Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
Ахмеди ыс А ов азіргі аза тілі морфология
- Бұл бет үшін навигация:
- -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек
- § 98. ҮСТЕУ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА /
| Мақсатты (арнаулы) келер шақ формасы амал- әрекеттіц алдағы уакытты шүбәсыз, күдіксіз (қайткенде де) жүзеге асатынын және онда бір максат барын коса білдіреді. Бүл форма етістік негізіне есімшенің мақсатты келер шағының -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек жүрна- ғы жалғану арқылы, кенде соңғы жүрнақтың үстіне -шы дәнекері косылу арқылы жасалады. Мысалы: Біз ертең жиналмақіиымыз да, онда сембілікке кім, қаіиан, қайда баратынын сөз етпекпіз; Бүгін кітапхансіға бармақпын, жолға қажет кітаптар алмақпыи.
IX т a р а у ҮСТЕУ § 98. ҮСТЕУ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА / Үстеу сөздер заттың әр қилы қимылы мен ісінің (етіс- гіктің) әр түрлі сындык, бейнелік, мекендік, мезгілдік, шарттық, мелшерлік күй-жайларын және сыннын белгі- сін білдіреді. Ал, қимылдың белгілері пысықтауыш м,ү- ше ретінде қолданылатын баска есім сөздер мен етістік формалары (мысалы, көсемшелер) арқылы да білдірі- леді. Бірақ белгілі жағдайда ғана пысықтауыш болып қызмет атқаратын ондан есім сөздер мен етістік фор- малары өздерінің бастапқы қасиеттерін жоймййды. Осы себептен пысықтауыш мүше болған сөздердің барлығы бірдей үстеу болуы шарт емес. Ол осы үйде түрады жә- не Мен мынау колхоздан пана таптым, енді орным осын- да (М. Әуезов) деген сөйлемдерді алсақ, бірінші сөн- лемдегі пысықтауыш үйде деген сөз болса, екінші сөй- лемдеғі пысықтауыш — осында деген сез. Бірақ мағына жағынан бүл екі пысықтауыштың арасында елеулі айырмашылық бар: жатыс септігінде колданылып пы- сықтауыш болып түрған үйде деген зат есім түрушының мекенін (орнын) айқын білдірсе, осында деген пысыкта- уыш түрушының мекенін жалпы түрде ғана хабарлап тұр. Екіншіден, үй деген зат есім жатыс септікте түрып Қана пысықтауыш болып түрса, осында деген пысыкта- Уьтштың бастапқы түбірі осы деген есімдік болғанымен. 333 -нда қосымшасы онын табііғн бөлшегі болып тұракта- лып, көнеленіп калған. Сол калпында ол тек пысықта- уыш кызмтеінде жұмсалады. Сол сияқты, бірге бірді қосса, екі болады; Бірге жа- сасып келгенмен, жақынға хсақынның қасиеті бірден танылмайды (М. Әуезов) деген сөйлемдердегі бірге-ні салыстырсақ, екеуінің түрі бірдей болғанымен, мағына- сы мен қызметі екі басқа. Олардың екеуінің де бастап- кы түбірі — бір, екеуінің де қосымшасы — барыс септік жалғауы -ге. Бірақ бұл сөз мағына жағынан екі жары- лып сараланған. Алғашкы сөйлемдегі бірге өзінің тура мағынасында қолданылып, толықтауыш болып тұр. Ол барыс септіктің нешеге? қаншаға? деген негізгі сүрау- ларына жауап береді. Ал, екінші сөйлемдегі бірге сөзі бастапкы мағынасынан алыстап, демек, объектілік мән- нен адвербиалдық мағынаға көшіп, кимыл қалай жаса- латындығын білдіреді. Ендеше, алғашкы сөйлемдегі бір- ге деген сөз барыс септіктегі сан есім болса, екінші сөй- лемдегі бірге деген сөз үстеу сөз болады. Осылар тәрізді, бірден бірді кемітсе, ноль қалады; Қуаныш, қайғы бірден қысқан Жамалдың көзі, булау- дай (Ғ. Мұстафин) дегендегі бірден деген сөз алғашкы сөйлемде шығыс септіктегі зат есім (толыктауыш) бо- лады да, екінші сөйлемде үстеу сөз (пысықтауыш) бо- лады. Осылайша мағына жағынан әуелгі төркіндерінеғ (мысалы: зат есімдердің, сын есімдердің, сан есімдердіқ ғ.сімдіктердің катарларынан) бөлініп, лексикалық маз- мүны жағынан қимылдың алуан түрлі күй-жайларын білдіретін сөздер үстеуге жатады. Тіліміздегі бірге, бір- де (кейде деген мағынадағы), бірден, кенеттен, лажсыз- дан, кейде, шалқасынан, жүресінен, зорға, жатқа, босқа, текке, қапыда, абайсызда, жөнімен, ертемен, алға, арт- қа, алда, артта, мұнда, сонда, осында сияқтанған үстеу- лердің барлығы да жоғарыдағыдай көнелену жолымен калыптаскан үстеулер. Қазак тілінде осындай көнелену тәсілі арқылы бір- жолата үстеуге айналған, немесе, мағына жағынан екі жарылып, сараланып, демек, бір жағынан, үстеуге ай- налса, екінші жағынан, өздерінің әуелгі лексикалық тоіғ тарының да (мысалы: есімдердің де) катарында қалыи жүрген сөздер көп. Мұндай сөздер, әсіресе, жатыс, шы* ғыс, барыс, көмектес септіктердің формаларында жйі ушырайды. Есімдерден көнелену арқылы туған үстеулер сияқты, етістік формаларынан көнеленіп шыккан үстеулер де бар. Етістік түрлерінен көнелрніп шыққан үстеулер де көбінесе көсемше формалармен түрлес келеді. Бірақ көсемше формада тұрған сөздердің барлығы да бірдей үстеу бола бермейді. Мысалы: Ол өзінен-өзі сөйлей кірді (С. Мұқанов) деген сөйлемдегі сөйлей деген — үстеу сөз емес, көсемше. Өйткені сөйлей, сөйлеп деген көсемше- лер жіктік жалғауды тікелей кабылдап, сөйлемде дара түрып та (мысалы: сөйлеймін, сөйлемейсің, сөйлеппін, сөйлепсіз т. б.), басқа көмекші етістікпен тіркесіп те (мысалы: сөйлеп турмын, сөйлеп турсың, сөйлеп отыр, сөйлей тур т. б.), құрмалас сөйлемнің бағынынкысының баяндауышы да, немесе сөйлемнің жай пысықтауыш мү- шесі де бола алады. Көсемшелерде жалпы етістікке тән шактық, амалдық және басқа қасиеттер болады. Сон- дықтан бұл сияқты көсемшелер үстеу емес, етістіктің нағыз көсемше формалары болып есептеледі. Ал аздап, аз-аздап деген сөздерден сөйлей, сөйлеп деген сөздердің қасиеттері табылмайды. Өйткені аздап, аз-аздап деғен сөздерге тікелей жіктік жалғаулары жалғанбайды; олар жай сөйлемдеде, кұрмаластың бағы- ныңкысында да баяндауыш болып қызмет атқармайды; бүл сөздерде етістіктерге тән шақтық және басқа к.а- Үиеттер де жоқ. Бүлар (аздап, аз-аздап) сөйлемде тек пысықтауыш болып кана кызмет атқарады да, аздан, азғана, аз-аздан, аздан-аздан, азғана-азғанадан деген сияқты мағынаны білдіреді. Оның бер жағында, етістік- ке жалғанатын болымсыздық жұрнағы -ма (-ме), -па (-пе), -ба (-бе) бүларға косылмайды (мысалы: сөйлемеп ем деп айтуға болса, аздамап, аз-аздамап деп антуға болмайды). Сөйтіп, бүл сөздер (аздап, аз-аздап) көсем- ш,елерге тек форма жағынан үқсас, бірақ ол үқсастық тек сыртқы түлғасында (пішінінде) ғана. Осындай аз- дап, аз-аздап сияқты көсемше түрлес үстеулерді етіс- тіктермен төркіндес үстеулер деп есептейміз. Етістіктермен төркіндес болып келетін (көсемше фор- малар) үстеулер де тек мағына жағынан ғана емес, кыз- меттері жағынан да көсемшелерден алыстап кеткен с®3Дер болады. Мысалы: қайта, қайра, қайтара, жағалай, яйнала деген көсемше түрлес үстеулерден қайтадан, Ңайрадан деген сияқты туынды жаңа үстеулер жасала- ^ы- Кейде олар айналаң, айналасы деген сияқты түрде ТәУелденіп те келеді. ' 335
Негізгі үстеулердің кейбіреулері қосарланып та, плеонизм жолымен қабаттаса да колданылады. Мыса- лы: қүр босқа, жай босқа, текке босқа, бос бекерге, қүр бекер, бекерден-бекер, бостан-босқа, тектен-тек, бостан- бос, қүрдан-қүр т. б. Негізгі үстеулерден косымшалар арқылы да, қо- сарлану аркылы да, баска сөздермен тіркесіп те, туын- Ды үстеулер жасала береді. Мысалы: әрең, әрең-әрең, озар-азар, азар деп, азар-азар деп, әдейілеп, үдайылап, әрі-бері, бүрынды-соңды, ілгері-кейін, жоғарылы-төмен- ді, енді-енді, кейінде, кейіннен, ендігәрі т. б. Туынды үстеулер деп басқа сөз таптарынан түрлі қо- сымшалар арқылы, сездердің бІрігу және қосарлану, тфкесу тәсілдері арқылы, сондай-ақ, кейбір сөз тіркес- ТеРінің түрақтануы арқылы жасалған (я үстеуге айнал- ^ан) үстеулерді айтамыз. 337 Құрылысы мен кұрамы жағынан туынды үстеулер екі топқа бөлінеді: жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|