы- салы: Ға&ни-аи. саулем, Жүргенім менің бүйтіп сенің ау- рең... Қарағым, өзіңнен де сөзің тәтті. Сөзіңнен өзің ар- 7Щ инабатты...-, Ақсүңқарым, Жібегім, Жалғыз сенде ті- легім... Тәуелдік жалғаудың. екінші, үшінші жақтарының қо- сымшалары да қолданылу ерекшеліктеріне қарай, я үл- кен түтып қүрметтеу не сыйлау я мысқылдап кеке.ту не Қомсыну сияқты әр қилы қосымша экспрессивтік рең жа- майды. Мысалы: Мойны тасбақаның мойнындай қыл- к/іып, жылтыр табан масімен тайғанай-тайғанай Көжекең т®рге арең жетті (Ғ. Мүсірепов); Имекең тамағын ке- 'Неп, көзін алартыңқырап бір қойды (С. Торайғыров). Кісі аттарына жалғанып түрған тәуелдік жалғаудың екінші 55
57
жүктеу/скачать 0,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||