Айтыс II том «КҮлтегін»

14
Қазақ өнерінің антологиясы
Теріс көзбен қарады.
Танып тұрып, танымай,
Екі көзі жеп барады.
Осы неме екен деп,
Түрімді көріп Ноғайбай
Деді бекер: – Шошыма!
Өңкей дәудің қасында,
Сөйлемессің мұңаймай.
Сүйінбайым бір күнде,
Былай өлең айтқан деп,
Бір ағашты құшақтап,
Отырды кеп шынтақтап.
– Жамбыл деген немеңіз –
Екейдегі осы ма?
Ноғайбайдың алдында,
Сөз сөйлеші ашыла!
Орын тауып айтпасаң,
Қамшы тиер басыңа!
Сағынып жүрген немедей,
Отырдың тақап қасыма.
Бір ауыз сауал сұрайын,
Айта алмасаң өлеңді,
Шықпыртайын басыңа.
Қожамберлі мақтайды,
Бұл неліктен жақтайды?
Кейбіреу айтса өлеңді,
Бекер аузын боқтайды.
Сүйінбайға іні деп,
Парасат қып мақтайды.
Сүйінбайдан басқа өлеңші,
Сірә, маған жақпайды.
Домалақтан қозғашы,
Жарықшақтан озбашы.
Бет алдыңа бақырып,
Таңдайыңнан тозбашы.
ІІ
Жамбылдың келді кезегі,
Мықты Мазамқызы екен –

15
Айтыс II том
Домалақтай енеміз.
Қасиетті енеден –
Енді сөйлей келеміз.
Домалақтай енеміз –
Үш қатынның бірі екен.
Сары бәйбіше мықты кеп,
Бай қарамай жүр екен.
Байлық пен байдың жылқысы,
Есебі жоқ көп екен.
Жұлым үйі бар екен,
Жұлым үйден саңылау көрінді...
Домалақ енем қасында,
Құшақтасып, сүйісіп,
Әзілмен ойнап күлісіп,
Отыр екен бір қожа.
Жүзінен нұр тамғандай,
Мейірі жанның қанғандай,
Сүйкімді бір жан екен.
Түн қойнында оранып,
Бәйбішеден ұрланып,
Түнеп жүрген шағында,
Жүкті болып қалады.
Айы жетіп тұрғанда,
Ел көшпекші болады.
Толғатады анамыз,
Ертең көшіп барамыз,
Деп жұртында түнейді.
Таң атады күн шығып,
Бесін уақыт болғанда,
Қырғыздан шыққан Аққошқар,
Шаппақ болып келеді:
– Байдабектің мен бүгін
Көп жылқысын аламын.
Батаңды бер, Домалақ,
Сенің батаңды аламын.
– Қалағаным берсеңіз,
Қуанышы сенде болсын деп,
Түп қазығы менде болсын деп,
Қол жайып, батасын береді.

16
Қазақ өнерінің антологиясы
– Қандай бата мұның деп,
Аққошқар кетті аттанып.
– Барасың, барасың да аласың,
Қуанышы сенде деп.
Таңға жуық болғанда,
Сан жылқыны шулатып,
Тай, құлынын тулатып,
Айдап алып жөнелді.
Домалақ тысқа шығады,
Аққошқар тағы келеді.
«Қалағаның бар ма?» деп,
Келіп, сөйлей береді.
Көп жылқының ішінде,
Тоқсан екі құлынды.
Бір сары айғыр бар еді
Енесінің шуынан –
Басқаны, тіпті, көрмеген,
Шыбыннан басқа қонбаған,
Желден басқа мінбеген,
Мойнына құрық тимеген,
Соны ғана бергін деп,
Солай жауап қылады.
Асауды қалай ұстайсың,
Жүген, құрық тимеген?
Ұстасам, ұстап алайын,
Ұстамасам, қалайын.
Құр, құр, құр, жануар!
Құтың менде жануар,
Бері келші бізге деп,
Күдеріңді үзбе деп,
Қазығың қалды менде деп, 
Құрайттады Домалақ.
Айғыр сонда келеді,
Омырауын иіскеп,
Алды айғырды жүгендеп,
Айдады жылқының өзгесін,
Аққошқар батыр түгендеп.
Екі аяқты тұсады,

