Ахмет Байтұрсынұлы. Тіл – құрал
жүктеу/скачать 2,67 Mb. Pdf көрінісі
|
| Тәуелді қалып
Оңаша тәуелдік Жекеше, 1-нші жақ (мендік): атам, денем, омырауым, белбеуім, ойым, үйім, сырнайым, кернейім, ашуым, шыным, қазым, құнаным, аяғым, шелегім. 2-нші жақ (сендік): атаң, денең, омырауың, белбеуің, ойың, үйің, сырнайың, кернейің, ашуың, шының, қазың, құнаның, аяғың, шелегің. 3-нші жақ (бөгделік): атасы, денесі, омырауы, белбеуі, ойы, үйі, сырнайы, кернейі, ашуы, шынысы, қазы, құнаны, аяғы, шелегі. Көпше: 1-нші жақ (мендік): аталарым, денелерім, омырауларым, белбеулерім, ойларым, үйлерім, сырнайларым, кернейлерім, ашуларым, шыныларым, қаздарым, құнандарым, аяқтарым, шелектерім. 2-нші жақ (сендік): аталарың, денелерің, омырауларың, белбеулерің, ойларың, үйлерің, сырнайларың, кернейлерің, ашуларың, шыныларың, қаздарың, құнандарың, аяқтарың, шелектерің. 3-нші жақ (бөгделік): аталары, денелері, омыраулары, белбеулері, ойлары, үйлері, сырнайлары, кернейлері, ашулары, шынылары, қаздары, құнандары, аяқтары, шелектері. 4) Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша басқа зат есім сөздерді алып, оңаша тәуелдік түріне түсірту. Ортақ тәуелдік Жекеше: 1-ші жақ (біздікі): атамыз, денеміз, омырауымыз, белбеуіміз, ойымыз, үйіміз, сырнайымыз, кернейіміз, ашуымыз, шынымыз, қазымыз, құнанымыз, аяғымыз, шелегіміз. 2-нші жақ (сіздік): атаңыз, денеңіз, омырауыңыз, белбеуіңіз, ойыңыз, үйіңіз, сырнайыңыз, кернейіңіз, ашуыңыз, шыныңыз, қазыңыз, құнаныңыз, аяғыңыз, шелегіңіз. 3-нші жақ (бөгделік): атасы, денесі, омырауы, белбеуі, ойы, үйі, сырнайы, кернейі, ашуы, шынысы, қазы, құнаны, аяғы, шелегі. Көпше: 1-нші жақ (біздік): аталарымыз, денелеріміз, омырауларымыз, белбеулеріміз, ойларымыз, үйлеріміз, сырнайларымыз, кернейлеріміз, ашуларымыз, шыныларымыз, қаздарымыз, құнандарымыз, аяқтарымыз, шелектеріміз. 41 2-нші жақ (сіздік): аталарыңыз, денелеріңіз, омырауларыңыз, белбеулеріңіз, ойларыңыз, үйлеріңіз, сырнайларыңыз, кернейлеріңіз, ашуларыңыз, шыныларыңыз, қаздарыңыз, құнандарыңыз, аяқтарыңыз, шелектеріңіз. 3-нші жақ (бөгделік): аталары, денелері, омыраулары, белбеулері, ойлары, үйлері, сырнайлары, кернейлері, ашулары, шынылары, қаздары, құнандары, аяқтары, шелектері. 5) Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша басқа зат есім сөздерді алып ортақ тәуелдік түріне түсіру. Ескерту: Анайылық ретпен сөйлегенде, оңаша тәуелдік түрмен айтылады, сыпайылық ретпен сөйлегенде, ортақ тәуелдік түрмен айтылады, мәселен: Анайылық рет. Жекеше: 1-нші жақ – атам, апам, балам, атым, асым, басым. 2-нші жақ – атаң, апаң, балаң, атың, асың, басың. 3-нші жақ – атасы, апасы, баласы, аты, асы, басы. Көпше: 1-нші жақ – аталарым, апаларым, балаларым, аттарым, астарым, бастарым. 