Ай заман, қандай қоғам болсын саяси әлеуметтік өзгерістер кезең

жүктеу/скачать 480,44 Kb.

Pdf көрінісі

Дата	03.03.2017
өлшемі	480,44 Kb.
	#6439

ай заман, қандай қоғам болсын

саяси әлеуметтік өзгерістер кезең-

інде ғұмыр кешкен ұрпақтың өмірі

ашанда күрделі. Мұндай өтпелі ке-

зеңде, әсіресе, ұлы тұлғалардың тағ-

дыры айырықша шиеленіске толы

болмақ. Егер сол өзгерістер әлеу-

меттік-этникалық ортаның ішкі даму

заңдылығынан өрбімей, сыртқы дү-

лей күштің еркімен зорлап танылса,

онда ұлы тұлғалардың өмірі көп

ретте қасірет-қайғымен өтеді. Қор-

ыт атаның ғұмыр кешкен заманы

да аса ірі саяси-әлеуметтік сілкі-

ністермен, сырт күштің тегеурінді

өктемдігімен тұспа-тұс еді.

Евразияның ұлы даласында жүз-

деген, бәлкім, мыңдаған жылдар

бойы асығын алшысынан түсіріп,

дүниенің төрт тарабын өз үйінің тө-

ріндей билеген салт атты көшпелі-

лер цивилизациясы біздің жыл са-

науымыздың бірінші мың жылдығын

тауысар шақта жойқын бөлшектену

кезеңін бастан кешті. Бұл—түркілік

тұтастықтың түркілік бөлшектенуге

ойысқан кезеңі еді. Дәлірек айтсақ,

мәдени-рухани біртұтастықтағы түркі

әлемінен осы күнгі түркі тілдес ұлт-

тар өз алдыма жеке-жеке отау ті-

гіп даре этникалық нышан қалыптас-

тыра бастады.

Әрине, түркілік рухтың бөлшек-

тену Қорқыт сияқты ұлы тұлғаны

бейтарап қалдырмайды. Бұл кез тек

ана түркілік рухтың бөлшектенуі

емес еді, сонымен бірге ислам ді-

нінің де оңтүстік бүйірден шаншудай

адалып, өктемдікпен бел ала бас-

таған тұсы болатын. Ал ислам діні

орқыттың бар болмысына жат еді.

Себебі, ол көшпелілер қоғамының

өмір салтына айналған тәңірілік дін-

нің аса көрнекті өкілі болатын.

Ш. Уәлихановтың сөзімен айтқанда

«Қорқыт алғаш қобыз тартып, сарын

айтуды үйреткен ең бірінші бақсы».

Яғни тәңірілік діннің ең басты идео-

логы. Сөз жоқ, қылыштың жүзі, най-

заның ұшымен орныға бастаған ис-

лам дінінің көшпелілер ортасында-

ғы ең басты қарсыласы сол ортада-

ғы дәстүрлі тәңірілік дүниетаным,

тәңірілік наным-сенім еді. Ал тәңі-

рілік дүниетанымның көрнекті тұл-

ғасы Қорқыт болатын. Қорқыт тура-

лы жеткен аңыз, әңгіменің ең не-

гізгі өзегі оның өлімнен қашуы бол-

са, мұның өзі ислам дінінің «тағ-

дыр», «жазмыш», «Алланың әмірі»

деп келетін ең киелі қағидаларына

айшы. Яғни, Қорқыттың өлімнен

ашуы, ажалға қарсыласуы жай ғана

шыбын жанын алып қашу емес, ең

алдымен баса-көктеп кірген ислам

дініне қарсылық еді. Ол діннің не-

гізгі постулаттарын жатсынуы еді.

Міне, Қорқыт тартқан заманалық қа-

сында XX ғасырдың басына дейін

сақталды. Жай ғана сақталған жоқ,

оғыз-қыпшақтың қаңлы, қоңырат,

кете, кердері, адай, абдал, аққойлы,

арақойлы, көктен, ошақты сияқты

толып жатқан рулары қазақ халқы-

ның ел болып, еңсе көтеруіне елеу-

лі үлес қосты. Сондықтан да Қор-

ыт жайы сөз болғанда, оның музы-

калық мұрасы орындалғанда «Қор-

ытты қазақ деп хабарлағанымыз

алай болар екен» деп қымсынудың

еш қисыны жоқ. Рас, оғыз-қыпшақ

тайпалары жалғыз қазақ емес, со-

нымен бірге өзбек, қарақалпақ, тү-

рікмен, әзербайжан сияқты ұлттар-

дың қалыптасуына да үлес қосқа-

нын жақсы білеміз. Бұл орайда,

көне шежіредегі Боян (Баян) жы-

раудың бүкіл славян халықтарына

ортақ екенін, олардың ешқайсысы

«Біздің ұлы Боян» деп сөз бастауға

еш қымсынбайтынын еске алсақ та

жетеді. Ал бүгінгі жеке-жеке қа-

лыптасқан түркі тілдес халықтарға

ортақ есімдерді тізсек онда ту-у

сонау Ғұн заманындағы Тұман мен

Мөтеден бастап, орта жолда Ибн-

Сина, Әл-Фараби, М. Қашғари, Ж.

Баласағұн, А. Иүгнеки, Ә. Науай, Ба-

быр, Ұлықбек, А. Яссауи сияқты да-

наларымызды, Бомын, Күлтегін си-

яқты қолбасшы қайраткерлерімізді

көктей өтіп, Асан Қайғы мен Қаз-

туғанға бір-ақ тірелер едік. Ол

былай тұрсын, ондаған эпостарымыз

бен жүздеген ертектеріміздің, ән-

күйлеріміздің де ортақтығы аян. Ең

бастысы Евразияның ұлы даласында

шығысы—Сары өзеннен (Хуанхэ)

бастап, батысы —Жерорта теңізіне

дейінгі аралықтағы бүгінгі ондаған

түркі тектес халықтардың бір-бірі-

мен аудармашысыз түсінісетінін әс-

те естен шығаруға болмайды. Де-

мек, арғы тарих, әсіресе, орта ға-

сыр тарихы сөз болғанда біздің са-

намызда бүгінгі ұлттық сезімнен гө-

рі орта ғасырлық түркілік тұтастық

аудармасы бойынша). Қорқыт тура-

лы бірден-бір жазба дерек деп са-

налатын «Қорқыт ата кітабы» былай

басталады: «Баят руында Қорқыт ата

дейтін білікті, сәуегей адам болып-

ты. Тәңірі зердесіне салған соң

оның барлық болжамдары

атесіз

болған... оғыз тайпаларында Қор-

ыт ата ең қиын деген мәселелерді

шешкен. Қандай ғана қиын іс бол-

масын, Қорқыттың кеңесін алмай,

ел ешбір жұмысқа қол

рмаған.

Ел оның барлық өсиетін (билігін)

бұлжытпай орындаған».

Яғни, Қорқыт ата оғыз-қыпшақ

ортасындағы саяси-әлеуметтік мәсе-

лелерді шешуде жол көрсетуші бас

тұлға. Ол ел ішіндегі жөн-жоралғы-

ны, салт-дәстүрді реттеуші батагөй

дана. Халықтың сыртқы жаудан,

ішкі даудан аман болуын қадаға-

лаушы ақылгөй. Дүйім жұрттың көш-

оңын мекен-тұрағын, ен-таңбасын,

тары ед». Олардың Қорқытты Мү-

хаммед пайғамбармен әрістес етіп,

аузынан Алласьін түсіртпей қоюы-

ның, қадам басқан сайын кавказдьіқ

топонимдерге жүгінуінің, есіресе,

арғы-бергі далалық мифтер мен

аңыз-еңгімелерді Қорқыт заманы-

на телуінің бір сыры осында.

Сез жоқ, тарихтың қатал еркі

оғыздарды қаншалықты шашырат-

аньімен олардың ең қомақтьі белн

гі езінің ата жүртында қалып еді.