17
Айтыс II том
Тырп етпеді жануар,
Жуас малға ұсады.
Түс мезгілі болғанда,
Сегіз ұлы келді артынан,
Айғырды нағып байладың,
«Топ жылқылар қайда?» –деп,
Домалақтан сұрады.
Домалақ жайын айтыпты:
– Балалар, оған бармаңдар,
Түп қазығы бізде деп,
Таңға жуық болғанда,
Жылқың қалар мұнда кеп.
Арттан қуып барсаңдар,
Мерт боларсың, балалар,
Шылбырына оралып,
Жалына анам айтады.
Бірақ тілін алмады,
«Барамын» деп болмады,
Сегізі бірден жөнелді,
Сағаға таман келеді.
Саға судан өтеді,
Сонда қырғыз қуады.
Бұқтырма қойып жүз кісі,
Бір тасаға тығады.
Алдына аңдып түсіріп,
Сегізін ұстап алады.
Сегізін бірдей бауыздап,
Жосадай ғып салады.
Байдабек бар артынан,
Бір тобымен келеді:
– Балаларың тіл алмай,
Осы жерден жөнелді.
Балаларың мерт болды,
Қайтпайтұғын серт болды,
Барып қара өлікті,
Жалған деме мұнымды.
Байдабек те жөнеді,
Қайта оралып келеді:
Балалар тегіс өліпті...

18
Қазақ өнерінің антологиясы
Деп жауабын береді.
Домалақ енем бас болып,
Сүйреткі сап айғырға,
– Өлгенге енді қайғырма, –
Деп жұбатып, әл беріп,
Дереу жинап өлікті.
Бір жерге әкеп көміпті.
Домалақтай енемнің,
Қасиеті көп еді.
Таңға жуық болғанда,
Жылқы келер деп еді...
Түн ортасы болғанда,
Құрайт салды Домалақ.
Сары айғырдың даусына,
Тас жаңғырды домалап.
Таң сарғайып келгенде,
Қалың жылқы шұрқырап,
Келеді шаңы бұрқырап.
Көшіп ауыл жөнелді,
Сегіз күндей көшеді,
Күні-түні тыным жоқ
Тыным қылған күні жоқ.
Кіші жүз бен Орта жүз,
Маңайына қонды кеп.
Домалақ сонда толғатты,
Сырық, бақан орнатты.
Бебеулетіп ананы
Бала келді дүниеге.
Қуанды ана масайрап,
Қолына алып баланы,
Бар денесін қарады:
Еркек бала туыпты.
Бірақ басы жаралы –
Ана болды назалы.
Сары бәйбіше қылғанын,
Сонда ақылмен табады.
Кіші жүз бен Орта жүз,
Байдабекті көшіріп,
Аламыз деп ауылға,

19
Айтыс II том
Ат терлетіп келеді.
Кіші жүзде көпке аян,
Бір оташы бар еді.
Кейде еміп, кейде ембей,
Талып жатқан баланы,
Оташы кеп көреді.
Суық қолдың орны деп,
Көзінше айтып береді.
Жарық жерін басының,
Ойып алып оташы,
Тасбақаның сүйегін,
Жамап, соған егеді.
Бала оңалды үш айда,
«Жарық төбе болды деп –
Жарықшақ ат» қойды көп.
Жарықшақтан туды үш ұл:
Бірі – Дулат, бірі – Албан,
Бірі – Суан, білсең бұл.
Бұрынғыдан есіткен,
Ата жайы, ел сөзі.
Домалақтай ананың.
Бізге дастан әр кезі.
Ата жайын ұқпастан,
Құр мақтанға жармасқан,
Сен – Дулаттың бір езі.
ІІІ
Сарбас ақын менмін деп,
Нан пісіріп кеудеңе,
Неге мұнда келдің деп,
Ақиландың сен неге?
Аузы-басың қуарған,
Ұрты-басың суалған.
Қайда атаң мен түп бабаң,
Тұлпар мініп, ту алған?!
Бір жақсылық көрмеген,
Артынан ешкім ермеген.
Мен Шапырашты ұлы едім,
Алтыннан қылыш сермеген!

20
Қазақ өнерінің антологиясы
Көп Дулаттың баласы,
Рас сенен аз едім,
Аз да болса, батыр ем.
Топты жерге барғанда,
Саулап тұрған сөз едім...
Жаулы жерге барғанда,
Атамын деп оқталған,
Көк берен болат кезедім.
Келді менің кезегім,
Келсе, айтайын шешіліп,
Кезекті бермей манадан,
Өртенді менің өзегім.
Сақалыңмен жалпылдап,
Тересің Жамбыл тезегін.
Шапырашты мен едім,
Қалың Дулат сен едің.
Аз да болсам, әуелі,
Ширегіме келмедің.
Бір қадалған жерімнен,
Қан алмай кетер демегін.
Есқожа деген елімнен,
Кім кетті екен ерлікпен,
Кім жүрген менің шенімнен?
Асыл, жауһар кеткен жоқ,
Әсте, менің жерімнен.
Саурық шыққан басынан,
Көк шыбықтай иіліп,
Ерлік қылған жасынан.
Әкең Саурық дегенде,
Күндік жерден дұшпанын,
Дабылымен қашырған!
Ал, ал Саурық дегенде,
Қалтырамады қандай жау?
Қарсыласып келгеннің,
Қайтқаны бар ма одан сау?!
Мінген атын жаратқан,
Жұртты өзіне қаратқан,
Қылышы қия шабылған,
Жүйрік аттың бәрі де,
Пұшпағынан сабылған.

21
Айтыс II том
Найзасын тасқа түйреген,
Мақтанбағын, Сарбасжан,
Қалың Дулат ішінде,
Дәу Сыпатай басында,
Андасы бар қасында,
Әлі төре жанында,
Қасқарауда Қарабай,
Бет-жүзіне қарамай,
Қасқарау Қырбас батырды.
Шылбыр тағып мойнына,
Қан тамшылап қойнына,
Маңайына бара алмай,
Сонда Дулат қарғадай,
Шулап, жылап күңіренген.
Сонда батыр Сұраншы:
– Екі-ақ кісі қырамыз,
Барып, ойран саламыз! –
Өзгені ертпей артынан,
Тек қасына серікке
Сұраншы еді сүйреген,
Атамқұлды-ақ шақырған.
Атамқұл келді қасына,
Қылышы бар бұлқынған.
Дұшпанды жерді көргенде,
Арыстандай жұлқынған!
Қалың Дулат көргенде,
Қорқып, бұққан сиқынан.
Сұраншыдай батырдың,
Жан жүрмеген шенінен.
Алмастан соққан ақ қылыш,
Еш кетпеген белінен.
Ашуланған кісіге,
Қабағы жаман түксиген.
Досы қатты сүйінген,
Дұшпаны жаман күйінген.
Сұраншыны көргенде,
Аузын ешкім ашпаған,

22
Қазақ өнерінің антологиясы
Аяғын қадам баспаған.
Қарсы келген кісіні,
Сүйретіп жерге тастаған.
Сабырлықпен іс қылып,
Көлденең жатқан мылтықтан,
Жан сауғалап қашпаған.
Тілеуқабыл, Майемер –
Саркемерде шабылған.
Қоқанның ханы Құдиярға,
Албан, Дулат жиылып,
Көп болғанда не қылған?!
Үш бөлінді бұл Дулат,
Бір бөлігі Іле өтті,
Айсаның қарын өрледі...
Батыр деген Сыпатай,
Жау қарасын көрмеді.
Сыпатайдай батырың,
Қашқаннан соң өлгені!
Сарбалақтың басында
Аңырақайдың қасында,
Қоянға ұсап ерлері,
Сол жерінен келмеді.
Тойшыбек пұшық түксиіп,
Қасқарау Кәріммен қас екен.
Қырғызда Жантай, Жанғараш,
Кәрімменен дос екен.
Шап деген екен Кәрімді,
Досына енді болысып.
Сені шауып алар деп,
Хабар айтқан оған кеп.
Түнделетіп сол Кәрім,
Үш күн, үш түн жосылып,
Көше берген төмендеп,
Ақтоғайға құдиды,
Тілеуқабыл, Майемер.
Іле бойын жағалап,

23
Айтыс II том
Бір түбекке тығылды.
Қоқан қолы қоқаңдап,
Сала берді дығырды.
Қыз бен жігіт тізіліп,
Су шетіне жығылды.
Жаудан ұшып зәресі,
Суға кетер сорылар,
Берді құмға денені. 
Қыз, келіншек дегенді,
Мінгестіріп түйеге,
Жаулап алып жөнелді.
Мал-мүлікке таланған,
Қоқан қолы кенелді.
Сонда к.. ашылды,
Мал мен мүлкің шашылды.
Жауға біткен асыл ер,
Найзасын тасқа таянды.
Қасқарауда Кәрібоз,
Сұраншыға барады:
– Сенен қайрат болмаса,
Тағы да жау шабады.
Біздің Дулат көп жылап,
Сенен басқа пана жоқ,
Баруыңды тұр сұрап.
Батыр деген Сыпатай,
Жалғыз басын жүр ұрлап.
Сенен қайрат болмаса,
Ел намысын, ел кегін,
Жоқтар кісі болмады.
Шағатайдай халықты,
Жібермеді Тойшыбек,
Ойлағаны оның тек –
Өз қамы ғой, оңбады...
Жауды көрсе, қуанған,
Тұлпар мініп, ту алған.
Дұшпанды жерді көргенде,
Миықтан күліп, қуанған.
Сұраншыдай батырға,
Қасқарауда Кәрібоз,
Бәуке келіп жылаған...

24
Қазақ өнерінің антологиясы
«Жүр батыр» деп сұраған.
Жаулы жерде бақ берген,
Дұшпанға жетер жақ берген,
Таңдайына сөз берген,
От ұшқынды көз берген,
Құтылар ма сенен жау,
Қан майданда кез келген
Қатын, бала кетті деп,
Жарамдысын алды деп,
Сенен қайрат болмаса –
Бердік жауға арды деп,
Айтқан сырын оңаша.
Көп Дулаттың баласы, 
Көп болғанмен, күші жоқ,
Қарсы келер кісі жоқ.
Көп Дулаттың ежелден,
Шабылған елде ісі жоқ.
Сенен қайрат болмаса,
Дулаттың өңі, түсі жоқ.
Құлағың сал сөзіме:
Баққа біткен батырсың,
Қырылып біз жатқанда,
Қайтіп шыдап жатырсың?
Найзаңды тастан өткізген,
Артық туған ұл едің;
Сенен қайрат болмаса,
Ажалымыз жетті деп,
Қыз, келіншек, қыруар мал,
Жау қолында кетті деп,
Сенен рақым сұраймын,
Айтпай, қалай шыдаймын?
Қалың Дулат дегенмен,
Жауды көрсе, жасыған.
Бақыт берген жігіт ең,
Даңқың шыққан жасыңнан.
Қырық мың қолға қаймықпай,
Қарсы шығар ешкім жоқ,
Атыңа мін, батырым,
Жәрдем берер бір Құдай.
Қырық мың қолға қарасаң:

25
Айтыс II том
Іледен бері қаптаған,
Жас әйелді таптаған,
Қарсы келер кісі жоқ,
Ел қалмады шаппаған.
Желісін қиып, жылқы алды,
Ойран қылып, мүлік алды,
Сенен басқа бұл жерде,
Жауға шабар кім қалды?!
Қалың Дулат белгілі,
Ерлігінен саны көп,
Жауға шабар жаны жоқ,
Жаудан қорқып, жосыды.
Аңырақайда тағы боп,
Жылап, шулап біздің ел,
Деді саған хабар бер!
Мұны естіген батырдың,
Түгі шықты сыртына.
Жаудың көріп қырғанын,
Жаны ашыды жұртына.
Қол ұстасып келгенде,
Қалың қазақ өз елім,
Ел намысын қорғамау –
Ер жігітке өзі өлім!
Ашуы кеп батырдың, 
Даусы шығып, ақырды,
Жолдастарын шақырды.
Қасына үш жүз қол ертіп,
Ақтұяққа мінеді,
Он мың қолға тиеді.
Үш күн, үш түн соғысып,
Жауды шөптей жапырды.
Қырып-жойып қалғанын,
Ел шетінен қашырды.
Жау шапқанда өз елін,
Жымиып қашқан қояндай,
Дулаттың батыр дегенін,
Сол уақытта сақтаған,
Сұраншы біздің ер еді.

26
Қазақ өнерінің антологиясы
Кәне, осындай ерді айтпай,
Жатқа намыс бермеген.
Құр созасың өңешті,
Байларын айтып еліңнің,
Қолынан боқ келмеген,
Дулат деген ел екен,
Жадағай, жайдақ дер екен.
Шапырашты ел екен,
Батыр туған дер екен!
Ерегіскен дұшпанды,
Найзаменен шанышқан.
Күні-түні тынбаған,
Дұшпаннан сағы сынбаған.
Шын ашуы келгенде,
Мұрты кетер түксиіп,
Тақиясын шашы көтерген,
Намысыңды әперген.
Жауды көрсе, тап берген.
Маңдайыңа бақ берген,
Шешен қылып, жақ берген.
Өзіне еркін шақ берген,
Қырық жасқа келгенше,
Сөзін жаман демеген.
Ешбір төре еріксіз,
Шеніне оның келмеген.
Ерлік пенен намысқа,
Ат сауырын бермеген!
Жандаралдың алдында,
Қаймықпай, сөзін жөндеген.
Төре, қара жиылып,
Құм төбедей үйіліп,
Ешбір адам болмады,
Сұраншы білсін демеген!
Қайрап қойған ақ болат,
Сермегенде жау кесер,
Жаудан асып, тау кесер.
Тастан өтер қылышы,
Қырық тоғызға келгенше,
Ерлігі оның өрлеген.

27

жүктеу/скачать 0,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: