Алаш партиясының құрылуы мен қызметі Алаш партиясы

Алаш партиясының құрылуы мен қызметі

 

Алаш» партиясы

 (1917—1920) — 1917 ж. Ақпан төңкерісінен соң Ресей 

конституциялы демократиялық партиясының қазақ мүше тобынан құрылған. 

Төрағасы — Әлихан Бөкейханов. 

 

1 Алаш Орда үкіметі 

2 Ақпан төңкерісі 

3 Бірінші Жалпықазақ съезі 

4 «Алаш» партиясының өмірге келуі 

5 Қазақ АССР-і 

 

Алаш 

Орда 

үкіметі 

Алаш  партиясы  мүшелері  Алаш  Орда үкіметінің  құрамында  барынша  көпшілігі 

болған.  Тарихты  халық  жасағанымен,  қоғамның  тарихи  даму  заңдылықтарын 

реттеп 

отыратын 

за

ңдар 

мен  құқықтық 

құжаттарды, 

саяси-құқықтық 

доктриналарды  нақты  тұлғалар  жүзеге  асыратыны  белгілі,  осы  салада  мемлекеттік 

тілдің  де 

атқарар  қызметі 

зор.  Қазақ  жері 

екі  ғасырдан 

астам 

Ресей 

самодержавиесінің  қол астында болған  жылдарда қазақ халқының өз  тағдырын өзі 

билеу құқығынан айырғаны, көк түрік дәуірінен бастау алған бірегей саяси тарихы 

бар  халық  түгелдей  империялық  заңдардың  бұғауына  түскені  біздерге  тарихтан 

белгілі.  Қазақ  қоғамының  осы  бір  қасіретін  халықтың  озық  ойлы,  көзі  ашық 

өкілдері аңғара бастады. Олар халықты саяси күрес додасына бастап шықты. Бұған 

себеп  болған  1917  жылғы  Ресейдегі  қос  төңкеріс  еді.  Патша үкіметінің  тақтан 

құлауы  саяси  күресті  одан  әрі  қыздыра  түсті.  Қазақ  зиялылары  саяси  қызметтің 

қатерлі  жолына  жалтақтамай,  жанқиярлықпен  күрескен  көрнекті  тұлғалар  шықты. 

Олар: 

Ә.Бөкейханов, 

А.Байтұрсынов, 

М.Дулатов, 

Ж.А

қбаев, 

Ә.Ермеков, 

Х.Досмұхамедов, 

Ж.Досм

ұхамедов 

ж

әне 

т.б. 

болатын. 

Олар 

патша 

самодержавиесінің  қазақ  халқының  саяси-сезімінің  қалыптасып,  оның  саяси 

күреске  ұласуына  барынша  кедергі  келт

іріп  отырғанын  бірден  түсінген  еді. 

Ақпан төңкерісі 

1917  жылы  Ақпан  төңкерісінің  жеңісі  күллі  қазақ  деген  ұлт  зиялыларының 

басын  бір  жерге қосуға  мүмкіндік  әкелді.  1917  жылдың  сәуір-мамыр  айларында 

көптеген  облыс-уезд  орталықтарында  аймақтық  қазақ  сиездері  өткізіліп,  қазақ 

комитеттері  құрыла  бастады.  Олардың  жекелеген  өкілдері  Уақытша  үкіметтің 

жергілікті  органдары  бол

ған  облыстық  және  уездік  ат

қару  комитеттерінің 

құрамына  енгізілді.  1917  жылы Қазақ  сиездері  Орынбор  (Торғай  облыстық), Орал 

(Орал  облыстық),  Семей  (Семей  облыстық),  Омбы  (Ақмола  облыстық)  т.б. 

қалаларында  болды. Қазақ  сиездерін  өткізуге ұлт  зиялылары  белсене  кірісті. Орал 

облыстық  қазақтардың  1-ші  сиезі  1917  жылы  19

-22  сәуір  аралығында  Орал 

қаласында  өтті.  Сиезді  уақытша  қазақ  комитетінің  төрағасы  Ғұбайдолла  Әлібеков 

ашып,  құттықтау  сөз  сөйледі.  Осы  сиезде  бірінші  кезе

кте  Мемлекетті  басқару 

туралы, Уақытша үкімет туралы және жүріп жатқан импералистік соғысқа көзқарас 

туралы  мәселелер қаралды.  Сиез  төрт  күнге  созылды,  сиездің соңғы  төртінші  күні 

облыстағы  оқу-ағарту,  мәдениет  және  т.б.  мәселелер  қаралды.  Сиез  делегаттары 

Орал  облысында  қазақтар  арасында  бастауыш,  орта,  жоғары  білім  беру  жүйесі 

қанағаттанғысыз деп тауып, төмендегі шешімдерді қабылдады: – мұғалімдер сиезін 

шақыру  қажет;  –  Орал  қаласында  уақытша  орта  оқу  орнын  ашу қажет,  ерлер 

гимназиясының  бағдарламасы  негізінде  қазақ  балаларына  арнайы  оқу  орнын 

ұйымдастырып,  оны  қазақтар  қаражатына  салынған  бұрынғы  кәсіптік  мектептің 

үйіне  орналастыру  жөн  деп  табылсын; –  қазақ  тілінде  газет,  брошюралар  шығару 

қажет  деп  табылсын;  Сиезде  бұдан  басқа  да  мәселелер  қаралды,  басқа  қаралған 

мәселелерді  қосқанда  саны  23

-ке  жеткен.  Орал  сиезіні

ң  қарарында  облыс 

орталығында орта мектеп ашу және кәсіби мамандардың қатысуымен халық ағарту 

ісін  реформалау  мәселелерін  талқылау  үшін  мұғалімдер  құрылтайын  шақыру 

қажеттілігі  көрсетілді.  Осы  сиезде  Жаһанша  Досмүхамедов:  «Біздің мақсатымыз – 

ел  билеуді  халықтың  өз  қольша  беру, қазақ  халқы  автономияға  ие  болып,  алдағы 

уақытта тағдырын өз қолына алады. Қалың қазақты аяусыз қанаған патша орнынан 

түсті.  Ендігі  жерде қазақты  елдің  тұрмысын,  тілін  білетін,  мінез-құлқын,  әдет-

ғұрпын  білетіндер  ғана  басқарады.  Осыған  байланысты  қалай  болғанда  да  біз 

Ресейден автономия алуға тиістіміз», деп өз ойын білдіреді. Жаһаншаның жалынды 

сөзінде  мемлекеттің  саяси  құрылысы  мен  оның  мемлекеттік  тілі,  оның  қолдану 

аясы  ашық  түрде  айқын  айтылғанын  біздер ұғынуымыз  керек.  Кешегі өткен  1986 

жылғы  желтоқсан  оқиғасының  құрбандары  болған  жастар  да  Жаһаншаның  ой-

пікірін  қайталағанын  біз  еске  түсірмей  кете  алмаймыз.  XX ғасырдың  басындағы 

алаш  ардақтылары  халықты  ұлтаралық  бірлікке  шақырды,  олар  ұлтшылдықты 

арқау  еткен  жоқ,  керісінше  ұлтын  сүйген  ұлтжанды  азаматтар  екенін  танытты. 

Бірінші Жалпықазақ съезі 

1917 жылы 21-28 шілдеде Бірінші Жалпықазақ съезінде «Алаш» атты партия 

құрылып, бұл сиезде 14 мәселе қаралды. Осылардың ішінде ерекше атайтынымыз: 

1) Мемлекет билеу түрі; 

2) Қазақ облыстарында автономия; 

3) Жер мәселесі; 

4) Оқу мәселесі және т.б. 

Мемлекетті  билеу  түрі  Ресейде  демократиялық,  федеративтік  парламенттік 

республика  болу  керек  деп  к

өрсетілген  Н.Мартыненконың  «Алашорда»  атты 

құжаттар 

жинағында. 

Ал 

1917 

жылы 

24 

маусымда

ғы 

«Қазақ»  газетінде 

автономиялықтың  негізі 

туралы  әртүрлі 

пікір-ұсыныстар 

айтылған.  Қазақ 

мемлекетінің  әлде  Федеративтік  Россияның  бір  автономиялық  бөлігі  болғаны  жөн 

бе?  Қазақтар  өз  бетімен  тәуелсіз  ел  бола  ала  ма, әлде  тәуелсіздікке  басқа 

халықтармен  одақтасқан  жағдайда  жете  ме  деген  сұрақтар  талқыланды.  Бірақ  бұл 

сиезде нақты пікірге келе алмады. Ал жер мәселесі Құрылтай сиезіне қалдырылды. 

Күн тәртібінде айрықша мәнге ие болған дін, оқу-ағарту, әйел мәселелері және сот 

жүйесі  болды.  Бұрынғы  ескі  сот  жүйесі  («Народный  сот»)  таратылып,  олардың 

орнына  «Қазақ  тұрмысына  лайық  айрықша  сот  құрылуға»  тиіс  болды.  Келесі 

мәселе  оқу-ағарту  саласы:  «міндетті  бастауыш  оқу  енгізу»,  «бастапқы  екі  жылда 

оқу  баланың  ана  тілінде»  жүргізілу  керектігі  айтылып,  тіл  мәселесін  айрықша 

назарға  алған  және  білім  берудің  тегін  болуы  талап  етілген.  Білім  алудың  орта, 

арнайы, 

жо

ғарғы 

сатылары 

да 

айтыл

ған. 

«Алаш» партиясының өмірге келуі 

1917 

жылдың 

21 

қ

араша 

күні 

«Қазақ»  газетінде 

Алаш 

партиясы 

бағдарламасының  жобасы 

және 

сиез 

материалдары 

жарияланд

ы. 

«Алаш» 

партиясының 

өмірге 

келуі  үлкен 

саяси 

м

әселе 

еді. 

Сол 

кездегі қазақ 

интеллигенциясы  ғылыми  жұмыстармен  де,  оқу-ағарту  ісімен  де,  алғашқы  қазақ 

тілінде 

басылымдар 

шы

ғару  қарекетімен 

де, 

к

өркем 

творчествомен 

де 

айналысқанын  көруге  болады.  «Алаш»  партиясы  программасының  жобасындағы 

тоғызыншы тарауда «Ғылым-білім үйрету» жөнінде 

– оқу ордаларының есігі кімге де болса ашық, ақысыз болуы; 

– жұртқа жалпы оқу жайлы; бастауыш мектептер ана тілінде оқылады; 

– қазақ өз тілінде орта мектеп, университет ашуға; 

– оқу жолы өз алдына автономия түрінде болуы; 

– үкімет оқу ісіне кіріспеуі; 

– мұғалімдер-профессорлар өзара сайлаумен қойылуы; 

– ел ішінде кітапханалар ашылу туралы айтылады. 

– газет шығаруға, кітап бастыруға еркіншілік – деп көрсетілген. 

1917  жылғы  5-13  желтоқсанда  Орынбор қаласында  Екінші  жалпықазақ сиезі 

өтеді.  Сиездегі  қаралған  аса  маңызды  мәселелер:  қазақ-қырғыз  автономиясы; 

милиция құру; ұлт кеңесі; оқу мәселесі т.б.. 

Бұл  сиезде  автономияны  жариялау мерзімі  туралы қызу  тартыстар  бірнеше 

күнге  созылды.  Осы  сиезде  Алаштың аяулы  азаматы  Міржақып  Дулатов  баяндама 

жасады:  қазақ  даласында  медресе  мен  мектепте

рдің  аздығын,  қазақ  тілінде 

оқулықтардың  жетіспейтінін,  сондықтан  міндетті  түрде  ұлттық  мектептерді  құру 

керектігін  тілге  тиек  етті.  Ос

ы  мәселе  бойынша  құрамы  5  адамнан  тұратын 

бастауыш және орта мектептерге арналған қазақ тілінде оқулық жазатын комиссия 

құрылды.  Комиссия  орталық  ұлттық  кеңеспен  бірге  болу  керек.  Комисс

ияға 

оқулықтан басқа да жұмыстар жүктелді. Атап айтсақ: ұлттық мектептерге арналған 

бағдарламалар; 

мұғалімдерге 

арналған 

нұсқаулар; 

бала 

т

әрбиесі 

жөніндегі 

кітаптар; 

барлық 

қырғыз-қазақ  мектептерінде 

халықтық  білім 

беру 

іс

-

шараларының  Ережелерін  жасау; қазақ  тілінде  жазу  үлгілерін  енгізу; қазақ  тіліне 

пайдалы кітаптарды, брошюраларды аудару т.с.с. Комиссия 1918 жылдың басынан 

жұмысқа  кірісу  керек. Өздері  құрастырған  кітаптарын,  бағдарламаларын  баспаға 

жариялап 

отыру  қажет. 

Комиссия  құптамаған 

окулықтар 

басылымға 

шығарылмайды.  Комиссия  жұмысына  қаражатты  облыстық  земстволар  ұлттық 

қордан  бөлуге  тиіс делінген.  Міне, өздеріңіз  көріп  отырғандай,  жаңадан  құрылып 

жатқан  «Алашорда»  үкіметі  алғашқы  сағатынан  бастап  ұрпақ  тәрбиесіне,  ұрпақ 

болашағына  зор  көңіл  бөлген.  Жас  ұрпақтың  туған  тіліне  деген  сауаттылығын 

арттыру үшін, ана тіліндегі оқулықтарды жасауға кіріскен. Бала тәрбиесіне, оқуына 

осындай  қиын  заманда  жаңаша  бетбұрыс,  бұл  болашаққа  деген  сенім  еді.  Білімді 

жастар,  еліне  салауатты  да  сау

атты  қызмет  етеріне  деген үміт  болатынды. 

Орынбордан қайтып оралған бойында Жаһанша, Халел Досмұхамедовтер қазақтың 

батыс аймағын басқаратын үкімет құруға кірісті. «Ойыл уәлаяты» уақытша үкіметі 

–  XX  ғасырдың  басында  Жайық  өңірінде  орнаған  мемлекеттік-автономиялық 

құрылым.  Ол  1918  жылдың  мамыр  айының  соңында  Жымпитыда өткен  ІҮ  Орал 

облыстық қазақ сиезінің қарарымен құрылды. «Ойыл уэлаяты» уақытша үкіметінің 

атқарған 

істері: 

жерге 

жекеменшікті жойып, 

оны 

халы

қтың  меншігі  деп 

жариялады;  халық  сайлаған  уәлаяттық,  уездік  соттар  іске  кірісті;  а

қша-финанс 

жүйесі жасалынды;  халыққа өз саясатын жеткізу, түсіндіру үшін газет шығарылды 

(оның  редакторы  болып  Ахмет  Мәметов  жұмыс  атқарды.  Ол  М.Мәметованың 

әкесі,  көрнекті  Алашорда қайраткерлерінің бірі);  жерді  пайдалану,  салық, дін,  сот, 

білім, әскер істері жөнінде қаулы-қарарлар қабылдады. 

Осыған  қоса,  іс-қағаздарын  ана  тілінде  жүргізу  туралы  мәселе  айқын  жолға 

қойылды.  Білім  беру  ана  тілінде

  болуы  керек  делінген.  Басылым

дардың  қазақ 

тілінде 

болуына 

ерекше 

назар 

а

ударған. 

Алаш партиясының жетекшілері 

1918  жылы  1  сәуірде  Халел  және  Жаһанша  Досмұхамедовтер  Мәскеуге 

барып,  Орталық  Кеңес  өкіметінің  басшысы  В.И.Ленинмен  және  Ұлт  істері 

жөніндегі  халық  комиссары  И.В.Сталинмен  кездеседі.  «Алашорда»  атты ұлттық 

автономиялық  үкімет құрылғанын,  «Алашорда» үкіметінің төрағасы Ә.Бөкейханов 

екенін  мәлімдейді.  Бірақ  «Алашорда»  мемлекетінің  қойған  талап-тілектерін 

Орталық  Кеңес  өкіметі  толықтай  мойындамайды.  Дегенмен  де РКФСР-дің  ұлт 

істері  жөніндегі  комиссариатының  құрамында  қазақ  бөлімі  құрылады  .  «Тіл 

адамның  даңқын 

асырады. 

Адам 

ол 

ар

қылы 

бақыт 

табады» 

деп 

Ж

үсіп 

Баласағұнның  «Құдатғу  білік»  еңбегінде  жазғандай  тіл  саясатын  көтерген  XX 

ғасырдың  басындағы 

Алаш  қайраткерлерінің 

қазақ 

қоғамындағы 

басты 

ағымдарының  бірі  –  автономиялық  басқару  жүйесіндегі  мемлекеттік  құрылыс 

болса,  екіншісі  –  Мемлекеттік  тіл  саясаты  еді.  А

на  тіліне  деген  үлкен 

жауапкершілік  еді.  Алаштың  арыстарының  бірі  –  Ахмет  Байтұрсынов  «Дүниеде 

ешбір  тіл  өз-өзінен  шықпайды.  Тіл  деген  нәрсе  қалың  елдің  күндегі  тұрмыс 

қазанында  қайнап,  пісіп  дүниеге  келеді,»  –  десе,  Күнбатыс  Алашордасының 

идеологы  саналған  Ғ.Қараш:  «Тіл  болмаса, ұлт  та  болмайды,  яғни  ұлт  бүтіндей 

өлген,  жоғалған ұлт  болады.  Ең  әуелі  ана  тілі қажет.  Егер  ана  тілін  білмесең, онда 

сен  ол ұлттың  баласы  емессің.  Ана  тілін  білмей  тұрып, ұлт  білімін  ала  алмайсың. 

Ұлт  білімі  болмаса,  онда әдебиеттің  болмайтындығы  өзі-ақ  белгілі.  Әдебиеті  жоқ 

ұлттың өнері де өршімейді», – деген.  Батыс  Алашорда үкіметі жетекшілерінің бірі 

Х.Досмұхамедұлы  тіл  туралы:  «Біздің  тәжірибемізде  қазақ  тілі  –  бай  тіл.  Тек 

сөздерін  ғылым  жолына  салып  реттесе,  ешбір  жұрттың  тілінен  кем  болмайды», – 

деген 

пік

ірді 

айт

қан. 

Қазақ АССР-і 

Қазақ  АССР-і  орнағаннан  соң  1924 жылы  Орынборда  маусымның  12-сінде 

Қазақ (қырғыз) білімпаздарының тұңғыш сиезі шақырылды. Осы сиезде 12-13 жыл 

бойы  қолданылып, 

орнығып  қалған  қазақ  тілінің  дыбыстық  табиғатына 

лайықталып  өзгертілген,  ресми  түрде  қабылданған  альфавиттің  мәні  жөнінде, 

дыбыс  әдісімен  оқыту  ісі  жөніндегі  мәселелер  талқыланды.  Ал  1927  жылы 

Қызылордада  жазу  (графика)  мәселесіне  арналған  конференцияда  А.Байтұрсынов 

сиезде  айтқан  пікірін  қуаттай  келе:  «Түрік  жұртының  90%-і  баяғыдан  бері  араб 

әрпін пайдаланып келеді. Әрқайсысының араб әрпімен жазылған хат мәдениеті бар 

(хат  мәдениеті  –сауаттылық,  оның  жүзіндегі  өнер-білім,  ілім,  емле, үйрету  әдісі, 

баспа  істері,  баспа  мамандары,  жазба  мамандары,  жазыл

ған,  басылған  барша 

сөздер т.т.). Хат мәдениеті бар халыққа бір әрпін тастап, екінші әріпті ала кою оңай 

нәрсе  емес»,  –  деп  өз  ойын  білдірген.  А.Байтұрсынов  –  қазақ  балаларының  ана 

тілінде  сауат  ашуына  көп  күш  жұмсаған  адам.  Осы  талапты  жүзеге  асыру  үшін 

А.Байтұрсынов  қазақша  сауат  ашатын  тұңғыш  әліппе  құралын  жазды.  Ол  «Оқу 

құралы»  деген  атпен  тұңғыш  рет  1912  жылы  Орынборда  шығарылса,  1925  жылы 

Орынборда 7 рет қайта басылады. 

Ал  1926  жылы  «Әліппенің»  жаңа  түрін  жазып  ұсынады,  бұл  суреттермен 

берілген  оқулық.  1926  жылы  Қызылорда  Ташкент  баспалары  бірігіп  шығарған. 

Қазақ  тілін  талдаптануда  А.Байтұрсыновтың  еңбегін  және  бір  тұрғыдан  ерекше 

бағалау  керек.  А.Байтұрсынов  тіл  мен әдебиет  қана  емес,  этнография,  тарих 

мәселелерімен де шұғылданғанын айту керек. Ахмет Байтұрсынов XX ғасырдың 20 

жылдарында  Қазақстанның  оқу-ағарту  комиссары,  Алаш қозғалысының  мүшесі, 

ғылым,  әдебиет,  өнер  салаларында  шығармашылық  жұмыспен  шұғылданды. 

А.Байтұрсынұлы  «Ғылыми  және  практикалық  білімнің  жиынтығын  бойына 

сіңірген  халық  қана  айбарлы  да  бай  болады»  деп  санады.  Ғасыр  басында  Алаш 

ардақтылары  Қазақ  АССР-ның  Қазақ-Қырғыз  Білім  Комиссиясында  жас ұрпаққа 

тәлім-тәрбие беруде, халқын мәдениетке сүйреуде жан аямастан қызмет етті. Білім 

Комиссиясы  жұмысына  Мағжан  Жұмабайұлы,  Мұхамеджан  Тынышбайұлы, 

Сұлтанбек  Қожанұлы,  Жаһанша  Досмұхамедұлы,  Нәзір  Төреқұлұлы,  Жүсіпбек 

Аймауытұлы,  Иса  Тоқтыбайұлы,  Санжар  Асфендиярұлы,  Халел  Досмұхамедұлы 

т.б. қатысты. 

XX  ғасыр  басында  Алаш қайраткерлері  көтерген  тіл  мәселелесі  бүгінгі  XXI 

ғасырдың да ең өзек жарды мәселесі болып отыр. М.Әлімбаев: «Туған жерді сүю – 

парыз,  сүю  үшін  білу  парыз» –  десе,  ана  тілімізді  бәріміз  де  сүюге,  қастерлеуге 

тиіспіз.