«Орнында бар оңалар» дегендей,

бүлар кейін сол жүрттан еңсе ке-

терген Түркеш қағандығына, Қар-

лық қағандығына, Қарахандарға, ең

соңында Қазақ. хандығына үйтқы

болды. Сондықтан да Қорқыттың өзі

туралы аңыз-әңгіменің мол үлгіле-

рінің байырғи оғыз жүртында күні

бүгінге дейін айтылатыньіна онша

таңғапуға бол#*айды„ Осы ораида,

ран-ұжымын белгілел отыратын

білгір. Мұның бәрін ол қылыштың

жүзімен, найзаның ұшымен емес,

көшпелі өмір салт орнықтырған да-

лалық демократиялық билік тұрғы-

сында жүзеге асырып отырған. Дә-

лірек айтсақ, жарлық түрінде, мәж-

бүрлеу тұрғысында емес, өмірлік

тәжірибені көлденең тарту арқылы

өнер мен ғылым деңгейіндегі дана-

лығына төңірегін мойындата білген,

орқыт заманынан жеткен бұл ға-

жайып дәстүр қазақ тарихында

ақын-жырауларымыздың өмірі мен

шығармашылығында айқын аңғары-

лады. Мәселен, Асан Қайғы «Әй,

хан, мен айтпасам білмейсің, Айт-

аныма көнбейсің» деп сөз баста-

ғанда, Қазтуған жырау «Алаң да

алаң, алаң жұрт, Ағала ордам қон-

ған жұрт» деп дүйім елді өзімсіне

тіл қатқанда, Жиембет жырау «Ең-

сегей бойлы ер Есім, Есім сені есірт-

кен, Есіл де менің кеңесім» деп өз-

ақылының парқын бажайлағанда,

Бұқар жырау «Айтар сөзім осы дүр,

Ақылың бар хан едің, Мұның тү-

бін ойлағын» деп ескерткенде, Ма-

хамбет «Халық үшін қанды төгем

деп, Қараны ханға теңеп берем деп,

Ол мақсатқа жете алмай, Дегенім-

ді ете алмай, Қор болдым-ау, шы-

рақ-ай!» деп кіжінгенде, олардың

ай-қайсысы да ең алдымен ақын-

жырау ретінде емес, халқының та-

рихи тағдырының сақшысы ретінде

тұлға танытады. Ақын-жыраулығы

сол киелі мақсат-мүддесін айғақ-

тайтын құралы ғана. Яғни Қорқыт-

тың даналығы, көсемдігі, абыздығы,

керек десеңіз, бақсылығы да оның

шығармашылық болмысынан әсте

бөлек қаралмауға тиісті. Түптеп кел-

генде, көшпелілер феноменінің төл-

тума рухани мәдениетін өзгеден да-

ралап көрсететін қасиеттің бірі осы.

орқыт туралы ең алғашқы хатқа

түскен айғақ «Қорқыт ата кітабы»

болса, мұның өзі XV ғасырда жа-

орқыттың күйшілігі туралы ұзын

құ

лақтың ғана сөзі емес, нақтылы

күйлерінің бүгінгі күнге жетуінде,

ол күйлерді бірден-бір сақтап қа-

лушы қазақ жұртының болуында

осындай тарихи

исын бар.

Иә, Қорқыт қазақ үшін ең алды-

мен күй атасы. Қобызда күй шалу

дәстүрін алғаш орнықтырушы. Қо-

бызын серік етіп, ел қамы мен ха-

лық тағдырын болжайтын көріпкел

бақсысы. Оның өміріне қатысты

аңыз-әңгіменің басым көпшілігінің

күймен көмкеріліп, күймен сабақ-

тасып жатуының сыры осында. Ел

ішінде «Қорқыт күйі», «Қорқыт тол-

ғауы», «Қорқыт сарыны», «Кілем

жайған», «Арыстан баб», «Тәңірі

күй», «Көк бұқа», «Қорқыттың ел-

мен қоштасуы» деп келетін қобыз

күйлері, көне сарындар күні бүгін-

ге дейін тартылады.

1975 жылы фольклоршы Бәйділ-

даев Мардан мен қобызшы Жарқын-

беков Мұсабек қызылордалық қобыз

шы Шәменұлы Ысмайылдың (Нышан)

тартуында Қорқыттың он шақты кү-

йін нотаға түсіріп, кітап етіп шыға-

рып, зор игілікті іс жасады. Әттең,

осынау игілікті іс Ысмайыл ақсақал-

дың қолынан қуат кетіп,

орқыт

күйлерінің небір сазды қайырым-

дары ұмыт болған кезде қолға

алынғаны қынжылтады. Біз Ысма-

йыл ақсақалды алпысыншы жыл-

дардың соңын ала көргенімізде қо-

бызды әлі де құшырлана тартып,

орқыт ата туралы аңыз-әңгіме-

лерді шешіле айтушы еді. Әрине,

жоққа жүйрік жетпейді, тарихи мұ-

раның барын жұбаныш етеміз.

орқыт күйлері мен аңыз-әңгіме-

лерінің бүгінгі күнімізге дейін жет-

уінің ең басты сыры осынау рухани

дәстүрдің үзілмей жалғасуынан деп

мыздан 27 ғасыр бұрын ғұмыр

кешкен Шумер еліндегі Ұрық қа-

ласының бірінші әулетінің бесінші

билеушісі. Ғылғамыш өлімнен қа-

шып, өлмейтін Үт-напшті іздеп ба-

рып, одан мәңгі жастықтың гүлін

алады. Қорқыт та өлімнен қашып,

оны жеңетін күшті күйден, қобыз-

дан табады. Ғылғамыштың мәңгі

жастық гүлін жылан ұрлайды. Қор-

ытты да, шаршап күйін тоқтатқан

сәтте жылан шағып өлтіреді. Шу-

мер заманынан жеткен бес толғау-

дың үшеуінде Ғылғамыш аспан бұ-

асымен соғысып, ақыры оны өл-

тіреді. Қорқыт та тарғыл тананы

уып жүріп, ақыры оны тасқа ай-

налдырады. Бірақ өзі де өлімді

пендеге айналады. Ғылғамыш өзі-

нің жан досы Энкидуды өлтіріп

алып, далаға қашса, Қорқыт өзінің

сүйікті қарындасына башайын ти-

гізіп алып, өзін өле-өлгенше кінә-

лі сезініп өтеді. Тіптен, өлген соң

да, қарындасына тиіп кеткен аяғы

моладан шығып жатады. Ең соңын-

да Ғылғамыш та, Қорқыт та арман-

мұратына жете алмай ғұмыр кеше-

ді. Бірақ алған беттерінен қайтпай-

ды. Бұл екі тарихи тұлғаның нақ-

тылы өмірінің мағынасына қатысты

шыншыл түйін де осы. Себебі Ғыл-

ғамыш та, Қорқыт та өз заманын-

дағы, өз қоғамындағы ел-жұрты-

ның қамын ойлаған, бақытты тірші-

лік үшін тыным таппай күресіп өт-

кен ұлы тұлғалары. Сондықтан да

орқыт бейнесі даналықтың, ерлік-

тің айғағындай болып, Қорқыттың

күйлері зұлымдықты жеңетін сұ-

лулықтың куәсіндей болып ұрпақтар

көкірегінде мәңгі жасай береді.

ДЕРЕК. Қорқыт күйлері: «Қор-

ыт» (бірінші түрі), «Қорқыт» (ек-

інші түрі), «Қорқыт» (үшінші түрі),

«Аққу», «Әупбай», «Башпай», «Жел-

мая», «Елім-ай, халқым-ай!», «Са-

рын» (бірінші түрі), «Сарын» (ек-

інші түрі), «Тарғыл тана». «Ұшар-

(Шымкент облысы, Созақ маңы),

Бұзақ (Қызылорда облысы, Сыр

бойы) сияқты жер-су атаулары

Оғыз ішіндегі рулардың атына бай-

ланысты қойылған.

орқыт туралы айтылатын аңыз-

әңгімелердің өн бойында Евразия

алабына кең жайылған арғы-бергі

заманалар жаңғырығының мол ұшы

расатынын ескеріп отыру

ажет.

Бұл, әсіресе, дерегі тапшы тарихи

тұлғалардың шыншыл тұлғасын да-

ралап тану үшін керек.

