Қалай тартатынын айттым

№32, 5 қыркүйек, 2012 жыл

8

/

i

i

/

9

e-mail: klasstime.kz@mail.ru

i

i

болмайды.  Шығыс 

Еуропаны  ен  жайла-

ған мадиярлар жылқы 

малын  қадір  тұтуды 

өздерінің 

басты 

парызы  санайды 

екен.  Венгрия 

қ ы п ш а қ т а р ы 

м е к е н д е й т і н 

Құмған  автоно-

миялы  аймағы 

( қ ы п ш а қ т а р 

м е к е н д е й т і н 

өлкесі)  көш-

пенділердің 

бие  байлап, 

сары 

қы-

мызды  сапы-

рып  ішу  дәстүрін 

әлі  күнге  дейін 

ж а л ғ а с т ы р ы п 

келе  жатқанын 

көргенде 

таң-

ғалдық. 

Қ ұ р ы л т а й -

дың 

қызған 

шағында  мадияр-

лар  өздерінің  көкпар 

тартатындарын байқатты.  

Олардың  көкпар  тарту 

үрдісі қазақтарға мүл-

де  ұқсамайды  екен. 

Мадиярлар  шағын 

қапқа 

(5 

келілік) 

құм  толтырып  алып,  а т 

үстінде  тартысып,  оны  баскетболдың  сақи-

насы сияқты білезікке салғанда шыдамадым, 

дереу  ортаға  шығып,  қазақтардың  көкпарды 

қалай  тартатынын  айттым.  Бұдан  соң  қазақ-

тың  шабандоз  жігіттерінің  көкпарды  қалай 

тартқанын  түсіріп  алған    бейнетаспаны  көр-

сеткенімде мадиярлар үлкен тебіреніспен көз-

деріне жас алып, көнеден келе жатқан ойын-

ның ережесін бұзбай сақтап келген қазақтарға 

тәнті болды. Бұдан соң, ат арқасында ұршық-

ша  үйірілген  мадияр  жігіттері  дереу  серкеш 

тауып,  көкпарға  қосқанда,  көкпарға  қалай 

араласып  кеткенімізді  білмей  қалдық.  Қа-

зақстанның көкпаршылар қауымдастығының 

президенті Кендібай Әбішев екеуміз қатарла-

сып, көкпар тартқанымызда мадияр жігіттерін 

3-2  есебімен  ұтып,  әлемде  қазақтан  асқан 

көкпаршы  ел  жоқ  екенін  танытқандай  бол-

дық.  Бірақ  мадияр  жігіттері  де  қағылез  екен. 

Бас-аяғы 10-15 минуттық таспадан көкпарды 

қалай тарту керектігін қағып алып, азулы қар-

сыласқа айналғанына біз де риза болдық. Сол 

кезде  Кендібай  бауырымыз  «қандағы  дүние 

жоғалмайды  екен  ғой»  деп  таңданғанда,  мен 

де оның ойын үнсіз қостай бердім. Осылайша, 

мадиярларға  көне  түркілердің  қалай  көкпар 

тартатынын  көрсетіп  қайтқанымызға  іштей 

риза  болдым.  Атты  шеру  кезінде  Қазақстан 

мен  Қырғызстаннан  барған  ағайындардың 

ат  құлағында  ойнап,  мадиярларды  тәнті  етті. 

Ал Өзбекстан, Әзірбайжан, Түркиядан барған 

ағайындар атқа мінген жоқ. Ал біздер болсақ, 

жылқы  жануарын  жатсынбадық.  Осылайша, 

көне  түркітектес  елдер  арасында  қазақтың 

атқұмарлығына  ешқандай  елдің  жетпейтінін 

байқатып қайттық.

Марал ТОМПИЕВ, 

Қазақстан құрылыс материалдары өнеркәсібі 

қауымдастығының президент, Халықаралық 

инженерлік академиясының академигі, 

экономикадан PhD доктор.

Алматы-Будапешт-Бугац-Қышқұншақ-Алматы  

беріліп,  Мажарстан  парламентінің  ви-

це-спикері Шандор Лежак пен Венгрия 

сыртқы  істер  министрінің  орынбасары 

Кесени Ерно мырза сөз сөйлеп, түбі бір 

түркітектес  елдердің  өкілдері  Мажарс-

танда бас қосуына қуанышты екендерін 

жеткізді.  Бұдан  кейін  өзім  басқара-

тын  Қазақстан  құрылыс  материалдары 

қауымдастығы  атынан  Алғыс  хатымыз-

ды  табыс  етіп,  ыстық  ықыласымызды 

білдірдік.  Бұдан  кейін  Будапешт  қала-

сындағы ауданның мэриясы Қазақстан-

нан келген өкілдерді оңашалап, арнайы 

қонақасын  берді.  Жиын  барысында 

Айбек  Нақып  сөз  сөйлеп,  мадиярлар-

дың қонақжайлылығына ризашылығын 

білдірді. Бұдан кейін Қазақстаннан кел-

ген 

қонақтарға  арнап  жайылған 

риясыз  дастарқанды  көрген-

де  іштей  қатты  толқыдым. 

Ал  осы  дастарқанға  бата 

сұрағанда,  нендей  күйге 

түскенімді тіпті тілмен ай-

тып  жеткізу  қиын.  Осы-

лайша,  Карпат  тауларын 

мекендеген  бауырлары-

мыздың  ыстық  ықы-

ласына  шын  көңіл-

мен  риза  болып 

аттандым. Осындай 

жүрек 

тебірентер 

сәттерден кейін құ-

рылтай  табиғаты-

мен  көз  тартатын 

М а ж а р с т а н н ы ң 

әйгілі 

Қышкұн-

шақ  деп  аталатын 

ұлттық  паркінде 

жалғасын  тапты. 

Мадиярлар  таби-

ғат  аясына  аппақ 

жұмыртқадай  150 

ақшаңқан  киіз  үй 

тігіп  тастаған-ды, 

қазақ  ауылына  тап 

болғандай 

әсер-

ге  бөлендік.  Киіз 

үйлердің  біразы 

сырттан  келген 

м е й м а н д а р д ы 

күтуге  арналса, 

енді біразы  жи-

налған қауымға 

кәдесыйларды 

саудалап  жат-

ты.  Осылай-

ша,  Қышқұн-

шақ 

аймағы 

ұлы 

даланың 

жәрмеңкесіне  ай-

налды.  Көне  түркілердің  сауыт-

сайманы  мен  қару-жарақтары  иін-тіресіп 

тұрғанын көргенде, Еділ патша Еуропаға ұлы 

жорығына аттанып бар жатқандай әсерге бө-

ленді... Құрылтай барысында көне түркі тай-

паларының  адамзат  тарихында  темірді  алғаш 

рет ойлап тауып, одан қандай қару-жарақ жа-

сағанын мадиярлар көрсеткенде, жүрегіміздің 

терең  түкпірінде  ғұндардың  қиқуы  алыстан 

талып естілгендей болды... Еділ патша баста-

ған  ғұнның  саңлақтары  ат  арқасында  жүріп, 

әлемінің  талай  қиырында  өзінің  өшпес  ізін 

қалдырғанын тарихтан білеміз. Ат арқасынан 

түспеген  көшпенділер  қияндағы  бейтаныс 

жұртты өзінің ырқына бағындырғаны белгілі. 

Сондықтан  көшпенділер  жайында  сөз  қоз-

ғағанда  жылқы  малын  ұмыт  қалдыруға  әсте 

тарих қойнауы

тарих қойнауы

 

Елімізде тәулік бойы жұмыс істейтін «24kz» телеарнасы ашылды

 

Алматыда биыл 20 мың оқушы бірінші сыныпқа қабылданды

Көшпенділер өркениеті

   

америкалықтарды таңдай қақтырды

Таяуда АҚШ-тың Смитсоновск институтының 

қарамағындағы Сэклер галереясын-

да қазақ жерін мекендеген көшпенді 

тайпалардың тұрмыс-тіршілігі мен 

салт-дәстүрі жайында сыр шертетін 

көрме болып өтті. Көрмеге алтынмен 

апталған зергерлік бұйымдар, асқан 

нәзіктікпен жасалған тоқыма затта-

ры қойылған. Осы ретте көшпенді 

ата-бабаларымыздың тұрмысын 

көрсететін мұндай көрме АҚШ-

та бірінші рет ұйымдастырылып 

отырғанын айта кетуіміз керек. 

Қ

азақ даласындағы қорғандардан табылған алтын 

әшекейлер, қымбат тастардан жасалған бұйымдар, мүйіз 

бен ағашқа ойып жасалған көздің жауын алатын жәдігерлер – 

көшпенділердің сахара төрінде биік мәдениетті қалыптастырға-

нын айғақтайтыны ақиқат. Америка жұртшылығын көшпенділер 

мәдениетімен жақынырақ таныстыруды мақсат тұтқан көрмені 

ұйымдастыруға АҚШ-тың Таяу Шығыс өнер мұражайы үйлесті-

рушісінің көмекшісі Александр Нагель мұрындық болған.  

– «Көшпенділер және олардың қоғамдастығы» деп аталатын бұл 

көрмеге көне замандарда Қазақстанның ұлан-ғайыр жерін мекендеген 

көшпенділердің тұрмыс-тіршілігін айғақтайтын заттарды қойдық. 

Біздер көрмені ұйымдастырғанда «қоғамдастық» деген сөзге баса 

мән бердік. Өйткені сол кезеңдегі көшпенді тайпалардың тұрмыс-

тіршілігі мен мемлекеттік құрылымын тәпсірлейтін нақты жазба 

деректер бізге жеткен жоқ. Сондықтан көрмені «Көшпенділер 

және олардың қоғамдастығы» деп атадық. Қазақстан аума-

ғынан табылған заттық айғақтар көшпенділердің Еуразия 

кеңістігінде үлкен мәдениеттің негізін салып, өркениет құр-

ғанын паш етеді. Көрмеге қойылған заттарға мұқият қараған 

адам ежелгі көшпенді тайпалар арасында сауда-саттық, мәдени 

қырым-қатынас жоғары деңгейде дамығанын бірден байқайды, 

– деп А. Нагель өз ойын ортаға салды. 

Иә, қымбат тастардан жасалған әшекей заттар көшпенді-

лердің Қытаймен тығыз қарым-қатынас орнатқанын айғақтаса 

керек. Айталық, алтыннан құйылған бұғылардың бейнесі б.з.д 

600-700 ғасырларда Орталық Азия, Оңтүстік Азия және Мы-

сырдың өзіне де кең тарағаны белгілі. Археологтар жер астынан 

қазып алған заттардың сырын ғалымдар әлі күнге дейін толық 

аша алмай келеді. Айталық, қоладан құйылған дөңгелек табақ-

тар, адамдардың мүсіні, жылқы мен өзге де жануарлардың бей-

нелері әлі күнге дейін бізден бір сыр жасырып тұрғандай әсерге 

бөлейді... Сол кездегі жазба деректер қолымызға жетпеген соң 

біздер олардың бойына нендей жұмбақ жасырғанын біле алмай 

келеміз. Сол сияқты көшпенді тайпалардың жартастарға қашап 

қалдырған түрлі петроглифтерін оқып, олардың мазмұнын ашу да 

қазір мүмкін болмай тұр. Осы заттық айғақтар көшпенділердің биік 

Түркі дүниесінің    

               

дүбірі

Сонау бағзы заманда Еділ патшаның соңынан еріп, ұлы жорыққа 

аттанған ру-тайпалардың біраз бөлігі Еуропа жерін мәңгілікке мекен 

етіп қалған болатын. Олардың арасында қазір қазақ халқының негізін 

құраған көптеген ру-тайпалар да бар екені белгілі.  Кеңес заманын-

да Шығыс Еуропадағы мадиярларды түбі бір түркітектес, бауырла-

рымыз деп айта алмай, іштен тынушы едік. Еліміз Тәуелсіздікке қол 

жеткізгеннен кейін Венгриядағы мадиярлар мен қыпшақтармен арадағы 

байланысымыз тереңдей түсті. О баста түркітектес елдердің бір-біріне 

жақындасуынан қауіптенген қызыл империя мадиярлар фин-угор 

тектес елдермен туыстас халық деген-ді. Осылайша, түбі ақиқаттың 

салтанат құратынын мойындағысы келмеді. Ал Кеңес Одағы ыдыраған 

соң түркі халықтары құрған ұлы даланың батыс шекарасы Мажар-

станмен түйінделетінін айтып, көкірегімізді мақтаныш сезімі кернейтін 

болды. Тәуелсіздік жылдары Қазақстан түркі дүниесін тұтастырып, 

рухани-туыстық қарым-қатынасты жандандыру жолында көптеген 

жұмыстар атқарды. Соның бірі Түркі халықтарының құрылтайын өткізу 

ісі болғаны даусыз. Қасиетті қазақ жерінде алауы тұтанған түркітектес 

тайпалардың құрылтайын үш рет қатарынан мадиярлар Еуропа төрінде 

өткізіп келеді. Таяуда Мажарстан Еуразия кеңістігіне тарыдай шашылған 

түркітектес елдердің кезекті құрылтайын өткізіп, оған Қазақстан тарапы-

нан арнайы топ барып қайтты.

Бірден  айтуымыз  керек,  ғұн,  түркітектес 

елдердің құрылтайын жыл сайын өткізіп тұру-

ды  Мажарстан  үкіметі  толықтай  өз  мойнына 

алған.  Бүгінде  олар  Орталық  Азия  аймағын-

дағы  түркітектес  елдермен  тығыз  қарым-қа-

тынас  орнатуға  мүдделі.  Биылғы  құрылтайға 

Қазақстан,  Түркия,  Өзбекстан,  Қырғызстан, 

Әзірбайжан,  Түркіменстан,  Солтүстік  Кипр 

және  башқұрт,  татар,  қарашай,  қарақалпақ, 

тува,  чуваш,  якут  сынды  автономды  респуб-

ликалардың делегациялары қатысып, алқалы 

басқосудың мәні мен мазмұнын арттыра түсті. 

Мадиярлар  құрылтай  барысында  барлық 

түркітектес елдердің жалауын желбіретіп, ме-

рейін үстем еткеніне куә болдық. Осылайша, 

мажарлар  Еуропа  төрінде  көне  түркілердің 

киіз үйін, руна жазуларын қайта жаңғыртып, 

етігімен  су  кешкен  Еділ  патшаның  ерлігін 

паш  етті.  Екі  жылда  бір  рет  өтіп  тұратын  құ-

рылтайдың мадиярлар үшін мәні зор. Сөз ба-

сында  кеңес  заманындағы  этнографтар  мен 

тарихшылар  мадиярлар  мен  фин-угор  тектес 

елдермен туыстас халық деп теріс насихат жа-

сағанын айттық қой. Шындығында, Венгрия-

тижесінде  Венгрия  мен  Қазақстан  жерін  ме-

кендейтін  мадиярлардың  хромосомасындағы 

ұқсастық  98  пайыз  болғанын,  ал  фин-угор 

тектес  елдермен  мадиярлардың  хромосома-

лары  мүлде  ұқсамағанын  ғылыми  тұрғыдан 

дәлелдеген-ді. А. Биро өзінің зерттеуін дүние-

жүзіндегі танымал American Jornal оf Physical 

Anthropology  ғылыми  журналында  жарялап, 

антропология  саласында  үлкен  сенсация  жа-

сағаны есімізде. Осылайша, мажарлық антро-

полог ғалым кеңес заманда қалыптасқан қасаң 

қағиданың тас-талқанын шығарды. Сол кезде 

ҚР Мәдениет және ақпарат министрі Ермұха-

мет  Ертісбаев  екі  елдің  арасындағы  туыстық 

қарым-қатынасты  тереңдетуге  өлшеусіз  үлес 

қосқан  А.Бироға  мемлекеттік  марапатты  өз 

қолымен  табыс  еткені  есімізде.  Осылайша, 

Қазақстан  мен  Мажарстан  арасында  алтын 

көпір  орнады.  «Көне  далалық  мәдениеттен 

бастау алатын халық болғандықтан, қазақ пен 

Венгриядағы  мадиярлардың  ұқсастықтары 

өте  көп.  Бажайлап  қараған  адам  антрополо-

гиялық  ұқсастықтардың  сыртында,  этногра-

фиялық,  дәстүр-салттары,  мінез-құлқындағы 

жақындастықты да айқын аңғара алады. Ма-

диярлар  1200  жыл  бұрын  Еуропадағы  қазіргі 

қонысына  келді  Одан  бұрын  олар  Азиядағы 

көшпелі  мәдениеттің  иелері  болған.  Оны 

тіліндегі,  дәстүріндегі  сақталып  қалған  жұр-

нақтар  дәлелдейді.  Көңілінің  ашықтығы  мен 

мәрттігі  жағынан  қазақтар  мен  Венгрия  ма-

диярлары өте жақын. Біз Еуропада ең қонақ-

жай  халық  —  венгрлер,  Азияда  қазақтар  деп 

айтамыз.  Мен  Қазақстандағы  қазақтардың 

бойынан  маған  ұнамайтын  ешнәрсе  байқай 

алмадым. Бұл да екі халықтың ұқсастығынан 

шығар», – деді антро-

полог. «Тұран» 

қоғамдық  қорының 

т ө р а ғ а с ы 

және 

Венгрия-

ның тарихи 

жаратылыстану 

м ұ р а ж а -

йының  қыз-

меткері  А. 

Бироның  пайымдауынша,  Венгрия  мен  Қа-

зақстанды жылқы ұстап, қымыз дайындайтын 

кәсіптер жақындастыра түседі. Қазір Еуропа-

да қымыз емдік сусын ретінде кеңінен таны-

мал.  Сондықтан  Еуропаның  өзге  елдерінен 

Венгрияға көптеген туристер келіп, киіз үйде 

жатып,  қымыз  ішуді  әдетке  айналдырғанын 

байқадық. Көшпенділердің дәстүрін, тұрмыс-

тіршілігін ту етіп көтерген туризм саласынан 

қыруар  пайда  тауып  отыр.  Бүгінде  қымыз 

ішу үшін еуропалық туристер Кіндік Азияда-

ғы  Қазақстан  мен  Қырғызстанға  ат  терлетіп 

жүрмейді. Темір тұлпарларымен-ақ Венгрияға 

келіп, саумал ішіп, атқа мініп, көшпенділердің 

киіз  үйінде  аунап-қунауды  әдетке  айналдыр-

ған.  Мажарстанға  барғанымызда 

біздер  Венгрияда  киіз  үй,  түркі 

тектес  тайпалардың  садақ,  қы-

лыш  сынды  қару-жарақтарын 

кәдесый  ретінде  жасап,  турис-

терге  саудалап  жатқанын  көріп, 

қуандық. 

Құрылтайға  алыстан  ат  тер-

летіп 

келген 

м е й -

м а н д а р ғ а 

арнап, 

Венгрия ас-

танасы Бу-

д а п е ш т т е 

қ о н а қ а с ы 

дағы мадиярлардың фин-угор тектес фин мен 

эстондармен үш қайнаса сорпасы қосылмай-

тынын тарихты терең білетін ғалымдар жақсы 

біледі.  Қазіргі  таңда  Мажарстан  жалпы  саны 

25 миллион жанды құрайтын фин-угор тектес 

елдерден  гөрі  160  миллион  халқы  бар  түркі-

тектес  елдермен  қарым-қатынас  орнатқанды 

экономикалық тұрғыдан жөн санайды. Табиғи 

ресурстары  тапшы  Финляндия  мен  Эстония 

Мажарстанға  жолдас  болып  қарық  қылмасы 

белгілі.  Ал  атақонысқа  ие  болып,  түркі  дү-

ниесінің отын өшірмей отырған Қазақстанмен 

туыстық қарым-қатынасты жаңғырту Венгрия 

үшін өте пайдалы. Қазіргі таңда Еуропа жұрт-

шылығы көне түркі дүниесін танып, білуге аң-

сары ауып отырғаны белгілі. Осыны байқаған 

Венгрия үкіметі ғұн, түркітектес тайпалардың 

құрылтайын үздіксіз өткізіп, кәрі құрлықтың 

туристерін  өздеріне  тартып,  экономикалық 

тұрғыдан пайда табуда. 2006 жылы мадиярлар 

алғаш рет құрылтай өткізу туралы шешім қа-

былдағанда  Венгрияның  тарихи  жаратылыс-

тану  мұражайының  қызметкері,  антрополог 

Андраш Биро Мажарстан мен Қазақстандағы 

мадиярлардың, яғни ер адамдардың Ү деп ата-

латын  хромосомасын  зерттеп,  қазақтар  мен 

мажарлардың генетикалық тұрғыдан туысқан 

ел екенін ғылыми тұрғыдан дәлелдеген бола-

тын.  Осы  ретте  Ү  хромосомасы  тек  ер  адам-

дарда  ғана  кездесетінін  айта  кетуіміз  керек. 

Бұл хромосома мың жылда бір рет қана мута-

цияға түсетінін ескерсек, оның бойына қанша 

сырды бүккенін байқау қиын емес. Сол кезде 

мажарлық  ғалым  фин-угор  тектес  елдердің 

де  хромосомасын  зерттеген-ді.  Зерттеу  нә-

өркениетке қол жеткізгенін әйгілейтіні анық. 

Көрме барысында қалайы табақтағы адамдар мен жануар-

лардың бейнесі жұрттың назарын бірден аударып, оларды 

түрлі ойларға жетелеген. «Біздер халықтың қызығушылығын 

оятқан бұл табақтың б.з.д V-IV ғасырларда жасалғанын айт-

тық. Ал табақ бетіндегі адамдар мен жануарлардың бейне-

лерінің астарында нендей ой жатқанын тарихи жәдігерлерді 

тамашалауға келген жұртшылыққа түсіндіріп бере алмады», 

– деді археолог А.Нагель мырза.  

Ш

ығыс Қазақстан облысында табылған Берел қорымы да 

бойына көп сыр бүккені белгілі. Қорымнан табылған скиф-

сақ дәуірінің жәдігерлері туралы бұған дейін талай айтылып, 

талай жазылды. Осынау баға жетпес құндылықтарды тауып, 

зерттеп-зерделеуші, археолог Зейнолла Самашевтің сөзіне сен-

сек, бұл арадан табылған ескерткіштер темір ғасырымен белгіле-

неді, таспен көмкерілген 31 оба-қорғаннан тұрады. Қорғандарда 

сақ тайпаларының көсемдері жерленген. Қорымның бәрі таспен 

қаланып, қорған сияқты үйіле берген. Берелден алтынмен 

апталған сақ патшасы мен оның зайыбының киім-кешегімен 

жерленген қалпы табылған болатын. Олардың қасына 13 атты 

қатар жерлепті. Қорған асты қолдан жасалған мәңгілік тоң. 

Соның арқасында мәйіттің киімі, ат әбзелдері, ағаштан жасалған 

өзге де бұйымдар, ертоқым, мата, ағаш ыдыстар, тері мен киіз 

бұйымдары сол күйінде сақталған. Сол кездегі адамдардың 

денені бальзамдауды терең меңгеріп алғаны да қайран қалды-

рады. Сақталған аттың бір кесек етін итке тастағанда, ит ешбір 

талғамастан әлгі етті қылғы-

тып жіберген.

АҚШ-та ұйымдастырыл-

ған көрмеде көшпелілердің 

жылқы малын қалай құр-

меттегені жайында кеңінен 

мағлұмат берілді. Жылқыны 

адам еркіне көндіру арқылы 

адамзат кеңістікті меңгеру 

ісінде үлкен қадам жаса-

ғаны белгілі. К.Ясперстің 

пікірінше, адамзат тағылық-

тан өркениетке өткенде  

жер суару жүйелерін 

жасауы, жазудың пайда 

болуы және жылқыны 

көлік құралы ретінде 

пайдалануы өте маңызды 

болған. Көшпенділердің 

жылқыны алғаш рет та-

қымдап мінуі бүкіл әлемді 

игерудегі алғашқы қадамы болатын. Осылай-

ша, атқа 

аяқ 

артқан көшпенділер түрлі мәдениеттерді таныды. 

Осылайша, жылқы жалына жармасқан көшпенділер Үндістан, 

Иран, Грекияға еніп, Кіші Азияны жаулап алғанын тарихтан 

білеміз. Қытай империясы мен Үндіге көшпенді түрік-моңғол 

тайпалары ылғи қысым жасап отырған.  Ерте замандарда түркі 

тайпалары кеңістікті жеңуде жылқының 

мүмкіндігін барынша пайдаланды. 

Мұны көрші халықтардың миф-аңыз-

дарынан да анық байқаймыз. Мысалы, 

ежелгі грек мифологиясындағы қанатты 

тұлпар Пегас бүкіл елді қан қақсатқан 

жауыз Химераны өлтіруге көмектеседі. 

Ал салт атты көшпенді скифтің метафора-

сы – кентавр Хирон өзінің досы атақты 

Прометейге көмек беру үшін мәңгілік 

өмірден бас тартады. Бұл сарынды 

ертедегі шумерлік жырдағы Гильгамеш 

пен көшпенді Энкидудың достығынан да 

аңғарамыз. 

К

өшпенділер турасындағы көрмені 

өткізуге мұрындық болған Александр 

Нагель мәдени шараны ұйымдастыруға 

Қазақстанның АҚШ-тағы елшілігі 

айрықша белсенділік танытқанын алға 

тартты. «Мен Иран, Грекия және бірқатар 

Азия мемлекеттеріндегі археологиялық 

жұмыстарға қа-

тыстым. Алдағы уақытта Орталық Азияда 

да жан-жақты археологиялық жұмыстар жүргізу қажет деп 

ойлаймын. Бұл жерлерден табылатын жәдіргерлер адамзат 

өркениеті жайында мол мағлұмат беретініне сенімдімін», – 

деді тегі неміс америкалық археолог.   

Мадиярлардың көкпар тартуы

Құшқұншақ ұлттық саябағында түркітектес 

елдердің жалауы желбіреді...

Түркімен  қызы

Түркілердің темірді илеуі

Мәдениет

Шандор 

Лежак мырзаны марапаттау

Андраш Биро , антрополог