Ахмет Байтұрсынұлы Тіл құрал

299 
 
 
Ең әуелгі біздің қисық көрінетін емлеміз «лер» орнына «дер», «тар», 
«лар» (жіңішке сөздерде «дер», «тер», «лер») деп жазғанымыз. «Үш түрін 
жазғанмен,  «лар»  деп  бір-ақ  түрін  жазса  болмай  ма?»  деген.  Бұл  дұрыс 
болар  еді,  егер  де  сөздің  бәрінің  аяғы  дауысты  дыбыспен  біте  берсе. 
Сөздің аяғы дауыссыз дыбыспен де бітетін жері болады, һәм сондай жерде 
қазақта «лар» орнына «дар» я «тар» жазылады. Дауыссыз дыбыстан соң да 
«лар» жазсақ, болмай ма деген сөз, мәселен, «қараймын», «сөйлеймін» деп 
жазған  соң,  «бараймын»,  «бираймын»  деп  жазсақ  болмай  ма  деген 
сықылды,  я  болмаса  «малдай»,  «малда»  деп  жазған  соң  «малындай», 
«малында»  деп  жазбай  –  «малыдай»,  «малыда»  деп  жазсақ  болмай  ма? 
деген  сықылды.  Сондай-ақ  «балалар»,  «аналар»,  «аталар»  деген  сөздер 
«лар»  мен  жазылады  деп  «маллар»,  «нанлар»,  «атлар»  деп  жазу  керек 
деген сөз «бараймын», «бираймын», «малыдай», «малыда» деп жазу керек 
дегенмен бірдей. Сөздің ұшығы бірде дауысты дыбысқа тіркеледі, бірінде 
дауыссыз  дыбысқа  тіркеледі.  Дауысты,  дауыссыз  дыбыстың  ауанына 
қарай  сөздің  ұшығы  да  өзгеріледі.  Қазақ  бұл  екі  орнын  да  айырады.  Тіл 
табиғатынан  қарағанда  қазақтың  солай  істеуі  дұрыс:  «мал»  -  «малдай» 
дегенде  («н»)  жоқ;  «малды»  -  «малындай»  дегенде  «н»  неге  қосылады? 
Әрине, «малы» деген сөздің аяғы дауысты дыбыс болғандықтан қосылып 
тұр.  «Малы»  дегеннен  шыққан  ұшықтарды  «мал»  дегеннен  шыққан 
ұшықтармен  бірдей  істеу  керек  десек,  тіл  табиғатына  дұрыс  келе  ме? 
Сондай-ақ  «бала»,  «ана»,  «ата»  һәм  «мал»,  «нан»,  «ат»  деген  сөздердің 
бәріне де «лар» бірдей болу керек деген емес. Қазақта жазу-сызу болмаған 
соң,  жалғыз-ақ  табиғаттың  законына  ерген;  сондықтан  тілі  азбаған. 
Өзгелер  табиғатты  зорлап,  емлеге  таңып,  тілін  аздырған.  Мәселен, 
«малдар»  деп  айтып  көріңіз,  «маллар»  деп  айтып  көріңіз.  «Малдар» 
дегенде  тілде  кідіріс  жоқ,  тек  жеңіл  өте  шығады.  «Маллар»  дегенде 
тертеге  оралған  шыбыртқыдай  тілімізді  қайтып  алуымыз  қиын.  Бұл 
орынсыз  жерде  тұрған  «л»-дың  айтуға  кемшілігі,  естуге  кемшілігі  тағы 
бар. «Малдар» дегенде тіліміз таңдайға тірілмей, тиіп кәнә өтеді, «маллар» 
дегенде  тіліміз  таңдайға  тіреліп,  аузымыздың  қуысын  бітеп  тастайды. 
Қамаудағы  дыбыс  пен  ашықтағы  дыбыс  екеуі  бірдей  болмайды. 
Ашықтағы  дыбыс  ашық,  көркем  шығады.  Қамаудағы  дыбыс  ажарсыз 
шығады.  Дұрыстыққа  салып  тура  көзбен  қарағанда,  тіл  турасында 
күйінерлік іс қазақта емес, басқа түрік балаларында. Ашық дыбыстары [н] 
көмескі  дыбыстарға,  көркем  дыбыстары  [н]  ажарсыз  дыбыстарға 
алмастырып, тілдің сиқын бұзып, сынын кетірген басқа түріктер. Даусты 
дыбыстардың  ашық  я  көмескі  болмағы  –  ауыздың  көп  я  аз  ашылуынан 
болады.  Ауыз  көп  ашылғанда  шыққан  дыбыс  ашық  болады,  ауыз 
тарылғанда  шыққан  дыбыс  тұйықтау  болады.  Ауыз  еркін  ашылғанда 

300 
 
шыққан дыбыс «а» барша дыбыстан ашық; сонан соң ауыздың тарылуына 
қарай  екінші  дәрежедегі  дыбыстар  шығады:  жәй  тарылса  (Э), 
дөңгелектеніп  тарылса,  «و»  (о),  онан  әрі  тарылғанда,  үшінші  дәрежедегі 
дыбыстар  шығады:  жәй  тарылса;  «ى»  (и),  дөңгелектеніп  тарылса,  «ۋ»  (у) 
дыбыстың  ашықтығы  қай  дәрежеде  болса,  көркемдігі  де  сол  дәрежеде 
болады.  Сондықтан  1-дәрежедегі  я  2-дәрежедегі  дыбыстарды  үшінші 
дәрежедегі  дыбыстарға  алмастырсақ,  сөздің  де  көркі  сол  дәреже  төмен 
түседі.  Сөздің  көркі  төмендесе,  тілдің  де  көркі  төмендейді;  жоғары 
дәрежедегі  дыбысты  төмен  дәрежедегі  дыбыстарға  алмасытырп  тілді 
аздырған  кемшілік  татар  тілінде  көп.  Мәселен:  «ا»  (а)  дыбысын  «  ه  »  (э), 
«ي» (и)-ге алмастырған: «و» (о) дыбысын «ۋ» (у)-ға алмастырған орындар 
көп.  «ا»  (а)-ны  «и»-ге  алмасырған  жерлері:  «алмай»  (алмай)  деген  сөзді 
«алмій» (алмай) деп, (э)-ні «ي» (и)-ге алмастырған жерлері: «кет» (кет)-ті 
«ﺖﻲ»  (кит),  айт  (эйт)  «  ﺕﯿا  »  (ит)  деп,  «و»  (о)-ны  (у)-ға  алмастырған 
орындары: ﻞﻮﻘ (қол)-ды ﻞۋﻘ (кул), ﺕﻮا (от)  ﺖﯟا (ут) деп. 
 
Бұлайша тілді бұзуға себеп болған нәрсе – жазу. Араб әліппесіндегі  
харіптер  түрік  тіліндегі  кей  дыбыстарға  тура  келмеген.  Ол  дыбыстарды 
жазуға  басқа  дыбыстардың  харіптері  жұмсалған.  Түрік  тілінде  «و»  (о) 
дыбысы бар, араб әліппесінде оған харіп жоқ; түрік тілінде «ﮦ» (э) дыбыс 
бар, оған тура келетін арабта харіп жоқ. Сондықтан «о» дыбысын «у»-мен 
жазған,  «э»  дыбысын  «и»-мен  жазған.  Бұл  дыбыстар  айтылуынша 
оқылмай,  жазылуынша  оқылған.  «А»  дыбысы  «и»  дыбысына  алмасуына 
себеп  болып,  түрік  сөздерін  де  араб  емлесімен  жазамыз  деген,  мәселен: 
қарамай – қарами. 
 
Растыққа  жүгінсек,  түріктің  тұнық  тілі,  түзу  емлесі  қазақта.  Дұрыс 
емес деген  «дің»,  «ды»-ларды һәм дұрыс деген  «ның»,  «ны»-ларды алып 
қаралық. Мен айтамын: «ның», «ны» дұрыс емес, «дың», «ды» дұрыс деп. 
Неге  десең:  тіл  табиғатына  қарағанда  «ны»  келерге  керек  дауысты 
дыбыстардан  соң,  қазақта  солай  «ның»,  «ны»  дауысты  дыбыстардан  соң 
келеді.  Аяғы  дауысты  дыбыспен  біткен  һәм  аяғы  дауыссыз  не  жарты 
дауысты  дыбыспен  біткен  сөздерді  алып  қарасақ,  солай  екендігі  көрініп 
тұр. Мәселен: 
 
мал – жарты                                   малдан - жартыдан 
малдың – жартының                     малдай - жартыдай 
малды – дартыны                           малда – жартыда 
 
 
Дауысты дыбыстардан дауыссыз дыбыстар көп. Қағида азына қарап 
емес,  көбіне  қарап  жасаларға  керек.  Қазақша  дауыссыз  дыбыстан  соң 
бәрінде  «д»  кіріп  тұр;  дауысты  дабыстан  соң  екі-ақ  жерде  «н»  кіріп  тұр, 

301 
 
үш орында «д» кіріп тұр. Қағиданы аздан шығармай, көбінен шығаратын 
болсақ, дауысты дыбыстан дауыссыз дыбыстар көп; «н» келетін орыннан 
«д»  келетін  орын  көп,  қалайша  қазақ  тіліндегі  «дың»,  «ды»  дұрыс  емес, 
«ның», «ны» дұрыс деп айтамыз.  
 
Онан  әрі:  «нан»  дұрыс  емес,  «ндан»  дұрыс  деген  –  о  да  даулы  сөз, 
табиғатқа  салғанда  екеуі  де  дұрыс,  жолға  салғанда  екеуі  де  дұрыс  емес, 
мәселен: 
 
жол бойынша боларға керек:                  табиғат қалауынша: 
атасыға 
                       атасына 
атыға 
                   атына 
қолыға 
                      қолына 
 
 
Сондай-ақ қазақтың «нан» етіп айтуға»: табиғат қадауынша: 
қазақтың табиғат тартуынша: жол бойынша:  
 
атасы 
 
атасындан  
 
атасынан             
аты   
 
атындан   
 
атынан 
қолы  
 
қолындан   
 
қолынан 
 
деп айтылады. Табиғатына қарамай, жолға түсіру керек болса: «атасына» 
демей,  «атасыға»  деп  жазу  керек,  «атасынан»  демей,  «атасындан»  деп 
жазу  керек.  «Атасыға»  деп  жазған  татарларды  көрмеген  соң,  біз  де 
«атасынан» деп жазып жүрміз.  
 
Бұлардан  басқа  пысық  көрінетін:  «ма»,  «ме»  орнына  «ба»,  «бе» 
жазғанымыз;  «ш»  орнына  «с»  жазғанымыз.  Бұларды  қазақ  айтады:  солай 
айтылатын боған соң, солай һәм дейміз. Османылар «бін» дейді, біз «мен» 
дейміз, османылар «уар» дейді, біз «бар» дейміз; османылар «дағ» дейді, 
біз  «тау» дейміз.  Осы сөздердің қайсысы дұрыс? Османыларға сендердің 
«бін», «уар», «дағ» дегендердің дұрыс емес, «мен», «бар», «тау» деп жазу 
керек дейміз, жөн бе? Сол сықылды ба, бе дұрыс емес, ма, ме дұрыс деп 
айтудың жөні жоқ. Солай: ма, ме, яки ш жазса да түсінер; ол бірақ қазақша 
болмас.  Татарлар  неге  «атасыға»,  «атасыдан»,  «атасыдай»  деп  жазбай, 
«атасына», «атасындан», «атасындай» деп жазады? Атасыға – атасындан – 
атасыдай  деп  жазса,  түсінбес  пе?  Әрине,  түсінеді,  бірақ  солай  жазбайды. 
Олай  жазса  татарша  болмайды.  Қазақ  та  солай:  ның,  ны,  лар,  лық,  лы 
орынсыз  жерлерде  келсе,  ол  сөз  қазақша  болмайды;  жөнге  тілдің  өзі 
табиғаты  тартуынша  әрқайсысын  өз  орнына  қойған.  Тілдің  өзінің  қойған 
орнынан басқа орынға қойса, онда ол қойғанымыз ол тілше болмайды. Ол 
тілше болмаған соң, оның түбі ол тілді бұзу, өзгерту болады. Қазақ тілін 

302 
 
өзгертіп,  татар  тіліне  қосу  болса,  онда  солай  деп  ашып  айтарға  керек. 
Емлесін  қата  десек,  тастап  бізге  келер  деген  ой  –  қата:  ол  жақсы  мен 
жаманды, қисық пен түзуді айырарлық қазақта көз жоқ дегендік болады.  
 
Егер  де  Гаспринскийдің  сөзін  тірілтеміз  десек,  ұлығ  іс  үшін  ұсақ 
намысты қойып, түріктің тұнық тілін, түзу емлесін алу керек. Сол екеуі де 
қазақтан табылады. Азбаған асыл тілден емле шығарып соған қарап басқа 
емлелерді түзету керек. 
 
Ақтығында  айтатыным:  бұл  күнде  жазылып  жатқан  кітаптарда, 
газеттерде,  журналдарда  қазақ  тілінде  болсын,  татар  тілінде  болсын 
анықталған қағидалы емле жоқ. Қағида жоқ болған соң, қисық, түзу емле 
деп айтуға да жол жоқ. Тұтынып жүрген емлеміз сап түзеген солдаттардай 
болғанша, мұндай сөзді қозғау түзелуімізге себеп болады. Сондықтан бұл 
сөзді қозғаған Хасан Ғали әфендіге алғыс айтамыз. 
 
«Қырық  мысал»,  «Маса»  тұрасында  айтатыным:  олар  халық  үшін 
жазылған нәрсе, халық айтуынша жазылған. Өз тілімізден шығарып емле 
түзегенше,  халықтың  айту  ауанынан  шықпаймыз.  Басқаларда  даяр  емле 
бар  ғой,  соны  алайық  деп,  қисық  емлеменен  тілімізді  қисайтпаймыз. 
Тілдің  ауанына  қарамай,  харіптің,  емленің  ауанына  бұрып  тілдің  көркін 
бұзған, әдеби тілмен жазамыз деп, жат тілмен жазып, өз тілінен айрылған 
басқа түріктердің ізіне түсіп, тілімізді аздырғанымызды мақұл көрмейміз. 
«Уақыт»  пен  «Шора»-ны  оқығанда,  қолымызға  лұғат  кітабын  алып 
отырып  оқимыз.  Ойлаймын,  арабша  оқымағандардың  бәрі  де  солай 
оқитын шығар деп.  
 
«Уақыт»  пен  «Шорада»  бастан  аяғына  шейін  арабша  сөз  аз  ба? 
Соларды лұғатдан іздеп отырып оқығанда, бастан-аяқ оқып шығуға қанша 
уақыт  керек.  Егер  де  нағыз  түркі  тілімен  жазылса,  арабша  оқымаған 
адамдарға да лұғатсыз оқуға болар еді, оқығанда уақыты да көп кетпес еді.  
 
Біздің қазақтың ісі жаңа басталып келеді. Не болары белгісіз. Қазақ я 
құрып  жоқ  болар,  я  өз  тілімен  де  өзгелердей  тіршілік  етер.  20-ншы 
ғасырға  шейін  түріктің  тілін  аздырмай  асыл  қалпында  алып  келген,  тіл 
турасындағы  абырой  мен  алғыс  қазаққа  тиісті.  Атаның  аздырмай  берген 
мүлкін, қолымызға алып быт-шытын шығарсақ, ол ұнамды іс болмас. 

жүктеу/скачать 2,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: