Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
-атын (-етін, -йтын, -йтін)
жүктеу/скачать 0,66 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
- Бұл бет үшін навигация:
- -атын
- -ар (-ер,. -р)
- Ескерту
- -ды (-ді...)
- Ол күліп
- (күле)
| -атын (-етін, -йтын, -йтін) формасы қай шақты біл- дірсе де, қажетінше, кептік, тәуелдік, септік, жіктік жал- ғауларын қабылдап, жұмсала береді. Мысалы: Түсін- бейтіндер, әдетте, оқымайды, тыңдамайды. Сенің түсінбейтінің де осындай қылығыңнан; Келетінімді бі- леді, күтетін болар т. б.
-атын формалы есімшеге -дай (-дей, -тай, -тей), -дық- тан жұрнақтары қосылып, туынды сөздер жасала бере- ді. Мысалы: айтатындай, баратындай, көретіндей; ба- ратындықтан, келетіндіктен, оқитындықтан т. б. Есімшенің келер шақ түрі етістік негізіне -ар (-ер,. -р) жұрнағы мен -мақ (-мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек) жүр- нағы жалғану арқылы жасалады. а) -ар жұрнағы арқылы жасалатын есімше сейлемде Қай орында, қандай мүше болып қолданылса да, семан- тика жағынан үнемі келер шақ мағынасын білдіреді. Бі- Рақ бұл форманың қолданылу ерісі, есімшенің езге (ет- Кен шақ) формаларына қарағанда тар. Мысалы, -ар фор- Малы есімше анықтауыш қызметінде аз жұмсалады 303 да, көбінесе баяндауыш ретінде қолданылады; сондай-ақ, бұл форма тұрлаусыз мүше бола алады, бірак өзге есім- шелерге қарағанда, әлдеқайда сирек жұмсалады (болым- сыз түрі -бар-ма-с, кел-ме-с, айт-па-с, біт-пе-с, жаз-ба-с, үз-бе-с). Бүл есімше тәуелденіп те, септеліп те, жіктеліп те колданыла береді, бірақ оған еш уақытта көптік жал- ғауы қосылмайды. Мысалы: Қайіта кірер есікті қатты жаппа; Айырылар дос ердің артқы қасын сұрайды; Бер- местің асы піспес; Көрмес — түйені көрмес т. б. Бұл есімшенің болымды және болымсыз түрі кайта- ланып жұмсала береді де, түрлену ерекшелігіне орай, сөйлемде әр килы мүше бола алады. Мысалы: айтар- айтпастан, келер-келместен (тек пысықтауыш қана болады); болар-болмас бірдеме жиналыпты (анықта- уыш), келер-келмесі мәлімсіз (бастауыш) т. б. Келер шақ көсемше екен, еді, емес дәнекерлерімен жэне -ақ шылауымен де жұмсала береді. Ондайда, әри- не, есімшеге күдік, сенім, шарт, болжал тәрізді косым- ша мағыналар жамалады (келер ме екен, айтар ма екен; барар еді, келер-ақ, айтар-ақ; келер емес, айтар емес т. т.). Бұл формадан -дай (-дей, -тай, -тей), -лық (-лік...) жұрнақтары арқылы жаңа сөздер туады. Мыеалы: жы- лардай, ренжірдей (аз); көрместей, білместей (көп) т. б. ә) -мақ (-мек...) жұрнағы арқылы жасалатыи есімше амал-әрекеттің алдағы уақытта жүзеге асуы анық, айкын (сенімді) екенін білдіреді. Мысалы: Тоты қүс түсті көбе- лек, жаз сайларда гулемек, Бәйшеиіек солмақ, күйре- мек. Олар осында келмек, біз оларды күтпекпіз т. б. Бұл есімшеге -шы (-ші) формасы қосылып та жұмсала береді. Ондайда есімше амал-әрекетті білдірмегенімен, жүзеге асу үмітін нығайта, күшейте түседі (мен айтпац- шымын; олар жүрмекші). -мақ (-мек) формалы есімше әредік қана септеліп, тәуелденіп жүмсалғаны болмаса, негізінде аз түрленеді (Алмақтың бермегі болады). -Мақ жүрнағы етістік негізінің болымсыз түріне қо- сылмайды. Сол себептен есімшеге (емес, жоқ) дәнекер- лері тіркесіп қана болымсыздық мағына білдіреді (кел- мек еілес, кел демек бар, кет демек жоқ). Ескерту: 1. -мақ (-мек...) формасы арқылы туған есімшелерден зат есімге айналып кегкен сөздер аса көп (қуймақ, піспек. ілмек, шақпақ, соқпақ, қыспаң т. б.)- Қазіргі қазақ тіліндегі -у (алу, жазу), -ушы (сөй- леуші, өтінуші), -аған (-еген), -ашақ (келешек, бола• 304 іиақ), -мыс (турмыс, болмыс, жазмыш, алдамыш), -ман (аларман, берермен), -ды (-ді...) формалары ерте кезде есімше жүрнақтары болған. Бірақ бүлардың ішінен тек -ды (-ді) формасы ғана (бар-ды-м, кел-ді-м, оқы-ды-қ, айт-ты-қ...) бірыңғай таза өткен шақтың көрсеткішіне айналған; өзге формалар шақтық мәнді білдіре алмай- тындықтан, есім жұриактарына айналып кеткен. § 95. КӨСЕМШЕЛЕР Етістік негіздерінен арнаулы қосымшалар арқылы жасалып, тиісті дәрежеде шақтық, модальдік және бас- ка мәндерді білдіретін ерекше формалар көсемшелер категориясы деп аталады^ Көсемшелер етістіктің' жалаң және күрделі негіздері- не, қимыл атауларына, есімшелерге, рай формаларына, көсемшелердің өздеріне басқа ешбір дәнекерсіз-ақ еркін тіркесіп, олардың белгілерін, сипаттарын білдіреді де, сөйлемде көбінесе динамикалы адвербиал (етістіктен болған пысықтауыш) болып қызмет аткарады. Көсемше- лердің осы касиеті оларды етістіктің өзге формаларыиан (категорияларынан) ерекшелендіріп отыратын негізгі жалпы грамматикалық (категориялық) сипаты болады. Мысалы: Ол күліп сөйледі; күле сөйледі; күліп (күле) •сөйлесті; күле (күліп) сөйлескенше; күліп. (күле) сөй- лескендей; күліп (күле) сөйлесе ме екен; күле сөйлесіп отырды т. б. Мұнымен қатар, көсемшелердің барлық түрлері де бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы бола береді, бірақ олардын ішінен тек жіктелетін түрлері (-ып, -іп, -п; -а, -е, -й) ғана басыцқы сөйлемнің баяндауышы болады. Мы- салы: Жаңбыр жауып, жер көгерді; біз келмей, сен ор- ныңнан қозғалма; Күн суытңалы, үй де суыды; Сен кел- гениіе, біз үйде боламыз; Біз бүл кітапты оцыппыз; Қазір- үйге қайтамыз т. б. ' Көсемшелер жеке-дара сөз есебінде қолданылмайды, Морфологиялық жағынан түрленбейді, демек, көптік, тә- Уелдік, септік қосымшалары қосылмайды, тек әредік ка- на жіктеледі, пысықтауыш және баяндауыш қана бола- Ды. Көсемшелер тек етістік негіздерімен, олардан өрбіген етістік формаларымен ғана тіркесетіндіктен, субстантив- тік, адъективтік қызмет атқармайды, тек пысықтауыш, баяндауыш болады және күрделі етістік компоненттерініц Күрамында негізгі я жетекші сыңар есебінде кызмет етеді. 305 Осыған орай, көсемшелердің әбден қалыптасқан дагдылы кызметі етістіктің белгісін білдіру болады. Рас, үстеулер де етістіктің белгісін білдіреді, бірақ үстеулер ол белгіні сөздін лексикалық семантикасы (ертең, бүгін, кеиіе, бу~ рын, кейін, соңыра,...) арқылы білдірсе, көсемшелер ол үшін ездерінің қосымшаларын дәнекер етеді жэне көсем- шелердің осы семантикасында сәл де болса, шақтық мән я онын иышанасы болады. Қесемшенін шақтык қасиеті оның пысыктауыштық қызметінде көмескі де болуы мүм- кін, бірақ баяндауыш болғанда, шактык мәні айқын кө- рінеді. Мысалы: мен барып сөйлесейін; мен бара сөй- лесейін; мен баратынмын деген сөйлемдердегі бар етіс- тігінен туган көсемшелердің мағыналарын салыстырып керіңіздер. Сонымен, кесемшенін жалпы грамматикалық (кате- гориялык) кызметі етістік айналасына байлаулы болса, мағынасы етістікке катысты белгімен байланысты бо- лады. Осы себептен де көсемшелер етістіктің негізгі бір категориясы саналады. - Бұл категорияның арнаулы формалары бар. Олар мыиалар: 1) -ып, -іп, -п; 2) -а, -е; -й (бұл екеуі жіктеле- леді); 3) -ғалы, -гелі, -қалы, -келі; 4) -ғанша, -генше, -қанша; -кенше (бұлар жіктелмейді). Жоғарыда айтылған ерекшеліктеріне орай, шакқа катысына қарай, кесемшелерге темендегідей қысқаша сипаттама беріледі. Өткен шақ көсемше етістік негізіне -ып (-іп, -п), -ғалы (-гелі, -қалы, -келі), -ғанша (-генше, -қанша, кен- ше) жүрнақтары жалғану арқылы жасалады. Өткен шақ көсемшенің бірінші түрінің мағынасы да, кызметі де орасан кеп. Олардың кейбір негізгі сыр-си- пат^ары мынадай: Б^л форма дара түрде де (айтып; көріп), қайталанып та (айтып-айтып, көріп-көріп), қосарланып та (келіп-ке- тіп, көріп-біліп), бірінен соң бірі тізіліп те (мен бәрін көріп, біліп, түсініп, байыптап &аырмын), аналктика- лық етістіктің жетекші компоненттері ретінде де (айтып жібер; сүрініп кетіп жүрме) және жіктеліп те (айтыппын; көріпсің) жүмсала беред^ Осындай ситуацияларда кө- семше, біріншіден, сөйлемде амалдың белгіеін, бейнесін, мезгілін, тәсілін, себебін жәие баска сипатын білдіретін дара я күрделі пысықтауыш болады (мысалы: Мен ин- ститутқа оқуды аңсап келіп түстім; Ол мектепті жумыс істей жүріп бітірді; Олар кино көрейін деп. кетті; Ad- 306 жүктеу/скачать 0,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|