2-нші жақ – аталарың, апаларың, балаларың, аттарың, астарың, бастарың. 3-нші жақ – аталары, апалары, балалары, аттары, астары, бастары. Сыпайылық рет. Жекеше: 1-нші жақ – атамыз, апамыз, баламыз, атымыз, асымыз, басымыз. 2-нші жақ – атаңыз, апаңыз, балаңыз, атыңыз, асыңыз, басыңыз. 3-нші жақ – анайылық ретше. 6) Дағдыландыру. Төмендегі сөздерді осы үлгі бойынша әуелі анайы ретке, сонан соң сыпайы ретке аударту (жекеше, көпше, үш жақтық түрлерімен). Арба, көрпе, тау, егеу, тай, көмей, сый, ши, от, бет, саз, әз, таң, көң, нар, айыр. Сұраулар. Зат туралы қазақ тілінде екі сұрау бар: кісі туралы «кім?», басқа заттар туралы «не?» деп сұраймыз. Жалғау һәм жалғаулықтар. Жалғау екі түрлі: 1) Септік жалғау; 2) Көптік жалғау. Септік жалғаулар сөздердің үйлесуіне сеп болады. Көптік жалғаулар нәрсенің жеке емес, көп күйдегі есімін көрсетеді. Септік жалғау бесеу: 1) Ілік жалғау «-дың»; 2) Барыс жалғау «-ға»; 3) Табыс жалғау «-ды»; 4) Жатыс жалғау «-да»; 5) Шығыс жалғау «-дан». 42 Көптік жалғау біреу-ақ: «-лар». «-лар» жалғау жіңішке сөзде «-лер» болады. Сөздің аяқ дыбысы дауыссыз, яки жарты дауысты болса, «-лар» жалғау «-дар» болып, «-лер» жалғау «-дер» болып өзгереді. Жалғаулықтар: менен, үшін, арқылы, туралы, тақырыпты уа ғайри сондай жалғау мағынасында жүретін сөздер. Алдындағы сөздің аяқ дыбысының әуеніне қарап, жалғаулық «бенен» болып та айтылады. Қысқа түрлері «мен», «бен». Септік жалғаулықтар да сөздің аяқ дыбысына қарай түрліше жалғанады. Мысал үшін түрлі-түрлі сөздер алып, жалғап қарайық. Жай қалып Жуан сөздің аяғы дауысты дыбыс болса: «Аға» деген сөз Жекеше Көпше Атау Кім? Аға Кімдер? Ағалар Ілік жалғау Кімнің? Ағаның Кімдердің? Ағалардың Барыс жалғау Кімге? Ағаға Кімдерге? Ағаларға Табыс жалғау Кімді? Ағаны Кімдерді? Ағаларды Жатыс жалғау Кімде? Ағада Кімдерде? Ағаларда Шығыс жалғау Кімнен? Ағадан Кімдерден? Ағалардан Дағдыландыру. Аға, бала, ана, апа, қала, дала һәм басқа аяғы «а» сөздерді жалғаулату. «Тары» деген сөз Жекеше Көпше Атау Не? Тары Нелер? Тарылар Ілік жалғау Ненің? Тарының Нелердің? Тарылардың Барыс жалғау Неге? Тарыға Нелерге? Тарыларға Табыс жалғау Нені? Тарыны Нелерді? Тарыларды Жатыс жалғау Неде? Тарыда Нелерде? Тарыларда Шығыс жалғау Неден? Тарыдан Нелерден? Тарылардан 2) Дағдыландыру. Қазы, тазы, сұлы, қылы, шыны, талқы һәм басқа аяғы «ы» сөздерді жалғаулату. Жіңішке сөздің аяғы дауысты болса: 43 «Кеме» деген сөз Жекеше Көпше Атау Не? Кеме Нелер? Кемелер Ілік жалғау Ненің? Кеменің Нелердің? Кемелердің Барыс жалғау Неге? Кемеге Нелерге? Кемелерге Табыс жалғау Нені? Кемені Нелерді? Кемелерді Жатыс жалғау Неде? Кемеде Нелерде? Кемелерде Шығыс жалғау Неден? Кемеден Нелерден? Кемелерден 3) Дағдыландыру. Әке, шеше, шеге, көше, теке, тізе, түйе һәм басқа аяғы «е» сөздерді жалғаулату. «Кісі» деген сөз Жекеше Көпше Атау Кім? Кісі Кімдер? Кісілер Ілік жалғау Кімнің? Кісінің Кімдердің? Кісілердің Барыс жалғау Кімге? Кісіге Кімдерге? Кісілерге Табыс жалғау Кімді? Кісіні Кімдерді? Кісілерді Жатыс жалғау Кімде? Кісіде Кімдерде? Кісілерде Шығыс жалғау Кімнен? Кісіден Кімдерден? Кісілерден 4) Дағдыландыру. Түлкі, күпі, ешкі, түрпі, келі, күлкі һәм басқа аяғы «і» сөздерді жалғаулату. Жуан сөздің аяқ дыбысы жарты дауысты болса: «Жау» деген сөз Жекеше Көпше Атау Кім? Жау Кімдер? Жаулар Ілік жалғау Кімнің? Жаудың Кімдердің? Жаулардың Барыс жалғау Кімге? Жауға Кімдерге? Жауларға Табыс жалғау Кімді? Жауды Кімдерді? Жауларды Жатыс жалғау Кімде? Жауда Кімдерде? Жауларда Шығыс жалғау Кімнен? Жаудан Кімдерден? Жаулардан 5) Дағдыландыру. Мынау сөздерді жалғаулату: Тау, бау, отау, танау, ау, су, бу, у. «Тай» деген сөз Жекеше Көпше 44 Атау Не? Тай Нелер? Тайлар Ілік жалғау Ненің? Тайдың Нелердің? Тайлардың Барыс жалғау Неге? Тайға Нелерге? Тайларға Табыс жалғау Нені? Тайды Нелерді? Тайларды Жатыс жалғау Неде? Тайда Нелерде? Тайларда Шығыс жалғау Неден? Тайдан Нелерден? Тайлардан 6) Дағдыландыру. Мынау сөздерді жалғаулату: Қой, бой, май, сай, сый, мый, қый. Жіңішке сөздің аяғы жарты дауысты болса: «Күйеу» деген сөз Жекеше Көпше Атау Кім? Күйеу Кімдер? Күйеулер Ілік жалғау Кімнің? Күйеудің Кімдердің? Күйеулердің Барыс жалғау Кімге? Күйеуге Кімдерге? Күйеулерге Табыс жалғау Кімді? Күйеуді Кімдерді? Күйеулерді Жатыс жалғау Кімде? Күйеуде Кімдерде? Күйеулерде Шығыс жалғау Кімнен? Күйеуден Кімдерден? Күйеулерден 7) Дағдыландыру. Мынау сөздерді жалғаулату: Егеу, селеу, елеу, белбеу, көсеу. «Үй» деген сөз Жекеше Көпше Атау Не? Үй Нелер? Үйлер Ілік жалғау Ненің? Үйдің Нелердің? Үйлердің Барыс жалғау Неге? Үйге Нелерге? Үйлерге Табыс жалғау Нені? Үйді Нелерді? Үйлерді Жатыс жалғау Неде? Үйде Нелерде? Үйлерде Шығыс жалғау Неден? Үйден Нелерден? Үйлерден 8) Дағдыландыру. Мынау сөздерді жалғаулату: Күй, көмей, ши, ай, кеней, сәуегей. Мұнан көрінеді: жіңішке сөздің аяғы жарты дауысты дыбыс болса, жалғауларда өзгеріс болатыны, мәселен, -ға жалғау -ғе болып, -да 45 жалғауда болып, -дан жалғау -ден болып өзгерілгені; жаңа да көптік жалғаулар жіңішке сөздерде -лер болып өзгерілгені. Ескерту. Жалғаулықтар жуан, жіңішке сөздердің бәріне бірдей. Мәселен, жау менен, жау үшін, жау арқылы, жау туралы, жау тақырыпты. Тай... тай... тай... тай... тай..., Күйеу... күйеу... күйеу... күйеу... күйеу..., Үй... үй... үй... үй... үй... Жуан сөздің аяғы қатаң дыбыс болса: «Аяқ» деген сөз Жекеше Көпше Атау Не? Аяқ Нелер? Аяқтар Ілік жалғау Ненің? Аяқтың Нелердің? Аяқтардың Барыс жалғау Неге? Аяққа Нелерге? Аяқтарға Табыс жалғау Нені? Аяқты Нелерді? Аяқтарды Жатыс жалғау Неде? Аяқта Нелерде? Аяқтарда Шығыс жалғау Неден? Аяқтан Нелерден? Аяқтардан Ескерту. Сөз аяғы қатаң дыбыс болса, жалғау басындағы «д» дыбысы «т» сияқты естіледі. Ондай орында «т» сияқты естіледі. Ондай орында «т» жазбай, «д» қарпін жазу тиіс. 9) Дағдыландыру. Тайлақ, ат, құс, қап, шаш, топ һәм басқа аяғы қатаң дыбысты сөздерді жалғаулату. Жіңішке сөздің аяғы қатаң дыбыс болса: 10) Дағдыландыру. Ет, тіс, іш, жүрек, жіп, шөп һәм басқа аяғы қатаң дыбысты жіңішке сөздерді жалғаулату. Жуан сөздің аяғы ымыралы дыбыс болса: «Мал» деген сөз Жекеше Көпше Атау Не? Мал Нелер? Малдар «Бет» деген сөз Жекеше Көпше Атау Не? Бет Нелер? Беттер Ілік жалғау Ненің? Беттің Нелердің? Беттердің Барыс жалғау Неге? Бетке Нелерге? Беттерге Табыс жалғау Нені? Бетті Нелерді? Беттерді Жатыс жалғау Неде? Бетте Нелерде? Беттерде Шығыс жалғау Неден? Беттен Нелерден? Беттерден 46 Ілік жалғау Ненің? Малдың Нелердің? Малдардың Барыс жалғау Неге? Малға Нелерге? Малдарға Табыс жалғау Нені? Малды Нелерді? Малдарды Жатыс жалғау Неде? Малда Нелерде? Малдарда Шығыс жалғау Неден? Малдан Нелерден? Малдардан 11) Дағдыландыру. Құл, жар, жаз, баж, жал, қыз, тұз һәм басқа аяғы ымыралы дыбысты жуан сөздерді жалғаулату. Жіңішке сөздің аяғы ымыралы дыбыс болса: «Көз» деген сөз Жекеше Көпше Атау Не? Көз Нелер? Көздер Ілік жалғау Ненің? Көздің Нелердің? Көздердің Барыс жалғау Неге? Көзге Нелерге? Көздерге Табыс жалғау Нені? Көзді Нелерді? Көздерді Жатыс жалғау Неде? Көзде Нелерде? Көздерде Шығыс жалғау Неден? Көзден Нелерден? Көздерден Ескерту. Сөз аяғы «р» болса, көптік жалғау «-дар», «-дер» болмай, «-лар», «-лер» күйінде қалады. 12) Дағдыландыру. Сөз, көл, ел, жер, із, көз һәм басқа аяғы ымыралы дыбысты жіңішке сөздерді жалғаулату. Жуан сөздің аяғы ымырасыз дыбыс болса: «Нан» деген сөз Жекеше Көпше Атау Не? Нан Нелер? Нандар Ілік жалғау Ненің? Нанның Нелердің? Нандардың Барыс жалғау Неге? Нанға Нелерге? Нандарға Табыс жалғау Нені? Нанды Нелерді? Нандарды Жатыс жалғау Неде? Нанда Нелерде? Нандарда Шығыс жалғау Неден? Наннан Нелерден? Нандардан 13) Дағдыландыру. Жан, аң, шам, сам, шаң, таң һәм бас аяғы ымырасыз дыбысты жуан сөздерді жалғаулату. Жіңішке сөздің аяғы ымырасыз дыбыс болса: «Жем» деген сөз Жекеше Көпше Атау Не? Жем Нелер? Жемдер 47 Ілік жалғау Ненің? Жемнің Нелердің? Жемдердің Барыс жалғау Неге? Жемге Нелерге? Жемдерге Табыс жалғау Нені? Жемді Нелерді? Жемдерді Жатыс жалғау Неде? Жемде Нелерде? Жемдерде Шығыс жалғау Неден? Жемнен Нелерден? Жемдерден 14) Дағдыландыру. Сең, күн, ем, күң, кілем, жүген һәм басқа аяғы ымырасыз дыбысты жіңішке сөздерді жалғаулату. Тәуелді қалып Оңаша тәуелдеу Жуан сөздің аяғы жай қалыпта дауысты дыбыс болса, тәуелді қалыпта жалғаулар былай жалғанады. «Ата» деген сөз 1-ші жақ 2-ші жақ 3-ші жақ Жекеше: Атау Атам Атаң Атасы Ілік жалғау Атамның Атаңның Атасының Барыс жалғау Атама Атаңа Атасына Табыс жалғау Атамды Атаңды Атасын Жатыс жалғау Атамда Атаңда Атасында Шығыс жалғау Атамнан Атаңнан Атасынан Көпше: Атау Аталарым Аталарың Аталары Ілік жалғау Аталарымның Аталарыңның Аталарының Барыс жалғау Аталарыма Аталарыңа Аталарына Табыс жалғау Аталарымды Аталарыңды Аталарын Жатыс жалғау Аталарымда Аталарыңда Аталарында Шығыс жалғау Аталарымнан Аталарыңнан Аталарынан 15) Дағдыландыру. Бала, жаға, тары, шырпы, қора уа ғайри сондай сөздерді осы жоғарғы үлгі бойынша тәуелді қалыпта жалғаулату. Жіңішке сөздің аяғы жай қалыпта дауысты дыбыс болса, тәуелді қалыпта жалғаулар былай жалғанады: «Тері» деген сөз 1-ші жақ 2-ші жақ 3-ші жақ Жекеше: Атау Терім Терің Терісі Ілік жалғау Терімнің Теріңнің Терісінің Барыс жалғау Теріме Теріңе Терісіне 48 Табыс жалғау Терімді Теріңді Терісін Жатыс жалғау Терімде Теріңде Терісінде Шығыс жалғау Терімнен Теріңнен Терісінен Көпше: Атау Терілерім Терілерің Терілері Ілік жалғау Терілерімнің Терілеріңнің Терілерінің Барыс жалғау Терілеріме Терілеріңе Терілеріне Табыс жалғау Терілерімді Терілеріңді Терілерін Жатыс жалғау Терілерімде Терілеріңде Терілерінде Шығыс жалғау Терілерімнен Терілеріңнен Терілерінен 16) Дағдыландыру. Кеуде, шеге, түлкі, кірпі, күні уа ғайри сондай сөздерді осы көрсетілген үлгі бойынша тәуелді қалыпта жалғаулату. Жуан сөздің аяғы жай қалыпта жарты дауысты дыбыс болса, тәуелді қалыпта жалғаулар былай жалғанады. «Танау» деген сөз 1-ші жақ 2-ші жақ 3-ші жақ Жекеше: Атау Танауым Танауың Танауы Ілік жалғау Танауымның Танауыңның Танауының Барыс жалғау Танауыма Танауыңа Танауына Табыс жалғау Танауымды Танауыңды Танауын Жатыс жалғау Танауымда Танауыңда Танауында Шығыс жалғау Танауымнан Танауыңнан Танауынан Көпше: Атау Танауларым Танауларың Танаулары Ілік жалғау Танауларымның Танауларыңның Танауларының Барыс жалғау Танауларыма Танауларыңа Танауларына Табыс жалғау Танауларымды Танауларыңды Танауларын Жатыс жалғау Танауларымда Танауларыңда Танауларында Шығыс жалғау Танауларымнан Танауларыңнан Танауларынан 17) Дағдыландыру. Ау, бау, тау, жау, қару, жылу уа ғайри сондай сөздерді осы көрсеткен үлгі бойынша тәуелді қалыпта жалғаулату. «Қой» деген сөз 1-ші жақ 2-ші жақ 3-ші жақ Жекеше: Атау Қойым Қойың Қойы Ілік жалғау Қойымның Қойыңның Қойының Барыс жалғау Қойыма Қойыңа Қойына 49 Табыс жалғау Қойымды Қойыңды Қойын Жатыс жалғау Қойымда Қойыңда Қойында Шығыс жалғау Қойымнан Қойыңнан Қойынан Көпше: Атау Қойларым Қойларың Қойлары Ілік жалғау Қойларымның Қойларыңның Қойларының Барыс жалғау Қойларыма Қойларыңа Қойларына Табыс жалғау Қойларымды Қойларыңды Қойларын Жатыс жалғау Қойларымда Қойларыңда Қойларында Шығыс жалғау Қойларымнан Қойларыңнан Қойларынан 18) Дағдыландыру. Бай, малай, сай, тай, той, жай уа ғайри сондай сөздерді осы көрсеткен үлгі бойынша тәуелді қалыпта жалғаулату. «Ми» деген сөз 1-ші жақ 2-ші жақ 3-ші жақ Жекеше: Атау Миым Миың Миы Ілік жалғау Миымның Миыңның Миының Барыс жалғау Миыма Миыңа Миына Табыс жалғау Миымды Миыңды Миын Жатыс жалғау Миымда Миыңда Миында Шығыс жалғау Миымнан Миыңнан Миынан Көпше: Атау Миларым Миларың Милары Ілік жалғау Миларымның Миларыңның Миларының Барыс жалғау Миларыма Миларыңа Миларына Табыс жалғау Миларымды Миларыңды Миларын Жатыс жалғау Миларымда Миларыңда Миларында Шығыс жалғау Миларымнан Миларыңнан Миларынан 19) Дағдыландыру. Сый, қи уа ғайри сондай сөздерді осы көрсеткен үлгі бойынша тәуелді қалыпта жалғаулату. Жіңішке сөздің аяғы жай қалыпта жарты дауысты дыбыс болса, тәуелді қалыпта жалғаулар былай жалғанады. «Егеу» деген сөз 1-ші жақ 2-ші жақ 3-ші жақ Жекеше: Атау Егеуім Егеуің Егеуі Ілік жалғау Егеуімнің Егеуіңнің Егеуінің Барыс жалғау Егеуіме Егеуіңе Егеуіне Табыс жалғау Егеуімді Егеуіңді Егеуін 50 Жатыс жалғау Егеуімде Егеуіңде Егеуінде Шығыс жалғау Егеуімнен Егеуіңнен Егеуінен Көпше: Атау Егеулерім Егеулерің Егеулері Ілік жалғау Егеулерімнің Егеулеріңнің Егеулерінің Барыс жалғау Егеулеріме Егеулеріңе Егеулеріне Табыс жалғау Егеулерімді Егеулеріңді Егеулерін Жатыс жалғау Егеулерімде Егеулеріңде Егеулерінде Шығыс жалғау Егеулерімнен Егеулеріңнен Егеулерінен «Күй» деген сөз 1-ші жақ 2-ші жақ 3-ші жақ Жекеше: Атау Күйім Күйің Күйі Ілік жалғау Күйімнің Күйіңнің Күйінің Барыс жалғау Күйіме Күйіңе Күйіне Табыс жалғау Күйімді Күйіңді Күйін Жатыс жалғау Күйімде Күйіңде Күйінде Шығыс жалғау Күйімнен Күйіңнен Күйінен Көпше: Атау Күйлерім Күйлерің Күйлері Ілік жалғау Күйлерімнің Күйлеріңнің Күйлерінің Барыс жалғау Күйлеріме Күйлеріңе Күйлеріне Табыс жалғау Күйлерімді Күйлеріңді Күйлерін Жатыс жалғау Күйлерімде Күйлеріңде Күйлерінде Шығыс жалғау Күйлерімнен Күйлеріңнен Күйлерінен «Би» деген сөз 1-ші жақ 2-ші жақ 3-ші жақ Жекеше: Атау Биім биің Биі Ілік жалғау Биімнің Биіңнің Биінің Барыс жалғау Биіме Биіңе Биіне Табыс жалғау Биімді Биіңді Биін Жатыс жалғау Биімде Биіңде Биінде Шығыс жалғау Биімнен Биіңнен Биінен Көпше: Атау Билерім Билерің Билері Ілік жалғау Билерімнің Билеріңнің Билерінің Барыс жалғау Билеріме Билеріңе Билеріне Табыс жалғау Билерімді Билеріңді Билерін Жатыс жалғау Билерімде Билеріңде Билерінде Шығыс жалғау Билерімнен Билеріңнен Билерінен 51 20) Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша үй, көмей, ій, ши, кеней уа ғайри жай қалыпта аяғында жарты дауысты «й» бар сөздерді жалғаулату. Жуан сөздің аяғы жай қалыпта дауыссыз дыбыс болса, тәуелді қалыпта жалғаулар былай жалғанады. «Мал» деген сөз 1-ші жақ 2-ші жақ 3-ші жақ Жекеше: Атау Малым Малың Малы Ілік жалғау Малымның Малыңның Малының Барыс жалғау Малыма Малыңа Малына Табыс жалғау Малымды Малыңды Малын Жатыс жалғау Малымда Малыңда Малында Шығыс жалғау Малымнан Малыңнан Малынан Көпше: Атау Малдарым Малдарың Малдары Ілік жалғау Малдарымның Малдарыңның Малдарының Барыс жалғау Малдарыма Малдарыңа Малдарына Табыс жалғау Малдарымды Малдарыңды Малдарын Жатыс жалғау Малдарымда Малдарыңда Малдарында Шығыс жалғау Малдарымнан Малдарыңнан Малдарынан 21) Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша шал, қар, қаз, қап, қан, шақ, ас уа ғайри сондай аяғы дауыссыз дыбысты сөздерді жалғаулату. Жіңішке сөздің аяғы жай қалыпта дауыссыз дыбыс болса, тәуелді қалыпта жалғаулар былай жалғанады. «Ет» деген сөз 1-ші жақ 2-ші жақ 3-ші жақ Жекеше: Атау Етім Етің Еті Ілік жалғау Етімнің Етіңнің Етінің Барыс жалғау Етіме Етіңе Етіне Табыс жалғау Етімді Етіңді Етін Жатыс жалғау Етімде Етіңде Етінде Шығыс жалғау Етімнен Етіңнен Етінен Көпше: Атау Еттерім Еттерің Еттері Ілік жалғау Еттерімнің Еттеріңнің Еттерінің Барыс жалғау Еттеріме Еттеріңе Еттеріне Табыс жалғау Еттерімді Еттеріңді Еттерін 52 Жатыс жалғау Еттерімде Еттеріңде Еттерінде Шығыс жалғау Еттерімнен Еттеріңнен Еттерінен 22) Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша ел, жыр, күз, бет, иек, күш, тіс, жең, жем уа ғайри сондай аяғы дауыссыз дыбысты жіңішке сөздерді тәуелді қалыпта жалғаулату. Ортақ тәуелділік Жуан сөздің аяғы жай қалыпта дауысты дыбыс болса, ортақ тәуелдік түріне жалғаулар былай жалғанады: «Апа» деген сөз 1-ші жақ 2-ші жақ 3-ші жақ Жекеше: Атау Апамыз Апаңыз Апасы Ілік жалғау Апамыздың Апаңыздың Апасының Барыс жалғау Апамызға Апаңызға Апасына Табыс жалғау Апамызды Апаңызды Апасын Жатыс жалғау Апамызда Апаңызда Апасында Шығыс жалғау Апамыздан Апаңыздан Апасынан Көпше: Атау Апаларымыз Апаларыңыз Апалары Ілік жалғау Апаларымыздың Апаларыңыздың Апаларының Барыс жалғау Апаларымызға Апаларыңызға Апаларына Табыс жалғау Апаларымызды Апаларыңызды Апаларын Жатыс жалғау Апаларымызда Апаларыңызда Апаларында Шығыс жалғау Апаларымыздан Апаларыңыздан Апаларынан 23) Дағдыландыру. Аяғында дауысты дыбыс бар жуан сөздерді осы үлгі бойынша жалғаулату. Жіңішке сөздің аяғы жай қалыпта дауысты дыбыс болса, ортақ тәуелдік қалыпта жалғаулар былай жалғанады: «Іні» деген сөз 1-ші жақ 2-ші жақ 3-ші жақ Жекеше: Атау Ініміз Ініңіз Інісі Ілік жалғау Ініміздің Ініңіздің Інісінің Барыс жалғау Інімізге Ініңізге Інісіне Табыс жалғау Інімізді Ініңізді Інісін Жатыс жалғау Інімізде Ініңізде Інісінде Шығыс жалғау Інімізден Ініңізден Інісінен Көпше: Атау Інілеріміз Інілеріңіз Інілері 53 Ілік жалғау Інілеріміздің Інілеріңіздің Інілерінің Барыс жалғау Інілерімізге Інілеріңізге Інілеріне Табыс жалғау Інілерімізді Інілеріңізді Інілерін Жатыс жалғау Інілерімізде Інілеріңізде Інілерінде Шығыс жалғау Інілерімізден Інілеріңізден Інілерінен 24) Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша аяғы дауысты жіңішке сөздерді ортақ тәуелдік түрінде жалғаулату. Жуан сөздің аяғы жай қалыпта дауыссыз я жарты дауысты дыбыс болса, ортақ тәуелдік түріне жалғаулар былай жалғанады: «Бас» деген сөз 1-ші жақ 2-ші жақ 3-ші жақ Жекеше: Атау Басымыз Басыңыз Басы Ілік жалғау Басымыздың Басыңыздың Басының Барыс жалғау Басымызға Басыңызға Басына Табыс жалғау Басымызды Басыңызды Басын Жатыс жалғау Басымызда Басыңызда Басында Шығыс жалғау Басымыздан Басыңыздан Басынан Көпше: Атау Бастарымыз Бастарыңыз Бастары Ілік жалғау Бастарымыздың Бастарыңыздың Бастарының Барыс жалғау Бастарымызға Бастарыңызға Бастарына Табыс жалғау Бастарымызды Бастарыңызды Бастарын Жатыс жалғау Бастарымызда Бастарыңызда Бастарында Шығыс жалғау Бастарымыздан Бастарыңыздан Бастарынан 25) Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша аяғы дауыссыз һәм жарты дауысты жуан сөздерді ортақ тәуелдік түрінде жалғаулату. Жіңішке сөздің аяғы жай қалыпта дауыссыз я жарты дауысты дыбыс болса, ортақ тәуелдік түріне былай жалғанады. «Күш» деген сөз 1-ші жақ 2-ші жақ 3-ші жақ Жекеше: Атау Күшіміз Күшіңіз Күші Ілік жалғау Күшіміздің Күшіңіздің Күшінің Барыс жалғау Күшімізге Күшіңізге Күшіне Табыс жалғау Күшімізді Күшіңізді Күшін Жатыс жалғау Күшімізде Күшіңізде Күшінде Шығыс жалғау Күшімізден Күшіңізден Күшінен 54 Көпше: Атау Күштеріміз Күштеріңіз Күштері Ілік жалғау Күштеріміздің Күштеріңіздің Күштерінің Барыс жалғау Күштерімізге Күштеріңізге Күштеріне Табыс жалғау Күштерімізді Күштеріңізді Күштерін Жатыс жалғау Күштерімізде Күштеріңізде Күштерінде Шығыс жалғау Күштерімізден Күштеріңізден Күштерінен 26) Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша жарты дауыссыз я жарты дауысты жіңішке сөздерді ортақ тәуелдік түрінде жалғаулату. Жай қалып пен тәуелді қалып арасындағы айрықтар Жай қалыпта Битарап Тәуелді қалыпта 1-ші жақ 2-ші жақ 3-ші жақ Барыс жалғау -ға, -ге -а, -е -на, -не Табыс жалғау -ды, -ні – -н Жатыс жалғау -да, -де – -нда, -нде Шығыс жалғау -дан, -ден -нан, -нен – – -нан, -нен Қорыту Жалғаулар 1) Септік – -ның, -дың, -ға, -ге, -қа, -ке, -ны, -ды, -да, -дан, -нан, -ден, -нен. 2) Көптік – -лар, -лер, -дар, -дер. Тәуелдіктер 1) Оңаша – -м, -ң, -ы, (-сы) 2) Ортақ – -мыз, (-ымыз), -ңыз, (-ыңыз), -ы, (-сы) жүктеу/скачать 2,67 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|