Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология

1. 
   -ыс, -іс, -с жұрнактары кейбір етістіктерден нақ- тылы лексикалық мазмұнына орай туынды есім жасай- ды. Мысалы: ұқсас, таныс, талас, жалғас, тіркес, келіс, кетіс т. б.
   
2. 
   -қыр, -ғыр, -кір, -гір косымшалары өнімсіз болса да әрі туынды етістік (ысқыр, пысқыр, ощыр, түшкір, үшкір, қышқыр) әрі туынды сын есім (ушцыр, өткір, білгір) жасайтын омоним жұрнақтар.
   

күрделі формалар да тудырады Мысалы: қүрғыр, өртен- гір, қадалғыр, арам қатқыр, сеспей қатқыр, көсегең кө- гергір, өркенің өскір т б.

3. 
   -мыс (-мыш) формасы кейбір етістіктерден сын- дық ұғым тудыратын көне форма есебінде кызмет етеді Мысалы: жасамыс, айтылмыш, тарамыс, жазылмыш, жаралмыш т. б.
   
4. 
   -ымтал (-імтал) формасы. Бастапқы жалаң -ым және -тал қосымшаларынан қүралған күрделі жұрнақ. Оның сөз тудыру кабілеті тіпті аз, өзі жалғанған етіс- тіктерден, олардың мағыналарына орай, белгілі бір әре- кетке бейімділікті, қабілеттілікті білдіретін туынды сын есім жасайды. Мысалы: ұғымтал, өсімтал, сезімтал т б
   
5. 
   -қы (-кі, -ғы, -гі) жұрнағы кейбір ётістіктерге жалғаиып, олардан сол сөздердің мағыналарына байла- нысты туған сындық үғымнын атауларын жасайды. Мы- салы: бүралқы, оралғы, жинақы, күлдіргі т. б.
   
6. 
   -ыр, -ір, -ар, -ер.
   

1. 
   -ыр (-ір, -р.-) формасы кейбір негіздерге жалға- нып, олардың лексикалық мағынасына катысты туған сындық ұғымның атауларын білдіреді. Мысалы: жүмыр, иір, обыр, қыңыр, тықыр, шымыр, қүзар, былжыр т. б.
   
2. 
   -ыр (-ір, -ар, -ер...) қосыміиасы кейбір еліктеу сөздерден де туынды сын есім жасайды. Мысалы: жал- тыр, жылтыр, сылбыр, былбыр т. т.
   

7. 
   -у жұрнағы кейбір етістіктерге жалғанып, лекси- калық мағынасына қатысты сын есімдер жасайды. Мы- салы: жарау, қызу, тақау, жадау, жабырқау, түзу, таяу, бітеу, баяу, көлбеу, қату т б.
   
8. 
   -аған (-еген) жүрнағы кейбір салт және сабақты етістіктерге жалғанып, олардан мазмұнына сәйкес, бел- гілі бір іс-әрекетке бейімділікті білдіретін туынды сын есімдер жасайды. Мысалы: тебеген, қабаған, сүзеген, қашаған, береген, алаған, безеген, көреген т. б.
   
9. 
   -ын (-ін, -н) жүрнағы кейбір етістіктен және кей- бір көне негіздерден туынды сын есім жасайтын өнімсіз қосымшаның бірі. -ын (-ін, -н) қосымшасы өзінің жал- ғанатын сөзінің лексикалық мағынасына қатыстық сын есімге тән мағына жамайды. Мысалы: ортан, бүтін, ер- кін, үзын, жайын т. б.
   
10. 
    -қалақ (-келек, -ғалақ, -гелек) жұрнағы кейбір етістіктерге жалғанып, солардың лексикалық мағынасы-' на сәйкес, белгілі бір іс-әрекетке бой ұратындықты біЛ'
    

11. 
    -алақ (-елек) жүрнағы негізінен, еліктеу сөздерге * жалғанып, олардың бейнелеу ұғымына катысты туынды
    

12. 
    -анақ жұрнағының туынды сөз жасаудағы үлесі тіпті аз да, өнімі тіпті жоқтың қасы деуге болады. Өйт- кені бұл жұрнақ арқылы тек суқ, шүқы, иіық сияқты 61- pep етістіктен ғана олардың нақтылы лексикалык ма- ғынасына қатысты сындық ұғымды білдіретін туынды сөздер жасалады. Мысалы: сүғанақ, иіүқанақ, шығанақ т. б.
    
13. 
    -ғылықты (-гілікті, -қылықты, -кілікті) жүрнағы -қы, -лық, -ты компоненттерінен қүралған; бүл қосым- ша кейбір салт және сабақты етістіктерге және мекен атауын білдіретін кейбір зат есімдерге жалғанып, косы- латын сөзінің мағынасына байланысты туынды сын есім- дер жасайды. Мысалы: жеткілікті, түрғылықты, жергі- лікті, тыңғылықты т. б.
    
14. 
    -мсақ, (-мсек, -ымсақ, -імсек) жұрнағы -м және -сақ (-сек) қосымшаларынан жасалған. Бүл форма кей- бір салт және сабақты етістіктерге жалғанып, іс-әрекет адамның әдетіне, қалыпты үйреншігіне айналған қасие- тінің сипатын білдіретін сын есім жасайды. Мысалы: сүрамсақ, тілемсек, жарамсақ, берімсек, өлімсек, алым- сақ, сатымсак; т. б.