Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
Ахмеди ыс А ов азіргі аза тілі морфология
- Бұл бет үшін навигация:
- -дай (-дей„.)
- Үш жарым мың
| -дай, -дей, -тай, -тей жұрнақтары біріншіден, есеп-
204 тік сан есімдерге тікелей жалғанады. Мысалы: Мектепте төрт жүз елудей бала оқуы керек (С. Мұканов) -дай (-дей„.) қосымшасыныц есептік сандарға қосы- льіп болжалдык сан есімдер жасаудағьі ролі барльіқ жағдайда үнемі бірдей емес. Мысалы, бұл косымша бір- лік саны косарланған формаларға, сондай-ақ, ондық, жүздік, мындык көбейтілмелі сандарға көбірек қосы- лады. -дай (-дей) жұрнағы есептік сан есімдер тікелей тір- кесіп анықтайтын мезгілдік, көлемдік мағьіналы есім- дерге жалғанады да, болжалдық үғым тудырады. Мы- салы: Сол жолды біз жеті сағаттай жүріппіз (С. Мүқа- нов). -ер жұрнағы ете кене форма, қазіргі қазак тілінде тек бірер деген бір сөзде ғана сақталып калған. Мыса- льг Бірер адам машина қасында қалып, бірер адам ең жақын деген елге жаяу кетті (С. Мұқанов). Болжалдық сан есімдердің синтаксистік тәсіл бойын- ша жасалуының да екі түрлі жолы бар. Біріншіден, бол- жалдық сан есімдер есептік сан есімдердің я өзді-өзі қо- сарлануы арқылы, я жинақтық сан есімдермен қосарла- нуы арқылы жасалады (ондай болжалдықсан есімдердің құрамындағы компоненттердін екеуі де дара сөздер бо- лып келуі мүмкін). Мысалы: Үш-төрт жылғы әдетің, езіңе болар жендетің (Абай). Күрделі болжалдык сан есімдердін күрамдарындағы компоненттердің екеуі де дара сандардан болатыны сияқ- тьі, не екеуі де бірдей, не біреуі (я алдынғысы, я сонғы- сы) күрделі сан есімдер болып келуі де мүмкін. Мыса- лы: Біздің совхозға келгендердің жиырма бес-отыз про- центі жасамыс адамдар (С. Мұқанов); Жолдыбатыр ер жетіп он бес-он алтыға келеді (Қазақ ертегілері). Болжалдық сан есімдердін синтаксистік тәсіл арқылы жасалуына іиақты, шамасында, тарта, қаралы, жуық, ас- там, іиамалы сияқты сөздер де қатысады. Ондайда сан есім сөздер каншалық дәл өзінің мағынасында қолданыл- ғанымен, жетегіне іліккен сөздер ол сан есімдерге бол- жалдық мән үстемелеп отырады. Мысалы: жиырма иіақты сиыр; жүз қаралы жылқы. Болжалдык сан есімдер де өзгеріске көп үшырамай- ды. Олар да тек субстантивтеніп қолданылған жағдайда ғана көптік, септік, тәуелдік жалғауларын кабылдайды. Онда да болжалдық сан есімдерге жалғанған көптік жал- ғаулары көптік мағынада емес, жалғанған сездеріне тұс- 205 палдау және болжалдау мағына жамап, біршама жұр- нақтық қасиетке ие болып кетеді. Мүндай жағдайда көптік жалғауы үнемі өзінен соқ септік жалғауларьіның жалғануын немесе іиамасы сезінің тіркесе қолданылуын қажет етеді. Мысалы: Ондарға келгенше, Асаубайдың өмірден алғаны да осы ғана еді (М. Тиесов). Сәтемір жетілерде атасынан жетім ңалыпты (Ы. Алтынсарин). Бөлшектік сан есімдер Бөлшектік сан есімдер — негізінде таза математика- лык үғымға байланысты туған сөздер. Олар белгілі бір заттар мен күбылыстардың сандьіқ бөлшегін білдіреді. Мысалы: Бүкіл Совет жерінде бес миллион гектарға ңа- мыс өседі екен, соның үштен екісі Қазақстанда (С. Мү- қанов) дегенде үштен екісі сөзі жалпы бес миллион қа- мысты үш бөлгендегі екі бөлігін көрсетіп түр. Бөлшектік сан есімдер қүрамьі жағьінан күрделі бо- лып келеді де, есептік сан есімдердің синтаксистік тәсіл- мен тіркесе айтылуы арқыльі жасалады. Ондай тіркесте- ғі сөздерге тіліміздің қазіргі нормасында қолданылатын белгілі грамматикалық түлғалардьщ бірі міндетті түрде косылып айтылуы дағдылы заңға айналған. Ал ондай грамматикалық қосымшалар мьінадай үш түрлі: Біріншіден, бөлшектік сан есімдердін қүрамындағы сөздердін бірінші сыңары (компоненті) ілік септік фор- масында түрады да, екінші сьіңары (компоненті) тәуел- дік жалғаулы болып келеді. Яғни олар іліктесе, матаса байланысқан сөздердің тіркесі болады: үіитің бірі, төрт- тің екісі, онның үіиі, жиырманың алтысы, жүздің тоғызы т. б. Екіншіден, бөлшектік сан есімдердін қүрамындағы сездердің бірінші сыңары шығыс септік формасында, ал екінші сыңары тәуелдік жалғаулы больіп келеді: екіден бірі, жиырмадан жетісі, жүзден бірі, мыңнан бірі т. б. Үшініиіден, бөлшектік сан есімдердін. күрамындағы сөздердің бірінші сьіңары шығыс септік формасында, екінші сьін.ары атау түрінде қолданылады. Бірак. ондай- да «бөлігі» сөзін қосып айту кажет болады: еківен бір бөлігі, оннан бес бөлігі т. б. Соңғы екі жағдайда бөлшектік сан есімдердін бірін- ші сьщарына тән ілік селтік жалғауы бөлшектік сан 206 есімдерден бүрынғы зат есімге жалғанады да, тәуелдік бөлшектің алымьін білдіретін сөзге жалғанады. Мысалы: Судың үштен бірі қалғандсі, Қөлжүтардың үрты ғана суға толады (Қазақ ертегілері). Белгілі бір заттын тиісті бөлшегін атау үшін, есептік сан есімдерге жарым сөзі тіркестіріліп те айтылады: Мысальі; Үш жарым мың жылқымыз, төрт жарым мың сиыр, жүз түйе бар (С. Мүқанов). Бүдан басқа қазіргі қазақ тілінде жарты, ширек деген бөлшектік үғымдарды білдіретін сөздер де бар. Жарты сөзі екінің бірі (екіден бірі, ’/2, екі бөліктің бір бөлігі деген үғымда, ширек сөзі төрттің бірі (төрттен бір, 1/4) деген үғымда колданылады. VII т a р а у ЕСІМДІК жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|