Аксиология философиясы және этика
Философия тарихындағы еркіндік ұғымы
жүктеу/скачать 137,46 Kb.
|
Аксиология философиясы ж не этика
| Философия тарихындағы еркіндік ұғымы
Философиялық тұрғыдан қарағанда еркіндік ұғымы, үш бөлікте қарастырылады: әрекет еркіндігі мәселесі, таңдау еркіндігі мәселесі және ерік еркіндігі мәселесі. Оның үстіне ерік бостандығы мәселесін зерттеуге, яғни біздің іс-әрекеттеріміз бен қимылдарымыздың соңғы негіздерін зерттеуге баса назар аударылады. Еркіндік ұғымы философияда орталық мәселе болып табылады. Ерік еркіндігін адамның өз іс-әрекеттерінде өзін-өзі анықтауға негізделе отырып түсіндіруге болады. Ерік еркіндігінің проблемасы адам даралығы мен әмбебаптықтың қарым-қатынасы немесе ішінара, бірлік болмыстың жалпы тұтастықтан тәуелділігі мәселесіне негізделеді. Нақты еркіндік-адам болмысының шығармашылық және конструктивті жағы, ол саналы ерік-жігерді жүзеге асырады. Философияда еркіндік-бұл қызмет субъектісіне қатысты сыртқы себептерден тыс қызмет болып табылады. Философиядағы еркіндік ұғымына әртүрлі тұрғыдан қарауға болады. Онтологиялық көзқарас тұрғысынан еркіндік негіз қалаушы, субстанциялық қағидат ретінде қарастырылады. Осылайша түсінілетін еркіндік әлемнің пайда болуын, оның мәнін, әлемдегі адамның орнын анықтайды. Еркіндік мәселесіне гносеологиялық көзқарас шеңберінде адамның өз қызметін сезіну мүмкіндіктері мен шекаралары зерттеледі. Қызмет құралдары мен мақсаттарының арақатынасының мәселесі, мақсат қою алғышарттарының маңыздылығы негізінде талданады. Этикалық-психологиялық тәсіл еркіндікті білдіру бостандығы және басқа адамның еркін басуға немесе оны басқаруға (билік етуге) мүмкіндік ретінде қарастырылады. Адам ойының антикалық даму кезеңінде еркіндік көбінесе абстрактілікке қарамастан ақыл негізінде адам мен мемлекеттің өмірін құру мүмкіндігі ретінде қарастырылды. Бұл кезең бостандықты қарастырғанда оны түсінудің әртүрлі қағидаттарының үйлесімсіз бірлігін ажыратады. Ежелгі гректер қажеттіліктен, дәлірек айтқанда, адамның ақыл - ой заңдарына сәйкес әрекет ету мүмкіндігі ретінде түсінілетін еріктен, еркіндікті ерекшеледі. Антикалық түсінік болмыстың әр түрлі деңгейлерінде: космоста, табиғатта және мемлекетте көрініс табатын себептер мен заңдылықты қамтиды. Осылайша, Демокрит қажеттілік терминін қолданды, оның жалпы детерминациялығын түсінді және осы қажеттіліктің сыртқы және ішкі бөлінуін көрсетті . Сыртқы қажеттілік байланыстар арқылы іске асырылады. Индивидуум сыртқы қажеттіліктерге байланыссыз қол жеткізе алмайды, сондықтан еркін болып табылады. . Еркіндікті қажеттілік емес, кездейсоқтық жоққа шығарады. Демек, еркін әрекет кездейсоқтық емес, қажеттілікке негізделеді. Демокрит үшін еркіндік ойлаудың өткір мәселесі емес. Полистің азаматы детерминациялайтын тәртіптен, еркіндік әрекетін шектейтін ештеңе байқамайды. Жағдай эллинизм дәуірінде айтарлықтай өзгереді. Эпикур үшін еркіндік оның философиясының орталық мәселесіне айналады. Жеке адам, мемлекет мүшесі, сонымен қатар, әлеуметтік тәртіптің қажеттілігіне және өзінің бағыныштылығына, мәжбүрлеу күшіне қарсы әрекет ету қажеттілігін түсінеді деп санады. Мемлекет қалыптастырған құқықтық тәртіптерден ол еркін болғысы келеді. Эпикур еркіндіктің бастамасы Демокриттің атомдар әлемінен табылуы тиіс деп санайды. Сонымен қатар, философтың пікірінше, олар тек атомдарда, олардың қозғалыстарында табылуы мүмкін деп есептейді. Еркіндік қажеттіліктен туындауы тиіс. Эпикур атомдардың тікелей ыдырауы,бөлінуі, қосылуы қабілеттілігінен еркіндікті көрді. В. Ф. Асмус: «бұл фантастикалық гипотезада ұлы ойдың жатқаны айқын болды: еркіндік, Эпикураға бойынша, қажеттіліктен тыс және қажеттіліктен тыс емес, заттардың басты тәртібі негізделетін нақты жағдайларда еркіндік табылуы мүмкін»,-деді. Эпикур мүмкіндік пен шындықты-еркіндікті оған қатысты адамның белсенділігімен байланыстыра отырып, қажеттіліктің абсолюттелуіне қарсы болды; ол адам еркіндігі оның өз өмір салтын дұрыс таңдау үшін жауапкершілігі деп ойлады. Адам еркіндігінің негізі - ол өзіне жауапкершілік негізі. Табиғаттан берілген әділеттілік бір-біріне зиян келтірмеу мақсатында пайдалы шарт болып табылады. Сократ - құлдық категориясын төмен ниеттерге бағыну ретінде қарастырды. Бұл ретте, ол еркіндік ақылға саналы бағыну деп түсінді, бұл адамның жай-күйін ақылға сыйымды еркіндік деп атады. Платон философиясының негізгі мазмұны идея болып табылады. Жалпыға ортақ; біртұтас, объективті еркін идея бар, одан көптеген адамдар одан бас тартады. Басқа да еркіндік идеялары бар. Олардың өзара байланысы бірыңғай негізделген болып табылады. Аристотель мәжбүрлі іс-әрекеттерден, сондай-ақ ақылмен және өмірдің жалпы мақсаттарымен тікелей байланысты әрекеттерден еркіндікті бөліп қарастырған. Аристотель үшін еркіндік адамның артықшылығы емес, оның табиғатының жетілмегендігі ғана болып табылады . Аристотель мемлекеттік-саяси құрылымның оңтайлы нұсқасын талдай отырып, бостандықты байлықпен, қайырымдылықпентқатар дамудың негізгі бастамаларының бірі ретінде қарастырды. Алайда, ол мемлекеттік басқару үшін жаппай бағыну факторы қажет деп санады. Еркіндік-адамның өз өмір сүру әрекетін саналы-ерікті түрде таңдау қабілеті мен мүмкіндігі болып табылады. Ол адамның сыртқы жағдайлар мен мән-жайлардан белгілі бір тәуелсіздігін көрсетеді. Алайда, еркіндік адамның қасиеті ретінде абсолютті емес және әрдайым салыстырмалы сипатқа ие, яғни белгілі бір шеңбермен шектеледі. Индивид еркіндігін шектейтін факторлардың екі тобы: 1. Адамның биологиялық табиғатына негізделген табиғи-биологиялық: ішу, тыныс алу, ұйықтау, табиғи қажеттіліктерді жіберу және т. б. қажеттілігі. 2. Адамның әлеуметтік табиғатына байланысты, әлеуметтік. Бұл, ең алдымен, адам қалауларын шектейтін жалпы сипаттағы ережелер (әлеуметтік нормалар). Әлеуметтік нормаларға: мораль, дін, әдет-ғұрып, сән, корпоративтік ережелер, құқық және т.б. жатады. Еркіндік негізгі философиялық категориялардың бірі ретінде адамның мәні мен оның өмір сүруін сипаттайды. Сондықтан еркіндіктің мазмұндық анықтамасы- бізге тәуелді емес, біздің өзімізде туылғаннан бар қасиет ретінде түсінуге болады. Адамның еркін таңдау жасауға қабілеті ретінде еркін түсіну, ішкі немесе сыртқы мәжбүрлеу салдарынан тәуелсіз болу, өз ойлары мен ниеттеріне сәйкес әрекет ету мүмкіндігі ретінде тұлғаның рухани еркіндік алуына мүмкіндік береді. Еркіндікте таңдау бар, еркінсіздікте бағыну басым болады. Еркіндік-бұл рухтың жағдайы, адамның адамдық ерік-жігерін жүзеге асыруға ажырамас құқығын көрсететін философиялық ұғым. Адам еркіндіксіз өзінің ішкі дүниесін байыта алмайды және өз мүмкіндіктерін жүзеге асыра алмайды. Еркіндік адам өзін саналы түрде шектейтін жерде басталады. жүктеу/скачать 137,46 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|