орқыт

өміріне қатысты өлімнен қашатын

бір ғана мотивтің Орта Азияда

сонау Шумер заманынан үзілмей

келе жатқанын аңғару қиын емес.

Осы орайда «Көпті көрген Ғылға-

мыш (Гильгамеш) туралы» эпос пен

орқыт туралы қазақ арасында ай-

тылатын аңыздың сорабындағы ұқ-

сас тұстарға ден қоя кетуге бола-

ды. Ғылғамыш біздің жыл санауы-

орқыт осы сөзді өңінде есті-

гендей болып оянса, көкірегі күй-

ге толып, көмейінен сөз саулаған-

дай халде екен дейді. Сол бетінде

обыз жасауға кірісіп, әулиенің

ойған барлық шарттарын орын-

дайды. Сонан соң қобызды қолы-

на алып, құлағын бұрап, қияғын

шалып көрсе сарнап қоя береді.

Әлгі көкірегін кернеген күй қобы-

зына көшіп, аспан асты сазды са-

рынға бөленеді. Ұшқан құс, жүгір-

ген аң, ескен жел — бәрі сүттей

йып, қобыз күйін тыңдайды.

орқыт тартқан көп күйдің бір

кайырымы осы екен.

ДЕРЕК. Шәменұлы, Ысмайыл

(Нышан) қобызшы, Қорқыт күйле-

рін тартып, аңызын жеткізген соң-

ғы тұяқ, Қызылорда

аласынан;

Тілегенов Тай, аңызды айтушы,

Жезқазған облысы, Жезді ауданы-

нан; «Ноғайлының зары» күйіне бе-

рілген деректі қараңыз; Марғұлан,

1985. 187-бет, Книга моего деда...

1962, Қорқыт 1987.

«ҚОРҚЫТ»

Екінші аңыз

орқыттың қырық жыл ғана өмір

сүретіні аян болады. Осыдан кей-

ін Желмаясын желдей

шырып

өлімнен қашады ғой. Қашқанмен

Жаналғыш алдын орап, қайда бар-

са,

Қ

орқыттың көрін

аздырып

жатады. Бірақ көпке дейін Жан-

алғыш Қорқыттың жанын алуға

бата алмай, құр босқа төңіректеу-

мен болады.

Ақыры бір күні Жаналғыш алтын-

нан сандық соқтырып, Қорқыттың

жанын алуға бел буып, сайланып

шығады. Мұны күні бұрын болжап

білген Қорқыт ажалдың тұзағына

түспеудің амалын ойлайды.

Күндердің күнінде Жаналғыш

ақыры Қорқытпен бетпе-бет келіп:

«Кір мына сандыққа!» деп бұйы-

рады. Қорқыт болса күні бұрын

ойластырған амалына салып: «Кі-

руін кірер едім, бірақ мына қал-

пымда сандыққа

алай сыямын?

Алдымен өзің кіріп көрсет, сонан

соң дегенің болсын!» — дейді. Сол

жерде Жаналғыш сандыққа кіріп

көрсетпекші болғанда Қорқыт оны

тарс жауып, аузын ашылмастай бе-

кітеді де дарияның суына ағызып

жібереді.

Жаналғыш сандыққа

амалған

алпы ағып кете барады. Сөйтіп,

халық көпке дейін өлім дегенді

білмей, шат-шадыман ғұмыр кеше-

тін болады.

Сол кезде дарияның аяғында

ауы бос шықпайтын керемет бір ақ-

жолтай балықшы болады екен.

Бірде Жаналғыш қамалған сандық

әлгі балықшының ауына түседі ғой.

Балықшы «бұл неғылған сандық

деп аузын ашқанда, сандық ішінен

долдана ақырып Жаналғыш шыға-

ды. Ашу үстінде көзіне көрінген

балықшының жанын алады. Сонан

соң, Қорқыттың жанын алу үшін

кектенген қалпы іздеп кетеді.

Ал Қорқыт болса, бұл кезде

жаналғыштың өкшесіне түскенін

есіне алып, «аңдыған жау — алмай

оймас»! деп мұңайып, сол көңіл-

күйін қоңырлатып қобызына салған

екен.

ДЕРЕК: Шәменұлы Ысмайыл

(Нышан) қобызшы, Қорқыт күйін

тартып, аңызын айтушы, Қызылор-

гізгі постулаттарын жатсынуы еді.

Міне, Қорқыт тартқан заманалық қа-

сіреттің кілті осы болатын.

орқыт оғыз-қыпшақ тайпалары-

ның VIII—IX ғасырда ғұмыр кешкен

лы ойшылы, батагөй ақыны, дәу-

лескер күйшісі, келер күнді болжай-

тын көріпкел бақсысы. Оның өмірде

болғаны, VIII—IX ғасырда Сыр бой-

ында өмір сүргені, нақтылы тарихи

тұлға екені бүгінге дейін жинақтал-

ған ғылыми деректер бойынша кү-

мән қалдырмайды. Ата жағынан

орқыт оғыз тайпасының Қамы (Қай-

ыспас) дейтін атасынан тараса, ана

жағынан қалың

ыпшақ нағашы

жұрты болып келеді. Қорқыттың

әкесі оғыз тайпасына белгілі Қара-

ожа деген кісі болсе керек.

Тарихи деректерде оғыз-қыпшақ

тайпалары туралы мағлұмат Қорқыт

өмір сүрген заманнан көп бұрын

кезігеді. Мәселен, Түркі Қағанаты-

ның (VI—VIII ғ.) құрамында тоғыз

оғыздардың болғанын тас қашау

(руна) жазуынан білеміз. Махмұт

ашғариде оғыздардың 24 баулы

(тайпа) болғаны айтылады. Ал

тарихи мекені қазіргі Монғолияның

шығыс өңірінен бастап Каспийге

дейінгі байтақ даланы

амтыған.

Бұған таңғалуға да болмайды. Егер

Түркі Қағанаты шығысында Ұлы Қы-

тай қорғанынан бастап, батысында

«Темір қақпа» атанған Дербент қа-

ласына дейінгі Ұлы далаға иелік ет-

се, оғыз-қыпшақ тайпалары сол Қа-

ғанаттың батыс қапталын ежелден-

ақ қоныс етті. Этностың тарихи те-

гін жылнама жазбаларға іліккен кез-

ден ғана бастау көп жағдайда қа-

теліктерге ұрындырады. Сол дәс-

түрмен оғыздарды да Сыр бойын

VIII—IX ғасырда ғана

оныстана

бастады деу тарихи қисынға қайшы.

Басқасын былай қойғанда Махмуд

ашғари Оғыз қалалары деп Қарнақ,

Сүткент, Фараб, Сығанақ, Сауран,

Жаңакент сияқты іргесі қалың ша-

һарларды атағанда, бұл қалаларды

оғыздардың келе салысымен киіз үй

тіккендей салып ала қоюы мүмкін

емес қой. Яғни, Бесқала деп аталған

Сырдың төменгі сағасындағы қалың

алалардан бастап Таразға дейінгі

аралық оғыз-қыпшақ жұртының

ежелден-ақ ақарлы-шақарлы ата ме-

кені болған. Көшпелі өмір салтты

тіршілік тірегі еткен. Евразияның

уаң даласына бейімделген түркі

тектес тайпалар бойлықты

уалай

шатын жыл құсына ұқсас еді. Яғни,

ысқа қарай Сыр, Шу, Талас, Іле

бойына, Қаратау, Алатау етегіне шо-

ғырланған оғыз-қыпшақтың

алың

тайпасы жаз шыға Ұлытау, Кішітау,

Бесқазылық (Қарқаралы, Балқан,

ызыларай, Баян, Қарағайлы) таула-

рын көктей өтіп, Сарысу, Есіл, Нұра,

Торғай, Ертіс өзендерінің шүйгін

алаптарына дейін шырқай кешіп

жайлаған. Түркі

ағанатынан ке-

йін ес жиып, еңсе көтерген кезінде

(X—XI ғ.) оғыз-қыпшақтар Үстіртті

басып өтіп, Сібірдің құнарлы өрісте-

рін жайлап қайтып жүрді. Ибн Фат-

лахтың (X ғ.) айтуынша бұл кезде

оғыз ақсүйектерінің алдында 10

мыңға дейін жылқысы болған. Оты-

рықшы-диқан мен көшпелі-малшы-

лықтың эко-системамен үндесе өмір

салт құруы оғыз-қыпшақ тайпалары-

ның тез өркендеуіне себепші бол-

ды. Мұндай өмір салт қазақ дала-

намызда бүгнгі ұлттық сезімнен гө-

рі орта ғасырлық түркілік тұтастық

бел алып жатуы қажет. Онсыз объ-

ективті тарихи ақиқат шалғайынан

статпайды. Өйткені исі түркілік

тағдырдың тұтастығы бергі орта ға-

сырмен ұласып жатыр. Егер тарих-

шыларымыз мұнан былай да ру

аралық қақтығысты ұлтаралық қан-

тегіс деңгейінде дабырайтатын бол-

са, тайпааралық қырбайлықты мем-

лекетаралық соғыс деңгейінде әсі-

релейтін болса, ол аздай-ақ әрбір

жолаушының қаламына іліккен түр-

кілік ру-тайпалардың атауын оқшау

лт немесе мемлекет деп қабыл-

дауын қоймаса, онда тек түркі тек-

тес халықтардың тарихы ғана емес,

бүкіл Евразия ойкуменінің мыңда-

ған жылдық қою тарихы шыншыл-

дықпен жазылмайды. Мұндай «жаң-

сақтықтың» түптеп келгенде берісі

түркілік тарихты мойындамаудан,

әрісі көшпелілер цивилизациясын

тәрк етуден туғандығын түсінуіміз

ажет.

орқыт туралы ойдың тарихи бұ-

ралаңға сүйрелеуі тегін емес. Та-

рихшы ғалымдар бірінің аузына бірі

Түкіргендей оғыз тайпалық одағы-

ның ыдырауына қыпшақтардың шы-

ғыстан ығыстыруы себепші деп жа-

зады. Ығысқан тек қана қыпшақ па

екен? Әйгілі Түркі Қағанатынан ке-

йін исі түркілердің бөлшектене ыды-

рауы өз алдына, олардың көбінің

батысқа қарай жойқын көшкіні бас-

талады. Оның себебі бір сәттік не-

месе бір ғана сылтаулық гәп емес

еді. Шығыстағы азуы алты қарыс

ытайдың бел алуы, оңтүстіктегі

арабтар мен парсылардың өктемді-

гі, батыстан Рұмның (Византия) еңсе

көтеруі, Түркі Қағанатының өз іші-

нен бөлшектенуі, ең соңында мон-

ғолдардың жойқын шапқыншылығы

жалғыз ғана оғыз тайпалары үшін

емес, бүкіл түркі тектес тайпалар-

дың ұлы сұрыпталу кезеңін тудыр-

ған еді. Ал оғыздар мен қыпшақ-

тардың осы аласапырандағы қыр-

байлығын бірін-бірі жойып жіберді

деп әсірелеу тарихи және этноге-

нездік ақиқатқа қайшы. Себебі түркі

тайпаларының ішінде барша болмы-

сымен, өмір салтымен, тілімен, дәс-

түрімен ең жақын тайпалар оғыздар

мен қыпшақтар болатын.

Сондықтан да Қорқытты оғыз бен

ыпшаққа бірдей басалқылық жаса-

ған кемеңгер дейміз. «Қорқыт ба-

тыр емес, абыз (патриарх), халық

даналығын бас болып паш етуші

және сақтаушы, оның парасатына

дүйім жұрт ден қояды», —дейді

В. В. Бартольд. Бұл тұжырымды

орқыттан жетті дейтін мынандай

нақыл сөздер орнықтыра түседі:

«Қара есектің басына жүген таққан-

мен —тұлпар болмас. Күңге сары

пай шапан жапқанмен— бәйбіше

болмас». «Анадан өнеге көрмеген

ыз жаман, атадан тағлым алмаған

л жаман», «Ата даңқын шығарып,

өзінің тегін қуған балаға ешкім жет-

пейді. Өтірік сөз өрге баспайды».

«Сайдың шөбін жекен білер, түздің

шөбін бөкен білер». «Кімнің батыр,

кімнің бақыл екенін жырау білер»

(профессор Ә.

оңыратбаевтың

түскен айғақ «Қорқыт ата кітабы»

болса, мұның өзі XV ғасырда жа-

зылған. Бұл кітаптың әзірше екі

нұсқасы белгілі. Бірі 12 тараудан

тұратын Дрезден (Германия) нұс-

асы, екіншісі—6 тараудан тұратын

Ватикан (Италия) нұсқасы. Айрық-

ша мән беретін жағдай, осы уақыт-

а дейін ғылыми ойға өзек болып

келген бұл еңбектердің екеуі де

оғыздардың ата жұртында жазыл-

маған. Оғыздардың айы батып, күні

тұтылып, тоз-тозы шыққан ұрпақ-

тарының өткен өмірді аңсауы, еске

түсіруі сияқты әсер береді. Онда-

да ізі суымаған естелік емес, зама-

на тауқыметі есеңгіреткен ұрпақ-

тың есінде қалған көмескі елес

сияқты. Әрі-беріден соң бұл қол-

жазбаларға «Корқыт ата кітабы» деп

ат қоюдың өзі ғылыми талғам тұр-

ғысында даулы. Себебі бұл Қор-

ыт ата жазған еңбек емес, Қорқыт-

ты пір тұта отырып, негізінен сол

заман туралы белгісіз автордың

жазған еңбегі. Онда Қорқыттың өмі-

рі туралы дерек мейлінше тапшы.

Оның үстіне ата жұрттан кіндік үзіп,

идеологиялық ассимиляцияға түс-

кен ұрпақтың дүниетанымы қолжаз-

бада бел алып жатады.

Бұл орайда Қорқыт туралы аңыз-

әңгіме түрінде жеткен, заттық айғақ

түрінде (мола) жеткен, күй түрінде

жеткен ең мол дерек көзі оғыздар-

дың ата жұртында сақталған. В. В.

Бартольд пен В. М. Жирмунский

сияқты білікті ғалымдардың «Қор-

ытты қадірлеудің Сырдария өңір-

інде мыңжылдық өнегесі бар», —

деуі сондықтан.

Исі түркілік тұтастықтың орта ға-

сырдан (XI ғ.) бастап түркілік бөл-

шектенуге ұласуында жалпы даму-

мен шендесіп жатқан заңдылық бар.

Бұл кезең бүгінгі түркі тектес ұлт-

тардың тарих құрсағында бұлқы-

нып, даралық нышан танытып, жік-

теле бастаған тұсы болатын. Мұндай

процесс әдетте өзінің алдындағы

тәрихи-әлеуметтік үлгіні (модель)

күйретіп барып жүзеге асатыны

белгілі. Оғыз-қыпшақ тұтастығы да

осы күйді бастан кешті. Бейнелеп

айтқанда, тарих соққысы оларды

күл-талқан етіп, дүниенің төрт тара-

бына шашып жібергендей. Батысты

бетке алған бір бөлігі оңтүстік орыс

даласынан тізгін тартты. Бұлар ат-

тарының терін құрғатып үлгермей-

ақ Киев Русімен тізе қосып, Каспий-

дің солтүстік шығысынан ірге кө-

терген Хазар Қағандығын (965 ж.)

талқандады. Мұнан соң оғыз жаб-

ғылары орыс князьдерімен ауыз

жаласып, Волга—Кама бойындағы

бұлғарларға (986 ж.) шабуыл жаса-

ды.

Оғыздардың шашыраған қомақты

бір бөлігі салжұқтармен үзеңгіле-

сіп Алдыңғы Азияға жетті. Келесі

бөліктері Еділдің төменгі жағында-

ғы татарлармен және оңтүстік Орал-

дағы башқұрттармен сіңісіп кетті.

Сондай-ақ Кавказ сырты мен Кіші

Азияға бет алған оғыздар әзербай-

жан, түрік, гагауз сияқты халық-

тардың қалыптасуына елеулі ықпал

етті. Кейін «Қорқыт ата кітабын»

жазғандар —оғыздың осынау Кав-

каз бен Анадолыга жайылған ұрпақ-

дәстүрдің үзілмей жалғасуынан деп

білуіміз керек. Қорқыттан бергі ке-

зеңді ой көзімен қыдыра шолуға

болады. Бақсылардың пірі ретінде

айтылатын әйгілі Көкаман бақсы

(XI ғ.) Домбауыл (XII ғ.), Аталық

жырау атанып, Ибн ал-Асир сияқты

замандас тарихшының

аламына

іліккен Кетбұға жырау (XIII ғ.), Сы-

пыра жырау (XIV ғ.), Асан Қайғы

(XV ғ.), Қазтуған (XV ғ.), Бағаналы

ойлыбай бақсы (XVI ғ), Жиембет

жырау (XVII ғ), Марғасқа жырау

(XVII ғ.), Үмбетей жырау (XVIII ғ.),

Бұқар жырау (XVIII ғ.), Жанақ ақын

(XIX ғ.), Ықылас күйші (ХІХ-ХХ ғ.),

сияқты тарихи тұлғалардың

ай-

айсысы да аталы сөзін

обызға

сүйеп айтып, өз жандарынан күй де

шығарып отырған.

орқыттың өмірі мен ол шығар-

ған күйлерге қатысты аңыз-әңгіме-

лер қазақ даласындағы топоним-

дермен, этнонимдермен астасып жа-

татыны да назар аударады. Мәсе-

лен, Ұлытаудағы Сарын шоқысын

орқыттың қобыз шалған биігі еді

деген сөз бар. Соны ырым көріп,

бұл шоқының басында Домбауыл да

обыз шалыпты дейді. Домбауыл

кешені күні бүгінге дейін

лытау

өңгрінде аман-есен сақталған. Са-

рын шоқысының батысы мен оңтүс-

тік батысында Қорқыт көлі, Қорқыт

су деген екі атау бар. Қорқыт суын

жергілікті халық «Құрдым» деп те

атайды. Бұл Ырғыз бен Торғай

өзендерінің суын жұтып жатқан

құ

пия құм. Арқырап-сарқырап жет-

кен қос өзеннің суы осы құмға жет-

кенде көз алдыңда жуасып, зым-

зия жоқ болады. Сондықтан күні

бүгінге дейін бұл өңірдің халқының

аузында «Су аяғы Қорқыт» немесе

«Су аяғы Құрдым» деген сөз сақ-

талған. Ақмоладағы Барби көлін де

орқыт жайлап еді деген аңыз бар.

Сондай-ақ Қаратау, Өгізтау, Тар-

ғылдың тауы, Қазығұрт сияқты тау-

лар туралы, Сырдария, Шу, Талас,

Атасу, Жәмші сияқты өзендер тура-

лы, Жанкент, Баршынкент, Қарнақ,

Сығанақ, Сауран сияқты

алалар

туралы күні бүгінге дейін Қорқыт

есімімен байланысты аңыз-әңгіме-

лер айтылады. Ал Шәуілдір (Шым-

кент облысы, Отырар маңы), Же-

беней , (Шығыс Қазақстан облысы,

Зайсан маңы), Жәмші (Жезқазған

облысы, Балқаш маңы), Бөкежелі

рын» (бірінші түрі), «Сарын» (ек-

інші түрі), «Тарғыл тана», «Ұшар-

дың ұлуы».

орқыт ата... 1986; Қорқыт. 1987;

Книга моего деда.» 1962;

Бартольд 1968; 5-том; 377-

381-беттер; Валиханов. 1961.

1-том, 487-бет; Диваев, 1896. 10-

том; Ерзакович. 1959. 251-265-бет-

тер; Ибраев. 1979; Кононов. 1958;

асқабасов. 1989. № 8. 190-198-

беттер. Марғұлан. 1985; Потанин.

1899; Толстов, 1947. № 3; Тұрсынов,

1976.

«ҚОРҚЫТ»

Бірінші аңыз

орқыттың кіндік қаны тамған

ата мекені Қараспан тауы еді дей-

ді. Ол дүниеге келерде анасы құ-

лан етіне жерік болып, құрсақта-

ғы баласын үш жыл тоғыз күн кө-

терген екен. Сол үш жылдың әр

жылында толғақ қысып, дүниеге

нәресте келетіндей қамданып, Қор-

ыттың анасы бебеу қаға қинала-

тын болған. Бірақ бірінші жылы

да, екінші жылы да бала тумайды.

Содан үш жыл тоғыз күн деген-

де Қорқыттың анасын шын толғақ

ысады. Бұл жай толғақ болмайды.

дәл сол күні Қорқыттың анасымен

бірге бүкіл дүние қоса толғатып

иналғандай көк жүзін түнерген

ара бұлт торлайды. Күн күркіреп,

найзағай ойнап, дауыл соғып, дү-

ниенің астан-кестеңі шығады. Мұ-

ның бәрін дүниеге келер нәресте-

нің киесіне жорыған жұртты үрей

билейді.

Бұл жөнінде ел есінде сақталған

мынандай сөз бар:

орқыт туған кезінде

араспанды су алған

ара жерді құм алған

Ол туарда ел қорқып,

Туғаннан соң қуанған! — деп ай-

тылады.

Шынында да, Қорқыт туысымен

жел тынып, бұлт ыдырап, күн шы-

ғып, дүние тіршілік маужыр күйге

түседі. Жұртшылық мұны да жақ-

сы ырымға балап: «Бұл бізді қор-

ытып, дүниеге келген бала болды,

есімі Қорқыт болсын!» деп, құла-

ғына үш рет айғайлап, атын Қор-

ыт қояды.

орқыттың дүниеге келуі қандай

бөлек болса, оның өмірі де сондай

ерекше болады. Жастайынан ұш-

ан құс, жүгірген аңға, соққан жел,

жауған жауынға ден қойып, таби-

ғатпен тілдес болып өседі.

Күндердің бір күнінде, бойы өс-

іп, бұғанасы қатқан Қорқыт түс кө-

реді. Түсінде ақ сақалы беліне түс-

кен ақ таяғы көк тіреген әулие қарт

аян береді: «Уа, Қорқыт, тұр! —

дейді әулие. Сен бір аспап жаса.

Аспабың алты жасар нар атанның

жілігіндей болсын, шанағы

ара

бақырдай болсын, көні аруананың

бауыр терісінен болсын, тиегі ор

текенің мүйізінен болсын, ішегі

бесті айғырдың құйрығынан бол-

сын. Аспабыңның аты қобыз бол-

сын. Сол қобыз қиялыңа

анат,

жолыңа шырақ, жаныңа араша бо-

лар!».

(Нышан) қобызшы, Қорқыт күйін

тартып, аңызын айтушы, Қызылор-

да қаласынан; Үмбетбаев Сматай,

обызшы, Дүкенұлының Ықылас-

тың рулас (Тама руының Жегі бұ-

тағы) ұрпағы, Жезқазған облысы,

Жаңаарқа ауданынан; Марғұлан.

1985. 209-210-беттер; Қорқыт. 1987.

31 -33-беттер.

«ҚОРҚЫТ»

Үшінші аңыз

Жаналғыш Қорқыттың жанын ал-

мақшы болып, өкшелей қуып қой-

майды. Сонда Қорқыт тағы да бір

амалын келтіріп, өзінен аумайтын

ырық сурет салады да, қырық бі-

рінші болып қатарына өзі отыра

алады.

Содан зәрін шашып, қаһарын тө-

гіп, Қорқыттың жанын алмаққа

Жаналғыш жетіп келеді ғой. Келсе,

аздай тізіліп, бір-бірінен айны-

майтын қырық бір Қорқыт отыр

дейді. Жаналғыш әрі қарап, бері

арап қайсысының Қорқыт екенін

айыра алмай амалы таусылады.

Жаналғыштың шын түйіліп кел-

ген бір жолғы қаһарынан Қорқыт

осылай құтылып еді дейді. Осыдан

кейін бұрынғыдан да жабырқап, қа-

ра қобызынан мұңды қоңыр күй-

лерді азыната төгетін болады.

орқыттың қоңыр күйлерінің тар-

тылу мәнісі осы болса керек.

ДЕРЕК. Тілегенов Тай аңызды ай-

тушы, Жезқазған облысы, Жезді ау-

данынан; Әрінұлы Башар аңызды

айтушы, Жезқазған облысы, Жа-

ңаарқа ауданы, С. Сейфуллин ат-

ындағы совхоздан.

«А Қ Қ У»

Ажалдан қашқан Қорқыт дүние-

нің төрт бұрышын шарлағанда жа-

нына сауғаны өзінің кіндік жұрты

Сырдың суынан тапқан ғой. Жел-

маясының жабуын су үстіне төсеп,

оған жайғаса отырып алып, қара

обызын бебеулеткенде аңдыған

ажал маңайына жолай алмаған.

орқыт қобызды тынымсыз тарт-

ан. Ол қобыз тартқанда су ағысын

тоқтатып, жел тынып, жан-жануар

анталап келіп ұйып тыңдайды екен.

Бірде Қорқыт әдеттегідей күй

сазын сарнатып отырса көкте ұшып

бара жатқан бір топ аққу естіп,

айнала ұшып, ақыры қанат бүгіп-

ті дейді. Аққулар мұңлы күйдің да-

уысына елтіп, қара қобызға үн қоса

бірге сыңқылдасып, Қорқытпен бір-

ге мұңайған екен.

Көңіліндегісін күй етіп шалатын

орқыт құстың төресі аққудың мейі-

рімді қасиетін қобызына салады.

рпақ есінде «Аққу» күйі болып

сақталған күй сол еді дейді.

ДЕРЕК. Шәменұлы Ысмайыл (Ны-

шан) қобызшы, Қорқыт күйлерін

тартып, аңызын айтушы, Қызылор-

да қаласынан; Акынбайұлы Сәулет

аңызды айтушы, Дүкенұлы Ықылас-

тың туған немересі, Жамбыл облы-

сы, Сарысу ауданы, «Сарысу» сов-

хозынан.

(Соңы 6-бетте).

«ЖЕЛМАЯ»

орқыт есейіп, бәсіре байланар

жасқа келгенде Қыпшақ еліндегі

нағашыларына барыпты. Нағашыла-

ры Қорқытқа «таутайлақтың» тұқы-

мынан өркені түскен бота сыйлай-

ды. Қорқыт ботаны нәрестедей мә-

пелеп, тіл-көзден қорғаштап, сылап-

сипап өсіреді. Тірсегі бекіп, таба-

ны қата келе бота Қорқыттың соңы-

нан қалмай ілесіп, бір сәт көз жаз-

са, боздап мазасы кетеді екен. Тай-

лақ болып, танауы тесілген соң да

не келеге қосылмай, не бөтен адам-

ды маңайына жолатпай, тек

ана

орқытқа бауыр басып өседі. Тай-

лақтан кейін құнанша, одан әрі

буыршын болған шағында жүрісіне

тұяқ біткен шыдамайтын, табаны

мұздан таймайтын, жеті күн, жеті түн

от оттап, су ішпесе мыңқ етпейтін,

тықыр бұйра Желмая болып шыға

келеді.

орқьгттың «Желмая» күйі осынау

анатты көлігіне, сенімді серігіне

арналған екен.

ДЕРЕК. Шәменұлы Ысмайыл (Ны-

шан) қобызшы, Қорқыт күйлерін

тартып, аңызын айтушы, Қызылорда

аласынан; Тілегенов Тай, аңызды

айтушы, Жезқазған облысы Жезді

ауданынан. Марғұлан. 1985. 206-бет;

орқьгт. 1987. 38-бет.

«ЕЛІМ-АЙ,

ХАЛ ҚЫМ-АЙ!»

орқыт қолына қобызын алып,

Желмаясын желдіртіп, дүниенің төрт

бұрышын кезіп жүрген шағында

елінің тағдырын қырық жыл бұрын

болжап, неше түрлі сәуегейлік ой-

лар айтады екен. Халқының бақыты

мен тыныштығын аңсап, қара қобы-

зын аңырата толғайды дейді. Ел-

жұртының қолынан найзасы, иығы-

нан сауыты түспейтін, аттың жалы,

атанның қомында өмір өткеретін

жаугершіл заманын елестетіп мұңға

батса керек.

Осындайда қасиетті қара қобызын

шамырқана толғап:

Мұнан соң қилы-қилы заман болар,

Заман азып, заң тозып жаман

болар,

Қ

арағайдың басына шортан

шығып,

Балалардың дәурені қараң

болар!

—дейді екен.

орқыт атаның сол сарындары ел

ішінде «Елім-ай, халқым-ай!» деген

күй болып тартылады.

ДЕРЕК. Шәменұлы Ысмайыл (Ны-

шан) қобызшы, Қорқыт күйлерін

тартып, аңызын айтушы, Қызылорда

аласынан; Тілегенов Тай, аңызды

айтушы. Жезказған облысы. Жезді

үстіне жайғасады. Сол жерде осын-

дай халіне қамыға отырып,

ара

обызын мұңды сарынға салған

екен. Осы сарынның бір қайырымы

рпақтардың есінде сақталған ғой.

орқыт Сыр суының үстінде жүз

жыл бойы өмір сүріпті дейді. Бұл

уақыт ішінде қобызын тоқтаусыз

сарнатып, ажалды маңайына жо-

латпапты дейді. Қорқыт қобыз т а р -

анда жел тынып, су ағысын тоқта-

тып, жан жануар ұйып тыңдайтын

болса керек.

ДЕРЕК. Шәменұлы Ысмайыл (Ны-

шан) қобызшы, Корқыт күйлерін

тартып, аңызын айтушы, Қызылорда

аласынан; Үмбетбаев Сматай қо-

бызшы, күй-аңызын айтушы, Жез-

азған облысы, Жаңаарқа ауданы-

нан. Марғұлан. 1985. 206—207-беттер.

«С А Р Ы Н»

Екінші аңыз.

орқыт өлімге мойын

сынбай,

Сыр суының үстіне Желмаясының

жабуын төсеп, қобызын толассыз

сарнатып отырады екен дейді. Қа-

ра қобызын сарнатып отырғанда

ажал маңайына жолай алмапты. Қо-

быз дауысы жеті күндік жерге же-

тіп, дүниенің бәрін сүттей ұйытса

керек.

Күндердің күнінде қиян шалғайда

жатқан Арқадағы бір ауылдың се-

руен құрып жүрген қырық

ызы

орқыт қобызының даусын естиді.

Естулері мұң екен, қырық қыздың

тұла бойы қорғасындай балқып, қо-

быздың талып жеткен үніне ынтыға

құ

лақ түріп, өзге дүниені ұмыта ын-

тығады. Сол халде жеті күндік жер-

ден талып жеткен

обыз даусын

бетке алып жүріп кетеді. Жүрген

сайын үні айқындалған қобыз сазы

ырық қызды одан сайын баурап,

үздіге шақырғандай болады.

обыз даусына ынтыға ұмтылған

ырық қыз күн жүреді, түн жүреді.

Жүрген сайын күйдің алапаты ас-

ақтап, құдіреті артып, одан сайын

баурай түседі. Қамсыз шыққан қы-

рық қыз сол беттерінде Бетбақ деп

аталатын елсіз-күнсіз шөлге тап

болады. Табандары тілініп, еріндері

кезеріп, жол азабынан гөрі шөл

азабы жандарына батады. Бірақ,

ыр астынан естілгендей сарнаған

обыз үні

ыздардың сүлдерін

сүйрелеп, сұңқылдай шақырады.

Ақырында қырық қыздың отыз

тоғызы Бетбақтың шөліне шыдамай,

әбден титықтап, шөлден өледі. Тек

бір қыз ғана таңдайы кеуіп, табаны-

ның ойылғанына қарамастан Сыр-

дың жағасына жетіп, Қорқыттың қа-

расын көргенде ес-түссіз құлайды.

орқыт ақсақ қыздың аузына су

тамызып, басын сүйеп, мән-жайды

сұрап біледі. Басқа қыздардың шөл

азабын тартып, жолда қалғанын ес-

тіп пұшайман болады.

Кейін жаңағы Арқадан арып-ашып

жеткен ақсақ қызбен Қорқыт көңіл

беліне түскен, ақ таяғы көк тіреген

бір әулие Қорқытқа түсінде аян бе-

реді: «Уа, Қорқыт, сен өлімді ау-

зыңа алмасаң, саған еш уақытта

өлім жоқ!» — депті.

орқыт осы

сөзді өңінде естігендей болып оя-

нады да, «Тәңірінің бұл да бір сыны

болар» деп көкейіне түйіп алады.

Содан жылжып жылдар, сырғып

күндер өтеді. Ақ сақалды, ақ таяқ-

ты әулиенің айтқан өсиетін естен

шығармай, өлім туралы сөзді аузы-

на алмай, қобызын тартып, ел ара-

лап жүріп жатады.

Бірде Желмаясының бұйдасын

тартып, бел жазып отырса бір ауыл-

дың тайлы-таяғы қалмай жабылып

ашаған өгізді қайыра алмай жүр-

генін көреді. Сол жерде Қорқыт

Желмаясына міне салып, қашаған

өгізді қайырып бермек болады. Бі-

рақ өгіз Қорқыттың Желмаясына да

бой бермейді. Қуа-қуа әбден ти-

тықтап шаршайды. Сонда Қорқыт:

«Қап, саған өлсем де жетпей қой-

маспын!» — деп Желмаясын тебіне

түседі. Осы сөзді айтуы мұң екен

тарғыл тана тасқа айналып, қатып

алады. Тасқа айналар алдында

тарғыл танаға тіл бітіп:

Менің өзім қара едім.

арадан туған ала едім.

Туған жерім — Қазалым,

Мына тау болды-ау ажалым!—

деп дөнбекши ыңыранған екен.

Сол жерде өлім туралы сөздің

аузынан шығып кеткеніне Қорқыт

атты өкініп, мұңға батады. Бірақ,

болар іс болды, енді тағдырдың

жазуынан қашып құтылудың ама-

лын ойлайды. Сөйтіп, Желмаясын

желдіріп, дүниенің төрт бұрышын

кезіп кетеді.

Осы оқиға Қорқыттың қобызына

«Тарғыл тана» деген күй болып ша-

лынған екен.

ДЕРЕК: Шәменұлы Ысмайыл (Ны

шан) қобызшы, Қорқыт күйлерін тар-

тып, аңызын айтушы, Қызылорда қа-

ласынан; Тілегенов Тай, аңызды ай-

тушы, Жезқазған облысы, Жезді ау-

данынан; Сырдария жағасында тұр-

ған Қорқыт бейітінің солтүстік жа-

ғында жүз шақырымдай қашықтық-

та, Жезқазған облысының жерінде

Тарғылдың тауы деп аталатын шұ-

бар тасты шоқы бар. Жергілікті ха-

лықтың аузындағы аңыз бойынша

осынау шоқы тасқа айналған Тар-

ғыл тана көрінеді:

Марғұлан. 1985. 207—208-беттер.

орқыт. 1987. 24-бет.

«ҰШАРДЫҢ

ЛУЫ»

Бір жесір кемпірдің жұрт аузына

іліккен жалғыз баласы болыпты.

Ол кездегі жақсының әдеті — жүй-

рік мініп, ит жүгіртіп, құс салатын.

Кемпірдің баласының да жүйрік

аты, Ұшар деген құмай тазысы бар

Содан бала есейе бастағанда апа

сының бағып-қағып, алдандырғанын

місе тұтпай, қобыз тартып отырған

әкесіне талпынуды шығарады. Уыз-

дай білегін созып, бұлқына ұмты-

лып, неше түрлі қылық көрсете

бастайды. Бұған Қорқыттың да жү-

регі елжіреп, бауыры аяғының ба-

сына түскендей күй кешеді. Бірақ,

амал жоқ, қобызын тоқтатып, жа-

ғалауға шықса, ажал тұзағына ілі-

нетінін біледі. Сонда Қорқыт бала-

сына телміре қарап, көзі көріп тұр-

са да еміреніп иіскей алмай, бауы-

рына қысып мауқын баса алмай

мұңаяды. Мұңая отырып баласын

алдандыра жұбататын «Әупбай- әуп-

бай» деген күй тартады.

Осы көріністің куәсіндей болып,

рпақ есінде «Әупбай» күйі сақтал-

ған.

ДЕРЕК: Шәменұлы Ысмайыл (Ны-

шан) қобызшы,

орқыт күйлерін

тартып, аңызын айтушы, Қызылор-

да қаласынан; Тілегенов Тай, аңыз-

ды айтушы, Жезқазған облысы,

Жезді ауданынан; Марғұлан. 1985.

209-бет; Қорқыт. 1987. 27—28-беттер.

«БАШПАЙ»

Атадан балаға жеткен қария сөз-

дің айтуында «Башпай» Қорқыттың

ең соңғы тартқан күйі еді дейді.

ырық жыл өлімнен қашқан Қор-

ыт ақырында Сырдың суынан сау-

ға тауып, дарияның бетіне Желмая-

сының жабуын төсеп, соның үстін-

де күндіз-түні қобызын сарнатып,

ажалды аластап отырады ғой. Сол

күндерде Қорқыттың Ақтамақ атты

арындасы дарияны кешіп, тамақ

алып келіп тұрады екен.

Бірде Қорқыт қарындасының алып

келген дәмін татып отырғанда алай-

дүлей дауыл соғып, толқын тұрып,

бұлардың берекесін алады. Сол

бір аласапыран шақта Қорқыттың

башпайы қарындасына тиіп кетеді.

Байқаусызда болған осы жағдай

өле-өлгенше Қорқыттың есінен кет-

пей, өзін кінәлі сезініп, пұшаймен

болады екен.

Күндердің күнінде, дарияның бе-

тінде жүз жыл бойы ажалды жо-

латпай өмір сүрген Қорқытқа қа-

пысын тауып ажал шіркін жетіпті

дейді. Сол күні әдеттегідей Ақта-

мақ ағасына дарияны кешіп тамақ

алып келеді. Тамақтан соң Қорқыт

маужырап, қалғып кетеді. Дамыл-

сыз сарнаған қобыз үні бір сәт то-

лас тауып, қарындасы ағасының

оянуын күтіп отырады.

Осы кезде қобыз үнінің тынған

сәтін пайдаланып, дәм салған қор-

жынмен бірге ілесіп келген он екі

ноқатты зәрлі қарақұрт өрмелеп

келіп Қорқытты шағып алады. Қор-

ытты жүз жыл бойы аңдыған ажал

осылайша қарақұрт болып келіп,

апысын тауып еді дейді.

Айтқанша болмайды, Қорқыттың

бойына ажал уы жайылып, өлімге

аласынан; Тілегенов Тай, аңызды

айтушы, Жезқазған облысы, Жезді

ауданынан: Марғұлан. 1985. 147-бет;

орқыт. 1987. 26-бет.

«САРЫН»

Бірінші аңыз.

орқыт жиырма жасқа толғанда

ақ сақалы беліне түскен, ақ таяғы

көк тіреген әулие келіп, тағы да

түсінде аян береді. «Уа,

орқыт,

бұл жарық дүниеде саған

ырық

жыл ғұмыр маңдайыңа жазылған,

одан артық жүрмейсің!» дейді.

Ояна келсе түсі екен, әулиенің айт-

ан сөзі өңіндегідей құлағында қа-

лып қояды.

Осыдан кейін-ақ Қорқыт

атты

тіксініп, өлмеудің амалын іздеп,

Желмаясына мініп, дүниені кезіп

кетеді.

Күндердің бір күнінде

орқыт

дала кезіп келе жатса үпір-шүпір

болып жер қазып жатқан бір топ

адамға ұшырасады. «Ау, бұл қазып

жатқандарың не?» деп жөн сұраса,

әлгілер: «Қорқыт әулиенің мүрдесін

азып жатырмыз!» деп жауап бере-

ді. Мұны естіген Қорқыт Желмая-

сын бұрып, келесі бір қиырға бет

түзейді. Бірақ, шаршап-шалдығып,

енді бұйда тартып тынығам дегенде

алдынан тағы да көр қазушылар

шырасады. Жөн сұраса келсе олар

да Қорқыттың мүрдесін қазушылар

болып шығады. Осылайша Қорқыт

өлімнен қашып, дүниенің төрт бұ-

рышын шарлағанымен, алдынан өзі-

не арнап көр қазушылар кездесе

береді. «Қайда барса—Қорқыт кө-

рі!» деген ескі сөз осыдан қалыпты

дейді.

Содан әбден тарығып, титықтаған

орқыт жер ортасына жетсем жа-

ным қалар деп, өзінің туған жері

Сырдың жағасына жетеді. Сол жер-

де Желмаясын сойып, оның терісі-

мен қаңсыған қара қобызын қап-

тайды. Сонан соң судың бетінен көр

азылмас деп, Желмаяның жабуын

Сырдың суына жаяды да, соның

Орталық Қазақстан. - 1991. - 5 қазан (№ 230). - 5-6 б.

Кейін жаңағы Арқадан арып ашып

жеткен ақсақ қызбен Қорқыт көңіл

жарастырып, соған үйленген екен.

Арқадағы қырық қызға талып жет-

кен Қорқыт қобызының сарыны ұр-

пақтан ұрпаққа «Сарын» деген күй

болып жетеді.

Күні бүгінге дейін Арқада, Ұлытау-

дың батысында, Дулығалы Жылан-

шық өзенінің сол жақ жағалауында

Сарын жеткен деген шоқы бар.

Жергілікті халық бұл шоқыны Са-

рын тауы деп те атайды.

Ал, Қорқыт көңіл қосқан ақсақ

ыздың бейіті Қорқыт бейітінің сол-

түстігінде, Арқа жағында күні бүгін-

ге дейін бар. Жергілікті халық бұл

бейітті «Ақсақ қыздың мұнарасы»

деп атайды.

Бұдан да өткен қызығы, Сарын

тауынан шығып, Сырдың жағасында-

ғы Қорқыт бейітіне тура жүргенде,

Арыс құмының батыс жақ өкпе тұ-

сынан «Қыз қалған» деген жерді ке-

зіктіруге болады. Бұл жер шынында

да ұшқан құстың қанатын талдыра-

тын, жүгірген аңның тұяғын тозды-

ратын қу медиен құла дүз.

Міне, туған жердің төсінде ата-

бабамыздың шежіре сыры осылай

сақталып келеді.

ДЕРЕК: Шәменұлы Ысмайыл

(Нышан) қобызшы, Қорқыт күйлерін

тартып, аңызын айтушы, Қызылорда

аласынан; Ақынбайұлы Сәулет аң-

ызды айтушы, Ықылас Дүкенұлының

туған немересі, Жамбыл облысы,

Сарысу ауданы, «Сарысу» совхозы-

нан; Марғұлан. 1985. 208—209-бет-

тер; Атлас... 1969.

«ТАРҒЫЛ ТАНА»

орқыттың Желмаясы астында, қа-

ра қобызы қолында үнемі ел ара-

лап, адасқанға жөн сілтеп, аңыр-

ғанға ақыл беріп, сәуегейлік құрады

екен. Төңірегіндегі көзі көріп, кө-

ңілі түскенді қобызына күй етіп қо-

сып, алдағыны қырық жыл бұрын

болжайтын болыпты.

Күндердің бір күнінде ақ сақалы

аты, Ұшар деген құмай тазысы бар

екен. Әсіресе, Ұшары қара жерден

із кесетін аңсақ, иесіне адал қағы-

лез, қанжығаның қанын құрғатпай-

тын жолды ит болса керек. Астын-

дағы аты, соңындағы тазысы келіс-

кен соң, жігіт жиі-жиі аңға шығып,

саятшылық құрады екен.

Күндердің бір күнінде жалғыз

жігіт тосын дертке шалдығып, дү-

ние салады. Ел аза тұтып, арулап

ояды. Сонан соң бұрынғы-соңғы-

ның дәстүрі бойынша өлік шыққан

жұртты ауыстырып, ауыл қонысын

өзгертіп, жаңа жұртқа аунап қонады

Жаңа жұртқа келген соң, жесір

кемпір «жалғызымның көзі ғой» деп

тазыны іздесе жоқ дейді. Содан

көңілі алаң болып, тынши алмай

ескі жұртқа келсе, Ұшар жас қа-

бырдың басында иесін қимай ұлып

отыр дейді. Үшкір тұмсығын көк-

ке қаратып ұлып, иесін жоқтап сар-

наған Ұшардың даусын естігенде

жесір кемпір:

Жалғызымнан айрылдым,

анатымнан қайрылдым!

шар, Ұшар, кә-кә! — деп, дауыс

ойып, аңырап қоя береді. Ескі

жұртта жалғызынан айрылған сор-

лы ана мен иесінен айрылған же-

тім тазы қосыла күңіренеді.

Осы бір қайғылы халді Қорқыт

обызына күй етіп шалған екен.

ДЕРЕК: Шәменұлы Ысмайыл (Ны-

шан) қобызшы, Қорқыт күйлерін

тартып, аңызын айтушы, Қызылор-

да қаласынан; Тілегенов Тай, аңыз-

ды айтушы, Жезқазған облысы, Жез-

ді ауданынан;

«ӘУПБАЙ »

Арқадан іздеп келген ақсақ қыз-

дан Қорқыт бір перзент көріпті

дейді. Бірақ, күндіз-түні ажалды

аластап, қобызын сарнатқан Қорқыт

баласы мен зайыбына көңіл бөле

алмайды. Ал баласы мен зайыбы

Сырдың жағасында өмірлерін өтке-

ріп, Қорқыттың тілеуін тілеумен бо-

лады.

Айтқанша болмайды, Қорқыттың

бойына ажал уы жайылып, өлімге

бой ұсына бастайды. Сонда, көз ал-

дында дәрменсіз шырылдаған қа-

рындасымен арыздасып, қоштасып,

көптен көкейінде жүрген соңғы ті-

легін айтады: «Ажал шіркін қапы-

да тұзаққа түсірді. Бір өкінішім осы.

Екінші өкінішім, баяғыда Сырдың

бетін дауыл шалғанда өзіңе баш-

пайым тиіп кетіп еді. Кешілмейтін

күнәм осы. Қасиетті Сыр-ананың

жағасында маған арналған мүрде

азулы тұрған болар. Мені жерле-

генде екі башпайымды ашық қал-

дырыңдар. Өміріме серік болған

касиетті қара қобызымды өзіммен

бірге көміңдер. Мен өлсем де, ме-

нің атымды атап, ұрпағымның есіне

салып жатар. Хош, жарығым! Жы-

лама, жылама, жылағанмен бола

ма?!» — дейді Қорқыт. Қарындасы:

«Аға, ағатай, асқар тауым, алты-

ным!» деп еңіреп қоя береді.

Сол жерде Қорқыт соңғы күшін

жиып, қобызын қолына алып, қа-

рындасын жұбатқандай болып, бірер

айырым күй шалған екен.

орқыттың осынау соңғы күйі

«Башпай» деген атпен ұрпақтарынын

есінде қалыпты. Ал, қара қобызы

болса, Қорқыт өлгеннен кейін мүр-

денің ішінен «Қорқыт, Қорқыт!» деп

күңіренген дыбыс шығарып жататын

болыпты.

ДЕРЕК: Шәменұлы Ысмайыл (Ны-

шан)

обызшы, Қорқыт күйлерін

тартып, аңызын айтушы, Қызылорда

аласынан; Ақанбайұлы Сәулет, аң-

ызды айтушы, Жамбыл облысының

Сарысу ауданына қарасты «Сары-

су» совхозынан.

Сырдария жағасындағы (Қор-

ыт темір жол станциясынан

3 шақырым жерде) Қорқыт бейітін

1898 жылы Ә. А. Диваев суретке

түсірткен. Бұл көне бейітті 1960 жы-

лы су тасқыны шайып кетті. Қор-

ыттың басқа жерге қайта жерлен-

ген сүйегінің үстіне (сол маңда)

архитектор Ыбыраев Бектің жобасы

бойынша 1980 жылы ескерткіш ор-

натылды.

жүктеу/скачать 480,44 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: