Алғашқы есеп құжаттарының типтік нысандары

Бухгалтерлік есепті жүргізу әдістеріне шаруашылық қызмет фактілерін топтау мен бағалау әдістері, активтердің бағасын есептеу, құжат айналымын қабылдауды ұйымдастыру, түгендеу (инвентаризациялау), бухгалтерлік есеп шоттарын қолдану әдістері, бухгалтерлік есептің тіркелім жүйесі, ақпаратты өндеу мен басқа да сәйкес әдістер мен амалдар кіреді.

Кәсіпорынның өзінің есеп саясатын өңдеу мүмкіндігі мен қажеттілігі бухгалтерлік есеп пен басқа екінші деңгейлі нормативтік құжаттар бойынша баптарда (стандарттарда) қарастырылған бухгалтерлік есептің кез келген мәселелерін шешудің көп түрлілігімен анықталады. "Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы" Қазақстан Республикасының заңы мен Бухгалтерлік есеп принциптерінде кәсіпорын өзінің есеп саясатын құруы барысында бұйрық немесе жарлық бойынша қажетті құжаттар тізімін бекітуі керек екендігі көрсетілген. Бұл бекітілетін құжаттардың қатарына мыналар жатады:

- бухгалтерлік есептің уақтылы және есеп берудің толық тиісті талаптарына сөйкес жүргізілуі;

- бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуде қодданылатын синтетикалық және аналитикалық шоттарының жұмыс жоспары;

- алғашқы есеп құжаттарының типтік нысандары;

- кәсіпорынның ішкі бухгалтерлік қорытынды есеп құру-

дағы құжат нысандары;

- актив пен міндеттемелер түгендеуін (инвентаризациясын) өткізу төртібі (реті);

- актив пен міндеттемелерді бағалау әдістері;

- құжат айналымы ережелері мен есеп, ақпараттарын өндеу технологиясы;

- шаруашылық операцияларды бақылау тәртібі;

- бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға қажетті басқа шешімдер.

Кәсіпорынның қабылдаған есеп саясаты сол ұйымдағы бухгалтерлік есептің маңызды мәселелерінің бірі.

Кәсіпорынның есеп саясатын таңдауы мен негіздеуіне келесі негізгі факторлар әсер етеді:

- меншік нысаны мен құқықтық-ұйымдастырушылық нысаны;

- салық салу жүйесімен арақатынасы (әр тұрлі салық түрлері бойынша жеңілдіктер немесе салық төлеуден босату, салық мөлшері және тағы басқа);

- қаржы-шаруашылық қызметін дамыту стратегиясы;

- кәсіпорынның ақпараттық қамсыздандыру жүйесі (оның тиімді әрекетіне қажетті барлық бағыттары бойынша);

- материалдық базасының болуы;

- кәсіпорындағы бухгалтер мамандарының (қаржы бөлімі қызметкерлерінің) біліктілігі;

Кез келген кәсіпорынның өзінің қызметін іске асыру үшін таңдап бекіткен есеп саясаты толықтылық, уақыттылық, сақтық, қарама -қайшылықсыздығы мен орындылық талаптарына сай болу қажет.

РМҚК «Орталық» есеп саясаты Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы” Заңына және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп стандарттары мен әдістемелік ұсынымдарына сәйкестендіріліп жасалынған.

Тиісті заңдылықтардың өзгеруіне байланысты РМҚК «Орталық» өзінің есеп саясатының ережелеріне шұғыл түрде өзгеріс енгізіп, құжатты пайдаланушыларға ескертеді. Есеп саясатының жалпы ережелерінде РМҚК-ң бухгалтерлік есебін жүргізудегі және қаржылық есеп беруді құруда Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы” Заңына және Бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес талаптарға сүйеніп, Типтік жоспар шоттарын қолданып, сондай-ақ олардың қағидалары, негіздері, жағдайлары, тәртіптері жазылған.

Есеп саясатының келесі бөлімі кәсіпорынның заңды статусы мен ұйымдастырылу құрылымын қарастырады. Қоғам жекеменшіктік заңды тұлға болып табылады.

Есеп саясатының келесі бөлімінде бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы мен ішкі бақылау жүйесі келтіріледі. Ұйымдастыру негізіне қарай:

-қабылданған есеп саясатын есепті мерзім бойы бақылау;

-қаржылық міндеттемелер мен мүліктерді инвентаризациялау нәтижелерін сондай-ақ барлық шаруашылық операцияларын түгелдей есепте қамтылғанын;

-есепті мерзімге шығындар мен табыстардың дұрыс жатқызылғандығын;

-аналитикалық және синтетикалық есеп нәтижелерінің дұрыстығын қамтамасыз етеді.

Барлық бухгалтерлік жазбалар Қоғамда бухгалтерлік есеп жүйесіндегі Типтік жоспар шоттарына сәйкес жасалынған Жұмыс шоттар жоспары жіктемесіне қарай жасалынып, Серіктестіктің қызмет ерекшелігіне байланысты құрылады. Жалпы бухгалтерлік жазбалар келесідей тәртіппен жасалады:

1. Бухгалтерлік жазбалар шаруашылық операцияларының мазмұнына қарай алғашқы құжаттарға жазылады;

2. Алғашқы құжаттардағы мәліметтер 2 (екі)жақты жазумен корреспонденцияланып, журнал-ордерлер, ведомостерге немесе машинограммаларға жазылады;

3. Осы құжаттардың негізінде қаржылық есеп құрылады.

Қоғам шаруашылық операцияларының құжатталу тәртібі, құжаттардың айналымы, бухгалтерияға немесе архивке түсу уақыты, өңделуі ішкі есеп аппаратының құжат айналымына сәйкес жүргізіледі. Қоғам бухгалтерлік есептің келесідей әдістері қолданылады:

-аналитикалық және синтетикалық есеп регистрлары мен қаржылық есеп беру үшін дербес компьютерлер беріліп – есеп жартылай автоматтандырылған немесе журнал-ордерлік нысанда жүргізіледі яғни 2 (екі)нысанда да жүргізіліп отыруға болады ;

-барлық жасалынған құжаттардағы мәліметтер Қоғамның қызметінің коммерциялық құпиясына жатады;

-құжаттардағы мәліметтермен танысуға Қоғамның басшысының рұқсатын алу керек;

-серіктестікте келесідей ішкі ұйымдық құжаттар жасалынады: ережелері, қызметкерлердің қызметтік нұсқаулары, іс және іс- жүргізу нұсқаулары, мүліктерге инвентаризация жүргізу нәтижелерін рәсімдеу мен талаптар, материалдық емес активтер, тауарлы-материалдық қорлар, негізгі құралдар, есеп айырысу құжаттары, инвестициялар, қатаң есеп берудегі құжаттар т.б. туралы инвентаризациялық жеке құжаттар;

-қаржылық есеп нәтижелеріне аудиторлық тексеру жүргізіп отыру;

Бухгалтерлік есеп принциптері бойынша кәсіпорынның есеп саясаты деп кәсіпорынның бухгалтерлік есепті жүргізу әдісінің жиынтығын, яғни алғашқы бақылау, құндық өлшеу, ағымдағы топтау мен шаруашылық (жарғылық және басқа) қызметтің фактілерін жинақтап қорытындылау жолдарын айтады.

Есеп саясатын қолданып форматтарға бухгалтерлік есеп принциптерін мұқият орындау керек:

1. Үздіксіз қызмет. Субъект үздіксіз қозғалушы ретінде суреттеледі, яғни функцияланған болашақта көзделіп жалғастырушы.

2. Аударым. Кірістер мен шығыстар бухгалтерлік есепте бекітіледі және субъектінің қаржылық есеп беруінде байқалады және пайда бола бастағанда, қажеттілікті төлеу және қолма – қол түрінде емес.

3. Анықтылық. Ақпарат, шаруашылықтағы субъектінің қаржылық есеп беру ұсынымы барлық қолданушыларға түсінікті болуы керек.

4. Мағналылық. Қаржылық ақпарат үлкен және аса мағыналы болуы керек, қолданушылардың қажеттіліктерін қанағатандыру үшін және оларға дұрас шешім қабылдауға көмек көрсету.

5. Маңыздық. Есеп саясаты қаржылық есеп беру ақпаратын ашып көрсету үшін бағытталған және ол өте маңызды болуы керек, оның дұрыс болмай және қате кетуі қаржылық есеп беру пайдаланушыларының экономикалық шешімдеріне кері әсер тигізу мүмкін.

6. Сенімді анықтылық. Ақпарат анық болып табылады, егер онда маңызды қателіктер кетпесе оған пайдаланушылар сенім артуға болады.

7. Бейтараптылық. Ақпарат, ұсынылып отырған қаржылық есеп беру еркін бейтарапта болуы өте маңызды.

8. Байқаушылық. Шаруашылық шешім беру кезінде муқияттылық, активтермен кірістер аса бағаланып, ал міндеттіміспен шығындар байқалмай қалуын қадағалау қажет.

9. Аяқтау. Қаржылық есеп беруді қамтамасыз ету мақсатында ақпарат сенімді толық болу керек.

10. Салыстыру. Қаржылық ақпарат қажетті және мағыналы болу үшін, ол бірінші кезеңнен екіншіге өту үшін салыстырмалы болуы керек.

11. Бір ізділік. Есеп саясаты, субъектпен таңдалған, есеп берудің бір кезеңнен келесіге өту үшін қолданылады.

12. Шындық ұсыным. Қаржылық есеп беру қолданушы ларға қаржылық қалып туралы шындық ұсыным қалдыру керек, субъектінің ақша қозғалысының, қаржы – шаруашылық іскерлігінің қорытындысы.

13. Өз нақты уақытындылығы. Ақпарат өз уақытында қалыптасып ұсынылуы керек.

14. Түсім мен ұстаным арасындағы баланс. Берілген ақпараттан түскен түсім, өзінің алған бағасынан жоғары болуы керек. Басқа сөзбен айтқанда керек ақпаратты сіз мөлшердегі шығынмен алу керек.

15. Принциптер балансы. Жоғарыда көрсетілгендердің оптималды үйлесімділігі болу керек, мақсаттар мен тапсырмаға есеп беру.

РМҚК «Орталық» есеп саясатының анықтылығы. Жылдық амортизациялық құн шегірімдері түзу әдіс бойынша анықталады. Материал шегеру тәртібі сатылған жұмыс арқылы орташа өлшемді құнмен шегеріледі.

Басқарушылық есебіне кірістіру мақсаты компания басшысымен жедел толық және нақты ақпаратпен анықталады, қажетті басқарушылық шешім қабылдау үшін.

Тауар – материал қорын қайта өңдеу шығындары (жұмыс, қызмет) өзіне өндірісте ішкізат, мунай, энергия, еңбек ресурстары және т.б. шығындарды қосады.

Атап айтқанда , есеп саясатын әзірлеген кезде кәсіпорын өз мүліктері мен міндеттемелерін басқа кәсіпорынның мүліктері мен міндеттемелерінен бөліп көрсету тиіс ( яғни мүліктік жеке дараланған қағидасы бойынша), кәсіпорын өзінің көз жетерлік болашақ кезеңінде өз қызметін жалғастыруды көздейтін болса, яғни өз қызметін тоқтату жөнінде ниетінің жоқтығын білдерсе, онда толассыздық, үздіксіздік қағидасын сақтағаны болып табылады, кәсіпорын өзі тандап алған бухгалтерлік есепті жүргізудің тәсілін жүйелі пайдаланып, тек тиымді түзетулерді ғана жасап отырса, онда ол жүйелі қағидасын сақтағаны, ал егерде кәсіпорында орын алған барлық шаруашылық фактілерін сол кезеңіне жатқызатын болса, онда мерзімділігі анықталған қағидасын ұстағаны болып табылады.

Кез келген кәсіпорынның өзінің қызметін іске асыру үшін таңдап бекіткен есеп саясаты толықтылық, уақыттылық, сақтық, қарама-қайшылықсыздығы мен орындылық талаптарына сай болу қажет.

Қазіргі кездегі бухгалтерлік есепке алу ақпараттық базаны білдіреді, оның негізінде ұйым қаржылық есептілікті дайындайды. Бухгалтерлік есепте қалыптастырылатын ақпарат басқарушылық, салықтық статистикалық есептілікті жасау үшін қолданылады, қажет болған кезде осы ақпараттың негізінде есептіліктің басқа да түрлері жасалады. Бухгалтерлік есепке алу жүйесі бір-бірімен өзара байланыста болатын, есепке алу элементтерінің белгілі бір тұтастығы немесе көптілігі. Мұндай жүйе логикалық кешенді қамтиды, онда кәсіпорынның, мемлекеттің, сондай-ақ кез келген басқа да сыртқы, сол сияқты ішкі пайдаланушылардың экономикалық мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында қызметтің түпкі нәтижелерін дұрыс өлшеуге бағытталған ақпарат қорытылады.

Есептілікті пайдаланушылардың барлығында қаржылық есептілік жөніндегі ақпарат нені қамтитынына қатысты белгілі бір үміт-армандары бар. Бұл үміт-армандар уақыт өте келе дамыды және пайдаланушылар бұрын кездестірген қаржылық есептіліктің үлгісі мен мазмұнынан туындады. Осы үміт-армандарға бухгалтерлік есепке алу туралы заңдар, бухгалтерлік есепке алудың регламенті мен стандарттары әсер етті. Қазақстанда үміт-армандар үлгіге және кеңес жүйесі кезінде әзірленген қаржылық есептілікке сүйене отырып дамыды. Шетелдік пайдаланушылардың үміт-армандары Халықаралық қаржылық есептілік стандарттарының принциптері мен тәжірибесіне сүйене отырып қалыптасты.

Кез келген әділ (сенімді) пікірден бухгалтерлік есепке алудың белгілі бір маңызды немесе іргелі принциптеріне немесе тұжырымдамаларына негізделген пікір орынды тұспалдануы мүмкін. Халықаралық түпмәтінде ең болмағанда мынадай бес принцип:

- есептеу принципі;

- қызметтің үздіксіздігі;

- ақылға сыйымдылығы;

- дәйектілігі;

- мазмұнның нысаннан басымдығы іргеліге жатқызылуы мүмкін және заңнама мен бухгалтерлік есепке алу стандарттарында көрсетілуі мүмкін.

Әдеттегі іс-тәжірибе осы принциптерді кез келген елдің бухгалтерлік есепке алу туралы заңнамасында іске асырудан тұрады. Нақты жағдайларда осы принциптерді қолдану көбінесе бухгалтерлік есепке алу стандарттары арқылы жүзеге асырылады.

Қазіргі уақытта халықаралық талаптарға сәйкес жасалған және жұмыс істейтін жоғары дамыған ақпараттық жүйені білдіретін экономика бірыңғай есепке алудың жүйесі болып табылады, ол оның әртүрлі аспектілерін (статистикалық есепке алу, салықтық есепке алу, бухгалтерлік есепке алу және т.б.) қамтиды.

Бухгалтерлік есепке алу қойылған міндеттерге сәйкес кейіннен жинау, жүйеге келтіру және қорыту үшін деректер көзі ретінде ғаламдық есепке алу жүйесінің бірлігін және функционалдығын қамтамасыз ететін ең маңызды факторы болып табылады.

Экономикадағы қаржылық есепке алудың ақпараттық функциясы ұйымдар қызметінің қаржылық нәтижелеріне сүйенеді, олар кәсіпорынның ішіндегі сол сияқты одан тысқары жердегі ақпарат пайдаланушылардың мүдделі тобына қажет. Жоғары сапалы есептілік капитал нарығын дамыту үшін де қажет, өйткені оның негізінде көбінесе экономиканың ондаған жылдарға дейін дамуын айқындайтын шектеулі ресурстарды бөлу туралы шешімдер қабылданады.

Елбасы «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» атты өз жолдауында (бұдан әрі – Жолдау) атап өткендей, Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында, өркенді де өршіл дамып келе жатқан қоғамның іргетасы тек қана осы заманғы, бәсекеге қабілетті және ашық нарық экономикасы бола алады. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кірудің бірінші басымдығы әлемдік экономикаға ойдағыдай кірігуі болып табылады. Осыған байланысты мемлекетті дамыту процесінде бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін бара-бар дамыту ерекше өзектілікке айналады, өйткені бухгалтерлік есепке алудың, қаржылық есеп берудің және аудиттің мақсаты басқару шешімдерін қабылдау үшін мүдделі пайдаланушыларды экономикалық ақпаратпен қамтамасыз ету болып табылады.

Бухгалтерлік есепке алу және аудит саласын дамыту тұжырымдамасының міндеті Қазақстан Республикасының экономикасында бухгалтерлік есепке алу, қаржылық есеп беру және аудит жүйелерінің өздеріне тән функцияларды одан әрі дәйекті түрде және ойдағыдай орындау үшін қолайлы жағдайлар мен алғышарттарды қамтамасыз ету болып табылады.

Тұжырымдаманы іске асырудан күтілетін нәтиже дегеніміз, Қазақстанның әлемдік экономикаға кірігуін жеделдету мақсатында бухгалтерлік есепке алу мен аудит жүйесін реформалаудың негізгі бағыттарын, оларды іске асыру жөніндегі нақты тетіктерді жасау, шетелдік инвестициялардың ағынын молайту, халықаралық нарықтарда қазақстандық ұйымдардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру, қор нарығын жандандыру.

Бухгалтерлік есепке алудың өзіне тән міндеттерді тиімді орындауы үшін қаржылық есепке алу кәсібилік, айқындылық, тәуелсіздік, өзектілік, стандарттылық сияқты талаптарға жауап беруі, сондай-ақ бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру принциптеріне және негізгі сапалық сипаттамаларға сай болуы тиіс.

Әлемдік тәжірибе түсініктілік, орындылық, сенімділік және салыстырмалылық сияқты ақпараттың тиімділігін айқындайтын сапалық сипаттамалар халықаралық стандарттарды тікелей пайдаланумен немесе оларды бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп берудің ұлттық жүйесін құрудың негізі ретінде қолданумен қол жеткізетіндігін көрсетеді. ХҚЕС пен ХАС-ты қолданудың экономикалық перспективасы капиталды тиімдірек бөлуден, іске жұмсалатын қаржының әр алуандығынан және оның табыстылығының өсуінен тұрады, әлемдік нарыққа шығу жеңілдейді, капиталды тартуға жұмсалатын шығындарды азайту мүмкіндігі туады. Мұның өзі жаңа бизнес құрылымдарды дамытуға, жаңа жұмыс орындарының пайда болуына, жұмыссыздықтың төмендеуіне, халықаралық нарықтарда қазақстандық ұйымдардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, тұтастай алғанда елдің экономикалық өсуіне әкеп соғады.

Қазақстанның халықаралық стандарттарға бағдарлануы оң әлемдік тәжірибені зерттеуге және оны пайдалануға мәжбүрлейді. Континенттер мен елдердің географиялық жақындығы, тығыз экономикалық байланыстар, шетел компанияларының Қазақстанның инвестициялық қызметіне белсенді қатысуы есепке алу жүйесіне, тұтастай алғанда, жаңадан қарауға мәжбүрлейді. Есепке алу тәжірибесі түрлі елдерде әралуан, бірақ та оның бастауы ортақ және философиясы ортақ және бұл Қазақстанның есепке алу практикасына оң тәжірибе енгізу мақсатында бухгалтерлік есепке алудың және аудиттің маңызды ерекшеліктері мен жаңа бағыттарын зерттеу қажеттілігін растайды. Халықаралық зерттеу көзқарасы жағынан ХҚЕС және ХАС қолданудың әлемдік тәжірибесі бухгалтерлерге, аудиторларға және қызметкерлердің басқа санаттарына қазіргі заман бизнесінің осы немесе өзге операциясын дұрыс бағалауға және тиісінше оң және тиімді шешім қабылдауға мүмкіндік береді. Осы бағытта уәкілетті орган түрлі елдер тәжірибесін зерттеу жөніндегі жұмысты жалғастыруда, халықаралық сарапшылардың қатысуымен бірқатар халықаралық тәжірибелер, дөңгелек үстелдер, семинарлар өткізу жоспарлануда.

Мемлекеттік сектордың бухгалтерлік есепке алуын реформалау ел Президенті белгілеген – мемлекет активтерін басқарудың айқын және ашық жүйесін құру міндеттерінің бірін орындау мүмкіндігімен байланысты объективті қажеттілік болып табылады.

Қазақстанда Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінен басқа мемлекеттік мекемелерде бухгалтерлік есепке алу мен есеп беру жүйелерін мемлекеттік реттеуді уәкілетті орган жүзеге асырады. Мемлекеттік мекемелерде бухгалтерлік есепке алу мемориалдық-ордерлік нысан бойынша жүзеге асырылады, операция жасаған факті бекітетін бастапқы құжаттарға негізделген. Бухгалтерлік есепке алу деректері мемлекеттік мекемелер есептілігін жасаудың негізі болып табылады.

Қоғамдық сектор үшін халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарын (бұдан әрі - ҚСХҚЕС) үйрену және оларды мемлекеттік мекемелерде енгізу мүмкіндіктері мен тәсілдерін талдау мемлекеттік сектордың активтері мен міндеттемелерінің балансын жасауға, елдің қаржы ресурстарын тиімді бақылауға мүмкіндік береді.

Он жылдан астам уақыт жалғасын тапқан Қазақстанның шаруашылық жүргізу субъектілерінде ХҚЕС енгізу практикасын назарға ала отырып, ҚСХҚЕС-ке көшу бойынша мемлекеттік мекемелердің бухгалтерлік есепке алу жүйесін реформалауды кезең-кезеңімен жүргізу орынды болып табылады.

Бірінші кезеңде мемлекет активтері мен міндеттемелері балансының әдістемесін әзірлеу шеңберінде мемлекеттік сектор үшін қаржылық есеп беру стандарттарын әзірлеу не мемлекеттік сектор үшін халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарын енгізу мүмкіндігіне бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру мәселелері бойынша бюджет заңнамасына талдау жүргізу қажет.

Қойылған мәселелерге қол жеткізу үшін мынадай іс-шараларды жүзеге асыру қажет:

- халықаралық тәжірибеде ҚСХҚЕС енгізу және пайдалану жөнінде ең жақсы тәжірибені үйрену;

- ҚСХҚЕС талаптарына сәйкес келуіне бюджет заңнамасына талдау жүргізу;

- Қазақстанның мемлекеттік секторы үшін қолданылатын әдісті анықтау, себебі ҚСХҚЕС кассалық әдісті және есептеу әдісін көздейді;

- ҚСХҚЕС-ке көшу шеңберінде білікті кадрларды оқыту және дайындау;

- ҚСХҚЕС-ке көшу жөнінде нормативтік-құқықтық қор әзірлеу.

Бухгалтерлік есепке алу және аудит жүйесін дамыту өсіп және серпінді дамып келе жатқан мемлекет құруға маңызды жағдай болып табылады. Тұжырымдамада берілген орта мерзімді перспективаға арналған даму жөніндегі негізгі бағыттар бухгалтерлік және аудиторлық мамандықты одан әрі ұдайы қалыптастыру үшін негіз жасайды. Қазақстан нарығы мен қоғамды тұтастай дәйекті және сенімді қаржылық ақпаратпен қамтамасыз ететін кәсіп. Экономика және қоғам игілігіне жұмыс істейтін кәсіп. Концепцияны іске асыру қазақстан ұйымдарына халықаралық нарық мүмкіндігін толық шамада кеңінен пайдалануға мүмкіндік береді, осылайша ол өзінің бәсекеге қабілеттілігін артады, бұл Қазақстанның ДСҰ-ға кіру қарсанында аса өзекті болып отыр.

1.2 Ішкі басқару аудитіне қызметтері мен кәсіпорынның басқару құрылымына бағалау және оған шолу жасау жатады. Оған басқарманың тәжірибесін қолдану бойынша жалпы саясатты бағалау, сонымен бірге белгіленген критерилерге сәйкес сыртқы басқару қызметін бағалау кіреді.

Ішкі аудит кезінде орындалатын міндеттер әртүрлі және оның мақсаттарына, тексеру жүргізіліп жатқан кәсіпорынның түрі мен оның қызметінің сипатына байланысты болады. Мемлекеттік ұйымдардың, коммерциялық банктердің, сақтандыру компанияларының және зейнетақы қорларының және аудиті өзіндік ерекшелікке ие. Бұдан өзге, көптеген мәселелерді әртүрлі тәсілдермен, әртүрлі тереңдікте, егжей – тегжейлі және әртүрлі критерилерге сүйене отырып шешуге болады. Осыған байланысты аудиторлық қызметті регламенттеу мәселесі туындайды. Мәселе тиісті ережелер мен стандарттарды, сонымен қатар аудит жүргізудің нақты әдістемелерін жасаудың көмегімен шешіледі.

Аудитор өзінің қызметін негізгі 3 (үш) себептер бойынша жоспарлау керек: бұл оған:

•              клиент туралы жеткілікті мәліметтер жинау мүкіндігін береді;

•              аудитке кеткен шығындарды шектеулі түрде ұстап қалуға көмектеседі;

•              клиентпен белгілі-бір түсініспеушіліктен сақтап қалуға көмектеседі.

Аудитор тексеруді басталмас бұрын, алдын ала жоспарлауды өткізеді. Онда ол клиент туралы жалпы ақпаратты жинайды, аудитті орындау үшін персонал таңдайды және жұмыс жағдайлармен келіседі. Кейін аудиторлық ұйымдар немесе жеке аудиторлар жоспарлаукезінде жалпы аудиторлық тәуекел мен ішкі бақылау жүйесін бағалау керек. Соңында аудитор аудиттің жалпы жоспарын мен бағдарламасын даярлауға кіріседі. Өйткені аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасы қорытынды шығаруға қажетті фактілі материал болып табылады, сонымен қатар экономикалық субъектінің бухгалтерлік есептілігі туралы аудитордың объективті пікір қалыптасуына негіз болып табылады.

Аудиторлық ұйымдар немесе жеке аудиторлар аудиторлық тексеруді жоспарлау процессін дұрыс ұйымдастыру, тәуекелді және ішкі бақылауды бағалау, аудиттің жалпы жоспарын және бағдарламасын құру мен даярлау тәртібін қарастыру және оны жетілдіру мәселелермен кездеседі.

Осы аталған мәселелердің барлығы таңдалған курстық жұмыс тақырыбының өзектігін білдіреді.

Курстық жұмыстың мақсаты – аудиторлық тексеруді жоспарлаудың теориялық негіздерін ашу, аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасын даярлау мен оның жетілдіру жолдарын көрсету.

Курстық жұмыстың міндеті:

- ішкі аудиторлық тексерудің теориялық негіздерін ашып көрсету;

- аудиттің стандарттары мен құрамын ашып көрсету;

- ішкі аудиттің ұйымдастырылу тәртібін қарастыру;

Жұмыстың әдістемесі болып, қолданылған Халықаралық аудит стандарттары, зерттеу мәселесі бойынша арнайы және ғылыми әдебиеттер мен журналдар болып табылады.

Аудиторлық қызмет тәуелсіз немесе аудиторлық ұйымдар жүргізетін сыртқы аудит түрінде, сонымен қатар қызметті аудиторлық бақылауға алынатын кәсіпорынның мамандандырылған бөлімшесі жүргізетін ішкі аудит түрінде жүзеге асырылады.

Аудиттің 2 (екі)түрінің де жалпы түпкі мақсаттары көбінесе сәйкес келеді – ол бақылау.

Сыртқы аудиттің басты міндеті – тексеру жүргізілетін кәсіпорынның дайындап тапсырған қаржылық қорытынды есебінің шындыққа сәйкестігін айқындау, оның белгілі бір кезеңдегі қызметінің нәтижесін және қаржылық жағдайын бағалау. Сыртқы аудит кезең сайын сырттан шақырылатын аудиторлар мен әртүрлі аудиторлық ұйымдар арқылы жүзеге асырылады. Аудиторлық қорытынды есеп негізінен жоғарғы тұрған ұйымдарға, акционерлерге, кредиторларға және тағы басқаларға арналған. Бұл қорытынды есепті ішкі аудиторлар да өз жұмысында қолданылады.

Ішкі аудитті сыртқы аудитпен салыстырғанда табиғаты, мән – мағынасы, тағайындалуы мен ұйымдастырылуы өзгеше болып келеді. Ең алдымен ескерілетіні, ішкі аудит қызметі (немесе, оны кейде ішкі ревизия қызметі, ішкі бақылау қызметі деп те атайды) ұйым ішінде құрылған бөлімше бола отырып, оның қызметін бағалау және тексеру бойынша жүйелі әрі күнделікті, жұмыс атқарады.

Ішкі аудиттің басты міндеті – басқару мақсаттарына қол жеткізуді қамтамасыз ету. Бұл үшін ішкі аудит кәсіпорын басшылығын дұрыс басқару шешімдерін қабылдау үшін жасалған талдаудың нәтижелерімен, белгілі бір бөлімшенің қызметіне бағалаумен, ұсыныстармен және уақытылы дұрыс ақпаратпен қамтамасыз етеді.

Ішкі аудит - кәсіпорынға қызмет көрсету аясында жүргізілетін ішкі бақылау жүйесін талдау үшін менеджмент арқылы анықталатын қызмет. Ішкі аудиттің көмегімен бақылау және талдау іске асырылады, сонымен қатар жүйелерді жақсартуға, жетілдіруге ұсыныстар беріледі.

Оларға қызметтердің мынадай түрлері тән:

1.             Қаржылық және операциялық ақпараттарды тексеру. Бұл сыртқы аудитордың жұмысымен сәйкес келетін үнемі жалғасатын процесс.

2.             Операциялардың үнемділігін, тиімділігін талдау, оның ішінде қаржылық емес бақылау да бар. Кейде оны «ақша бағасының» аудиті деп те атайды.

3.             Заңдар мен ережелерге, менеджменттің әтүрлі сыртқы талаптары мен саясатына және басқа да ішкі талаптарға сәйкестікті талдау.

Бұл үшін:

а) активтердің қабылдануы мен есептен шығарылуының заңды болғанына және осы активтердің тиімді түрде пайдалануы мен сақталуы қамтамасыз етілгеніне көз жеткізу керек. Ішкі аудитор активтердің менеджментін рұқсатына сәйкес алынуы мен сатып – өткізілуіне ғана емес, сонымен бірге кәсіпорынға тиесілі активтердің сақталуы қамтамасыз етіліп жатқандығына сенімді болуы керек. Мысалы, активтер сақтандырылған және арнайы сақтау орнында тұр. Бұдан әрі, ол активтердің тиімді пайдаланылып жатқандығына сенімді болуы керек. Мысалы, өндірістік қалдықтардың көлемі кішірейіп, қажетсіз материалдар мүмкін болғанша қайта өңделіп, өткізіліп жатыр;

ә) міндеттемелердің кәсіпорынның тек құқықтық операцияларына ғана қатысты бар екендігін растау.

Ішкі аудитор кәсіпорынның жүзеге асырып жатқан операцияларының барлық типтері жайлы ақпаратты білуі қажет. Бұл оның жүзеге асырылған операциялардың бірде – біреуіне сәйкес келмейтін міндеттемені тез танып білуіне мүмкіндік береді. Ол ақпараттың барлық түріне қол жеткізе алуы тиіс, бұған өзгеше елесім – шарттарды растап алатын хаттамалар да кіреді.

4.           Ішкі аудит қызметі орташа және ірі кәсіпорындарда құрылады. Кейбір жағдайларда қызметтің осындай түрін құру заңмен қарастырылады. Яғни, «акционерлік қоғамдар туралы» заңының 5 – тармағаның 33 – бабында ұлттық акционерлік қоғамдарда ішкі аудит қызметінің міндетті түрде бар болуы керектігі қарастырылған.

Ішкі аудит қызметінің жұмысы кәсіпорынның жоғарғы басшылығы бекіткен «Ереже» деп аталатын фирмаішілік актінің шеңберінде біліктілік, өз бетінше жұмысын іске асыра алушылық және жауапкершілік қағидаларының негізінде құрылады.

610 «Ішкі аудит қызметінің жұмысын қарастыру» деп аталатын ХАС –да былай делінген: Ішкі аудит оның қызметтерінің бірі ретінде субъект ішінде жұмысты бағалау бойынша құрылған қызмет болып табылады. Басқа да мәселелермен қоса оның атқаратын қызметтерінің құрамына ішкі бақылау мен бухгалтерлік есеп жүйесінің бірдейлігіне, тиімділігінежәне дұрыстығына мониторинг, тексеру жүргізу, бағалау кіреді.

Ішкі және сыртқы аудиторлардың арасындағы негізгі айырмашылықтар. Мүдделердің жалпы екендігіне қарамастан, бұл салада түбегейлі айырмашылықтар бар.

Ішкі қаржылық, операциялық және басқару аудитінің айырмашылықтары. Ішкі аудит бөлімінің міндеттерін анықтаған кезде оларды 3 (үш) бағытға бөлуге болады: қаржылық, операциялық және басқару.

Ішкі қаржылық аудит алаяқтықты болдырмау және қателерді дәлелдеулермен, шоттарды зерттеумен байланысты тапсырмаларды орындауды көздейді. Оған аудиторға мөлшерден елеулі ауытқулардың маңыздылығын анықтауға мүмкіндік бере алатын ағымдағы қаржылық және басқару қорытынды есептерін қарап шығу, сандардағы тренділерді іздеу жатады.

Ішкі операциялық аудит өзінің құрамына бақылау процедураларын зерттеуді және олардың орындалған – орындалмағанын анықтап – білуді кіргізеді. Мұндай зерттеу кезінде аудитор ішкі бақылау мен ішкі тексерудің кемшіліктерін, сонымен қатар тиімділігін жақсартуға болатын салаларды анықтауға тырысады.

Ішкі басқару аудитіне қызметтері мен кәсіпорынның басқару құрылымына бағалау және оған шолу жасау жатады. Оған басқарманың тәжірибесін қолдану бойынша жалпы саясатты бағалау, сонымен бірге белгіленген критерилерге сәйкес сыртқы басқару қызметін бағалау кіреді.

Ішкі аудит кезінде орындалатын міндеттер әртүрлі және оның мақсаттарына, тексеру жүргізіліп жатқан кәсіпорынның түрі мен оның қызметінің сипатына байланысты болады. Мемлекеттік ұйымдардың, коммерциялық банктердің, сақтандыру компанияларының және зейнетақы қорларының және аудиті өзіндік ерекшелікке ие. Бұдан өзге, көптеген мәселелерді әртүрлі тәсілдермен, әртүрлі тереңдікте, егжей – тегжейлі және әртүрлі критерилерге сүйене отырып шешуге болады. Осыған байланысты аудиторлық қызметті регламенттеу мәселесі туындайды. Мәселе тиісті ережелер мен стандарттарды, сонымен қатар аудит жүргізудің нақты әдістемелерін жасаудың көмегімен шешіледі.

Дамыған елдерде аудит мәселелеріне, әсіресе ішкі аудит мәселелеріне көп көңіл бөлінеді. Құрамына он шақты елдер, оның ішінде АҚШ, Жапония және Англия кіретін бақылаудың жоғарғы институттарының халықаралық ұйымы (Thе Intеrnаtionаl Orgаnizаtion of Suprеmе Аudit Institution, INTOSАI) бар. Ішкі аудиторлар институты да (Thе Institution of Intеrnаl Аuditors, II А) халықаралық болып табылады. Бұл бағытта үкіметтік ұйымдардың арнайы бөлімшелері де жұмыс істейді. Мысалы, АҚШ – та Ішкі аудиторлар институты 1941 жылы құрылған. Ол «ант беруші ішкі аудитор» атағына ие болып, кәсіптік стандарттарды жасайды және тәжірибелі жұмыскердің білімінің жалпы көлемін анықтайды.

Жоғарыда аталған және басқа да ұқсас шетелдік ұйымдардың әрқайсысына аудиттің тиісті стандарттарын шығаруға жауапты бөлімше бар.

Ресей Президент жанындағы Аудиторлық қызмет жөніндегі комиссия мақұлдап – бекіткен ішкі аудиттің стандарты жасалған.

Ішкі аудиттің халықаралық тәжірибесінде тиісті институттар кәсіптік стандарттарды жасап шығаруда.

Стандарттардың мақсаты:

      Ішкі аудит тәжірибесінің негізгі принциптерін белгілеу;

      Ішкі аудит саласында қызмет көрсетулердің кең шеңбердің негізгі болатын концептуалдық базаны анықтау;

      Ішкі аудиттің қызметін бағалау үшін негіз құру;

      Ұйым ішіндегі процесстер мен жүйелердің жетілдіруіне жағдай жасау;

Әдетте ішкі аудиттің стандарттары үш, кейде төрт топқа жинақталуы мүмкін. Осы стандарттарды 3 (үш) топқа жинақтап қарастырайық.

Жалпы стандарттар. Қызметкерлердің біліктілігі. Бұл стандарт ішкі аудит қызметінің басшысы мен оның қызметкерлерінен өзінің міндеттерін тиімді түрде орындау үшін жеткілікті деңгейде жоғары жеке қасиеттерінің, қажетті кәсіби дайындықтарының болуфын және ішкі басқылау жүйесін білуін талап етеді. Өз кезегінде кәсіпорынның басқармасы ішкі аудиттің кәсіпорын үшін өте мағызды екендігін түсінуі керек.

Алдын ала жазылған міндеттерді орындауға мүмкіндік беретін біліктілік деігейін ұстап тұру үшін аудит қызметкерлерінің тәжірибесі мен білімін тексеру, олардың мамандану дәрежесін ұдайы жоғарылату алдын – ала қарастырылады. Бұдан басқа, ішкі аудиттің тиімділігіне қолдау көрсету мақсатындажасалған қорытындыларды талқылау қажет.

Алаяқтықтың белгілерін анықтау үшін ішкі аудитордың білімі жеткілікті болуы керек. Солай бола тұрса да, ішкі аудитордың негізгі атқаратын қызметі алаяқтықтың фактілерін зерттеу және анықтау болып табылатын білікті адам ретінде қарастыру көзделмейді.

Ішкі аудиторлар тапсырылған жұмысты орындау үшін ақпараттық технологиялар саласындағы бақылаудың негізгі тәуекелдіктері мен әдістерін, сонымен қатар ақпараттық технологияларды пайдалануға негізделген аудиторлық тәсілдерді білуі қажет.

Солай болғанмен, барлық ішкі аудиторлардың негізгі атқаратын қызметі ақпараттық технологиялар аудиті болып табылатын ішкі аудитордың біліктілігін меңгеру алдын ала көзделмейді.

Ішкі аудитор келесі көрсеткіштерді бағалай отырып, жұмысқа өзінің кәсіби белсенділігін танытуы керек:

      Аудиторлық тапсырманың мақсаттарына қол жеткізу үшін қажетті жұмыс көлемін;

      Кепілдік берілетін мәселелерге қатысты мәнділігін немесе маңыздылығын, қатысты күрделіллігін;

      Өздеріне қатысты кепілдік берілетін мәселелердің мәнділігін немесе маңыздылығын, салыстырмалы күрделілігін;

      Корпоративті басқару мен бақылауды, тәуекелдіктерді басқару процесстерінің тиімділігін және бірдейлігін;

      Маңызды қателіктердің, кемшіліктердің немесе заңдар мен нормативтік актілердің, ішкі процедуралардың орындалмауының ықтималдылығын;

      Болашақ пайдамен салыстыра отырып, аудиторлық кепілдіктерді беруге кеткен шығындарды;

Жұмысқа деген кәсіби белсенділікті таныту шеңберінде ішкі аудитор аудиттің компьютерленген әдістерін және мәліметтерді талдаудың басқа да әдістерін пайдалану мүмкіндігін қарастыруға міндетті.

Ішкі аудитор кәсіпорынның ресурстары немесе қызметіне,мақсаттарына әсер ете алатын маңызды тәуекелдіктердің бар болуына дайынболуы керек. Сонда да, аудиторлық кепілдіктерді беру кезінде жүзеге асырылатын процедуралар, тіпті олардың кәсіби деңгейде жүргізілетіндігіне қарамастан, барлық маңызды тәуекелдіктердің анықталуына кепілдік бермейді.

Тексерудің объектілері мен мақсаттары. Ішкі бақылаудың объектілері кәсіпорын қызметінің әрбір түрі үшін анықталуы керек. Олар логикалық жағынан негізделген және белгілі бір мөлшерде толық болуы қажет.

Бұл стандарт тексеру объектілері осы компанияның операцияларымен байланыстыруды талап етеді. Барлық қаржы – шаруашылық операциялары  блоктарға (циклдарға) топтастыруы керек. Блоктар кәсіпорынның қызметінің барлық түрлерін қамтып, кәсіпорынның кәсіпорынның құрылымы мен оның бөлімшелерінің атқаратын қызметтерімен сәйкес болуы керек. Блоктар әртүрлі тәсілдер бойынша жіктеледі. Мысалы, келесі блоктарды бөліп көрсетуге болады:

Компания басшылығы. Бұл блок компанияның саясатын жасауды, сонымен бірге жоспарлауды, оның қызметін ұйымдастыруды, ақпаратты жинау мен өңдеуді қамтиды, сондай – ақ оларға ішкі аудиттің атқаратын қызметтері де жатады.

Операциялық блоктар – олар өзінің негізгі міндетінің орындалуын қамтамасыз ететін кәсіпорын қызметінің түрлері.

Қарастырылып отырған стандартты орындау үшін әрбір блоктың шеңберінде көбінесе кәсіпорынның жоспарымен анықталатын бақылаудың мақсаттарын анықтау қажет.Бұл мақсаттарға төмендегілер кіреді:

      Кәсіпорынның негізгі миссияларына сәйкес келетін өте дәл, үнемді және тиімді операцияларды жүргізуге ықпал ету;

      Активтердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету(ұрлықты, шектен тыс шығындарды, алаяқтықты және басқа да теріс пиғылды істерді боллдырмау);

      Басшылықтың директивалары мен ережелерін, заңдарды сақтау;

      Ұйым қызметінің жағдайы туралы сенімді ақпарат алу және осы мәліметтерді кезең сайын жасалатын қорытынды есептерде көрсету;

Ішкі аудит өз міндеттерін орындау үшін ол қызметінің жетекшісі жоғарғы басшылардың алдында есеп беруі керек. Ішкі аудиттің көлемін анықтау, жұмысты жүргізу және нәтижелер туралы қорытынды есеп ұсыну процессіне үшінші тұлғалардың араласуына жол береу керек.

Ішкі аудиторлар өз жұмысын адал атқарып, мүдделер қайшылығынан аулақ болуы керек.

Егер тәуелсіздік немесе әділеттілік кері әсерге ұшыраса немесе ұшырайын деп жатса, бұл жайында ақпаратты тиісті тұлғаларға жеткізу керек.

Тексерудің әдістері. Ішкі бақылау әдістері алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін тиімді және өнімді болуы қажет.

Бақылаудың әдістері ретінде алға қойылған мақсаттарға қол жеткізуге мүмкіндік беретін әртүрлі процедуралар арқылы танылады. Стандарт осы әдістердің тексерудің өоғарғы дәрежедегі сенімділігін қамтамасыз етілуін талап етеді. Олардың құрамына аудитті ұйымдастырудың жоспары (оның ішінде міндеттерді бөлу) және бақылаудың қауіпсіздік шаралары кіреді.

Арнайы стандарттар. Ішкі бақылаудың жүйелері және барлық келісім шарттар, операциялар және басқа да маңызды оқиғалар құжаттарда көрсетілуі тиіс. Бақылау кезінде құжаттар жеңіл түсінетіндей болуы керек.

Стандарт төмендегілердің жазбаша жазылуын талап етеді:

а) кәсіпорынның ішкі бақылауының мақсаттарының, оның әдістері мен қолданылатын есеп жүйелерінің;

б) кәсіпорынның қаржы – шаруашылық опреацияларының барлық маңызды аспектілерінің және басқа да маңызды оқиғалардың;

Ішкі бақылау жүйелерінің құжаттары блоктары мен кәсіпорынның тиісті объектілерінің сипатын басқарманың директиваларын, әкімшілік және есеп саясатын қамту керек. Келісім – шарттар және маңызды оқиғалар бойынша рәсімделген құжаттар нақты және толық болуы керек, сонымен қатар ақпараттың көздерін бейнелеуі керек. Бұл стандартты орындау үшін ішкі бақылау әдістерін, операцияларды, құбылыстарды құжаттау компаниясы басқармасы мен аудиторлар үшін операцияларды бақылау кезінде толыққанды және маңызды болуы талап етіледі.

Шаруашылық операцияларын тіркеу. Шаруашылық операциялары мен басқа да маңызды оқиғалар белгіленген тәртіп бойынша тіркелуі және тиісінше жіктелуі керек.

Бұл стандарт операцияның өмірлік циклына, бүтін бір процесске қолданылады және оның құрамына шаруашылық операциясының орындалуымен қатар есеп мәліметтерінің тіркелуі, сонымен бірге оған рұқсат етілу кіреді.

Арнайы стандарт келісіп алған мақсаттар мен шарттар негізінде ресурстарды пайдалану мен есеп беру, айырбастау бойынша компания басқармасының шешімдерімен байланысты. Бұл – нақты шаруашылық операцияларының орындалғандығының кепілдемесі.

Міндеттерді бөлу. Шаруашылық операцияларын орындау, тіркеу, авторизациялау және оларды ағымдағы бақылау процессіндегі жауапкершілік пен басты міндеттер қызметкерлер арасында бөлінуі қажет.

Қателіктер немесе жоғалтулар тәуекелділігін, немесе оларды іздеп – таппау тәуекелділігін төмендету үшін бір адамның ғана шаруашылық операцияларының барлық басты аспектілерін бақылауына жол бермеу керек. Бұдан басқа, бақылаудың тиімділігіне кепілдік беру үшін міндетті қызметтермен жауапкершілікті қызметкердің тобына жүктеу қажет. Негізгі міндетті қызметтерге шаруашылық операцияларын мақұлдау авторизациялау және оларды тіркеу жатады.

Қадағалау. Ішкі бақылаудың мақсататрына қол жеткізу үшін тұрақты және жоғарғы дәрежеде мамандандырылған қадағалау жұмысы қамтамасыз етілуі қажет.

Бұл стандарт төмендегілерді талап етеді:

      Қызметкерлердің міндеттері мен атқаратын міндетті қызметтерінің нақтиы өзара қатынасты, әрбір қызметкердің есеп беруін;

      Әрбір қызметкердің жұмысының қажетті деңгейде жүйелі түрде тексерілуін;

      Жұмыстың талапқа сай орындалып жатқанына кепілдік беру үшін оның қиын сәттерінде жұмыс істеуге рұқсат беруді;

Активтерге және олардың есебіне қол жеткізуді өкілетті қызметкерлерге ғана жүктеумен шектелу қажет. Активтерді пайдаланғаны үшін жауапкершілік анықталу керек. Кезең сайын қолда бар активтерді тексеріп отыруы керек. Тексерулердің жиілігі активтердің «осал тұстарына» байланысты.

Ресурстарға қол жеткізе алуды шектеу концепциясының негізі – олардың авторизацияламай пайдаланғандағы тәуекелдікті төмендетуге жағдай жасау. Активтерге қол жеткізуді шектеу ресурстарының осал тұстарына және жоғалту тәуекелдігін түсінуге байланысты, бұл 2 (екі)факторда кезең сайын бағаланып отырулары қажет.

Аудиторлық қорытынды есеп беру стандарттары. Ішкі аудит нәтижелері бойынша есеп беру. Бұл стандарт тексеруден кейінгі кезеңге жатады. Ол басшылықтан төмендегілерді талап етеді:

      Аудиторлық тексерудің нәтижелерін уақытылы бағалау;

      Аудиторлардың ұсыныстары бойынша кемшіліктерді түзеп, жетілдіруге бағытталған шараларды анықтау және қабылдау;

Ішкі аудит қызметінің жетекшісі жоғарғы басшылардың алдында ішкі аудит қызметінің мақсаттары, міндеттері және өкілеттіктері, сонымен қатар жұмыс жоспарының орындалуы туралы кезең сайын есеп беріп отыруы керек. Қорытынды есептің құрамына сонымен қатар маңызды тәуекелдіктер, бақылау мәселелері және корпоративтік басқару жөніндегі ақпарат, жоғарғы басшыларға қажетті басқа да мәліметтер кіреді.

Аудиторлар өздерінің аудиторлық қортындылары мен ұсыныстары үшін жауап береді. Басшылыққа аудиторлық қорытынды есеп бойынша қабылданған шешімдердің әрбіреуі бойынша кезең сайын баяндама тапсырылады.

Ішкі аудит қызметінің жетекшісі ішкі аудиттің барлық аспектілері қамтылатын және оның тиімділігі тұрақты түрде қадағаланып отыратын шеңберінде сапаны арттыру мен кепілдік беру бағдарламаын жасап, оны жүзеге асырып отыру керек.

Қазіргі кезде ішкі аудиторлардың өзінің айналысатын қызметін бухгалтерлік есеп саласы ретінде емес, «өзіндік бет – бейнесі бар» күрделі қызмет ретінде тану тенденциясы байқалуда. Өзінің жұмыс көлемі оларға үлкен болып көрінетіндіктен, олар өз кезегінде аудиторлық жұмыспен байланысты қызметпен қатар басқа әртүрлі қызметпен айналысады.

Ішкі және сыртқы аудиторлардың бірлесіп атқаратын қызметін тану. Ішкі және сыртқы аудиттің мақсаттарының әртүрлілігіне қарамастан, оларға жету жолдары көп жағдайда ұқсас келеді. Ішкі аудитордың жұмысы сыртқы аудиторлық процедуралардың мерзімі мен дәрежесіне, сипатына өзгерістер енгізу үшін қолданылуы мүмкін. Әрине, сыртқы аудитор өзінің аудиторлық пікірі үшін толық жауапкершілікті ішкі аудиторда сондай дәрежедегі тәуелсіздік бола алмайтындықтан ғана мойындамайды.

«Ішкі аудиторлардың тәуелсіздігі сыртқы аудиторлардың тәуелсіздігінен өзгеше болып келеді. Ішкі аудиторлардың тәуелсіздігі олардың ұйым ішіндегі беделімен, яғни атқаратын қызметімен және бағынуымен, сонымен қатар әділеттілігімен анықталады. Сыртқы аудиторлар үшін тәуелсіздік клиент – фирманың, оның басшылығы мен иелерінің алдындағы қандай да бір міндеттемелердің немесе оларға бағытталған қаржылық қызығушылықтың жоқтығымен анықталады»

Ішкі аудитті бағалау. Аудиттің халықаралық стандарттары сыртқы аудиторлардан аудиторлық қызметті жүзеге асырудың тиімді тәсілін жоспарлауға және жасауға көмектесуді жүзеге асыру үшін, сонымен қатар ішкі аудитордың жұмысына сүйенудің керектігін және мүмкіндігін анықтау үшін аудиттің атқаратын қызметтерін жеткілікті дәрежеде біліп – түсінуді талап етеді. Мұндай бағалау кез – келген жағдайда аудиторлық тәуекелдікке және бақылаудың жалпы саясатына аудитордың беретін бағасына ықпал етеді. Ол төмендегі ол төмендегі факторларды ескеруі қажет:

1.      Ішкі аудиттің ұйымдастырушылық статусы. Аудитордың жоғарғы басшылыққа кіре алу, кез келген операциялық жауапкершілікпен еркін болу, сонымен қатар сыртқы аудиторлармен емін – еркін  түрде қатынас орната алу мүмкіндігі болуы керек.

2.      Ішкі аудиттің атқаратын қызметтерінің масштабы және менеджмент ішкі аудиторлардың ұсыныстарын орындай ма.

3.      Кәсіби мамандану дәрежесі мен тәжірибе аспектісіндегі ішкі аудиторлардың техникалық біліктілігі – дайындау мен жалдау саясатының бірдейлілігі.

4.      Кәсіби мұқияттылық: құжаттар және жұмыс бағдарламасы, аудит бойынша тиісті басқарма растай алатындай ішкі аудитордың жұмысы жоспарланған, талданған және құжаттарда көрсетілген деп қорытынды жасауға болады ма.

Сыртқы аудитор құжаттарда өзінің ішкі аудитке берген бағасын көрсетіп, жыл сайын оларды қайта қарастырып отыруы керек.

Ішкі аудитордың жұмысына сүйенуге болатын салаларда масштаб, тексеру деңгейі, тағдай әдісі, құжаттау, есептілік процедуралары мен оны қарап шығу бойынша алдын ала келесіп алу қажет. Ішкі және сыртқы аудитор қызмет процессінде бір – бірінің жұмысына әсерін тигізетін фактілер туралы бір – біріне ақпарат беріп отыру үшін үнемі қатынасып  отыруы керек.

Ішкі аудитордың жұмысын сыртқы аудитордың бағалауы. Егер сыртқы аудитор ішкі аудитордың жұмысына сенімді болса, онда оған келесі процедураларды орындау керек.

      Қарастыру қажет:

-         Тексерілуге тиісті баптардың, сонымен қатар ішкі аудиттен алуға болатын ақпараттардың маңыздылығын; аудиторлық дәлелдеулердің толық жеткіліктілігін;

-         Тексерілуге жататын салалардағы болмай қалуы мүмкін емес аудиторлық тәуекелдіктің немесе алынуы қажет ақпараттың деңгейін;

-         Талап етілетін пікір білдіру деігейін;

-         Аудиторлық дәлелдеулердің толық жеткіліктілігін;

-         Аудиторлық қызметкерлерге тән кәсіби тәжірибені;

      Келесідей мақсатпен ішкі аудиторлардың жұмысын ексеру және бағалау:

-         Олар жұмысты профессионалды түрде және дайындықтың тиісті деңгейі бойынша орындады ма, және көмекшілердің жұмысы міндетті түрдебақыланды ма;

-         Жасалған қорытындыларды растау үшін жеткілікті деігейде тиісті дәлелдеулер жиналды ма;

-         Бірдей қорытындылар жасалды ма, қорытынды есеп оларға сәйкес келе ме;

-         Ерекше жағдайлар мен өзгешеліктер қарастырылды ма;

Ішкі бақылау процедураларына, сонымен қатар ішкі аудиттің процедураларын қайта жүргізуге бақылау орнату қажеттігі туындауы мүмкін. Сыртқы аудитордың сенімділік дәрежесі құжаттарда көрсетілуі керек.

шкі аудиторлар аудиттің нәтижесі бойынша қорытынды есеп тапсырулары қажет. Қорытынды есептің қорытындысында аудиторлық тапсырмалардың мақсаттары, аудиттің көлемі, сонымен қатар тиісті қорытындылар, ұсыныстар және іс – әрекеттердің жоспары жөнінде ақпарат болуы керек. Қорытынды есепке тиісті тіркемелерімен қоса ішкі аудиторлық тексерулердің актісі тіркеледі.

Тексеру нәтижелері негізінде аудитор анықтаған қажеттіліктердің, кемшіліктердің, бұрмалаушылықтардың және тағы да басқалардың маңызы жөнінде сипаттама қалыптастырады. Осындай тұжырымды шығарардың алдында аудитор төмендегі жалпы принциптерге сүйенеді:

      Ішкі аудиторлар әдетте маңыздылықтың талдауын нақты аудит объектісінің қаржылық қорытынды есебі негізінде жүргізеді, өйткені басты пайдаланушылар (басшылық) өзінің шешімдерін осы мәліметтердің негізінде қалыптастырады;

      Маңыздылықты анықтау кезінде аудитор ықтимал қателіктермен қоса қателіктердің болуы мүмкін болатын жаңа типтерін де ескереді. Ықтималдар катергориясының құрамына аудиторға белгілі, шоттардағы қалдықтар мен операцияларды тәуелсіз тексерудің жолы арқылы анықталған қателіктер типтері, сонымен қатар ішінара бақылау әдісімен анықталған алдын ала болжанған қателіктер және талдамалық жолмен анықталған қателіктер кіреді. Қателіктердің болуы мүмкін болатын жаңа типтері шоттардағы қалдықтардың немесе операциялардың толық қамтылмауымен, зерттеу жұмыстарының белігісіздігімен байланысты болады.

Қорытынды есептің соңғы нұсқасы, егер бұл қажет болса, ішкі аудитордың қорытындысын немесе нәтижелі пікірін білдіруі керек.

Қорытынды есеп объективті, түсінікті, толық және уақытылы болуы керек.

Ішкі аудиттің жетекшісі мақсаты мен менеджменттің ұсыныстарды орындауға бағытталған нәтижелі қадамдарды қолданғанына көз жеткізу болып табылатын бақылау мен бағалаудың келесі кезектегі процессін белгілеуге тиісті.

Кәсіпорынның өндірістік және қаржы – шаруашылық қызметінің ішкі аудитінің актісі – лауазымды тұлғалардың ішкі аудитті жүргізу фактісін дәлелдейтін, сонымен қатар жалпы кәсіпорынның және оған сәйкес құрылымдық бөлімшелердің өндірістік және қаржы – шаруашылық қызметін бақылаудың нәтижелерін бейнелейтін, анықталған кемшіліктер мен нормативті – құқықты актілердің, ішкі стандарттар мен ережелердің орындалуының сақталуын көрсететін қызмет құжаты.

Кәсіпорынның өндірістік және қаржы – шаруашылық қызметі ішкі аудитінің актісін жоғарғы басшылар тағайындаған комиссия жасайды. Бұл актіде жүйелі түрде кәсіпорынның өндірістік және қаржы – шаруашылық қызметінің объектілерін тексерудің нәтижелерін көрсетеді. Кешенді аудиттің актісі заңнамалық актілерді бұзуды, кемшіліктердің заңды түрдегі дәлелдемесі болып табылады. Осының кесірінен меншік иесіне аудит жүргізу процессінде анықталған зиян келтірілген. Сондықтан оның азаматтық заңдардың талаптарын, бухгалтерлік есептің стандарттарын, есеп саясатын, кәсіпорынның ішкі бақылау бойынша саясатын, сонымен қатар ведомстволық нұсқаулықтарды, ережелерді және министрліктер мен ведомстволар бекіткен басқа да нормативтік құжаттарды есепке ала отырып жасау керек. Азаматтық заңдар бойынша кәсіпорынның қаржы – шаруашылық қызметіне жауап беретін тұлғалардың аудитке міндетті түрде қатысулары қарастырылады, сондықтан жеке актілірде – «аудит белгілі бір тұлғалардың қатысуымен жүргізілген немесе белгілі бір тұлғалардың келісімімен жүргізілген», және тағы да басқаларында кездесетін дәл еместіктерге жол бермеу керек. Шаруашылық операцияларын рәсімдеумен қатар жаппай және ішінара тәсілмен тексерілген құжаттарды міндетті түрде көрсету керек. Бұл қажет жағдайда нақты шаруашылық операциясының аудитор бақылауының объектісі болғандығын және ішкі аудитор қандай қорытындылар жасағандығын анықтауға мүмкіндік береді.

Өндірістік және қаржы – шаруашылық қызметті ішкі тексеру актісі кіріспе және негізгі бөліктерден, сондай – ақ тіркемеден тұрады.

Актінің кіріспе бөлігіне бақыланатын кәсіпорынның орналасқан жері мен құрылу мерзімі, аудиторлық құрамы, бақыланатын кезең, аудитті жүргізудің уақыты және жекелеген операцияларды құралдарды тексерудің толықтығы, тексеру кезеңдері туралы басқа да мәліметтер және т.б.кіреді.

Актінің негізгі бөлігі аудитті тағайындаған кәсіпорынның жоғарғы басшылығы бекіткен бағдарламаға сәйкес бөлімдер бойынша құрылады. Актінің бөлімдері шаруашылық операциялары бойынша кемшіліктердің жүйелі түрде көрсетілуін қамтиды.

Актінің бөлімдерін 3 (үш) бөлікке қамтиды:

1)     Материалдық, қаржылық ресурстарды пайдалану және еңбекке ақы төлеу аудиттің нәтижелері көрсетілетін бөлімдер (еңбекақы қорын пайдалану, тауарлы – материалдық босалқылар, кассадағы және банктердегі корреспонденттік шоттардағы ақша қаражаттары операцияларының және тағы да басқаларының аудиті);

2)     Өндіріс және өнімді өткізу, өзіндік құн және рентабельділік аудитінің бөлімдері (өнімді өндіру мен сатып өткізу, шығындар, өнімнің өзіндік бағасын есептеу бойынша операцияларды тексеру, өнімнің, рентабельділігін бақылау және тағы да басқалары);

3)     Кәсіпорынның қаржы – шаруашылық қызметі нәтижелерінің, есеп айырысулар, инвестициялар, дебиторлық және кредиторлық борыштар аудитінің бөлімдері (өзара есеп айырысулардың, инвестициялардың аудиті, өндірістік – шаруашылық қызметінің нәтижелерін бақылау және т.б.).

Актінің бөлімдерін аралық тексеру актілерінің, сонымен қатар есептеулердің, талдамалық кестелердің, ведомостардың негізінде құрады.

Аралық тексеру актілерін материалдық жауапкершілікті тұлғалық қызметтерін бақылау процессінде құрады, мысалы, дайын өнімді, материалды және кассадағы ақшаларды кенеттен түгелдеу. Бұл актілерге тек тексеретін аудиторлар ғана емес, сонымен бірге материалдық жауапкершілікті тұлғалар, және де осы тексерулерге қатысқан басқа лауазымды тұлғалар қол қояды. Аралық актілердің мазмұнын ішкі аудиттің негізгі актісінде қайталамайды, тек оның нәтижелері мен тексеру фактісі көрсетіледі. Яғни, қоймадағы материалдардың сақталу жағдайын тексерудің аралық актісінен ішкі аудиттің негізгі актісіне тек материалдарды тексерудің уақыты, олардың кемшіліктері мен артықшылықтары және олардың сақталу жағдайы ғана кіргізіледі. Материалдық жауапкершілікті тұлғалардың түсіндірме хаттары мен аралық актілер тексерудің басқа да материалдарымен қоса ішкі аудиттің  негізгі актісіне тіркеледі.

Жиналған фактілердің негізінде аудитор өзі жасаған құжаттарға сүйене отырып, актіде анықталған кемшіліктерді қорытындылайды. Актіде тіркелетін тіркемелерді хронологиялық тәртіппен номерлейді және оларға аудиторлар мен кәсіпорынның қаржы – шаруашылық қызмтіне жауап беретін тұлғалар қол қояды.

Актіні жасаған кезде кәсіпорында қандай нормативтік – құқықтық актілердің, нұсқаулықтардың, ережелердің орындалмай,бұзылып жатқандығын, бұл қалай көзге түскендігін, кім және қандай дәрежеде тигізілген зияны үшін жауапты екендігін нақты көрсету қажет, және де нақты тұлғаны, жауапкершілік түрін (жеке, ұжымды), зиян шеккен соманы көрсету керек. Бұдан басқа, кәсіпорынның лауазымды тұлғаларының қайсысы ұырсыздық немесе материалдық шығынға алып келген әрекеттер үшін жауапты екенін анықтау керек.

Кемшіліктерді тек анықтаумен ғана шектелмей, ауытқулар мен теріс пиғылды әрекеттердің себептерін көрсету керек. Мысалы, ассортименттегі өнімді өндірудің жоспарының орындалмағандығын ғана белгілемей, шикізатты жеткізу жөнінде келісім – шарттар құрылды ма, жабдықтаушылардың қайсысы оларды орындамады, қандай шаралар қолданды және олар осы кемшіліктердің болашақта алдын алу үшін қаншалықты пайдалы екендігін анықтау талап етіледі.

Егер тексерілетін құрылымдық бөлімшенің жетекшісі немесе бас бухгалтері аудиторлық тексеру актісіне қатысты ескертулер мен қарсылықтар білдірсе, олар бұны жазбаша түрде көрсетеді. Бұл құжаттар да актіге тіркеледі.

1.3 Бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу үшін кәсіпорында күнделікті орындалып отыратын барлық операциялардың міндетті түрде үздіксіз құжаттарға жазылып отыратындығы бухгалтарлік есептің басқа ғылымдардан ерекше екендігін алдыңғы тарауларда айтып өткенбіз. Бухгалтерлік құжат деп кәсіпорындар мен ұйымдарда орындалған операцияларды дәлелдейтін және алдағы уақытта орындалатын жұмыстар мен атқарылатын қызметтерге құқық беретін жазбаша куәлікті атауға болады.

Есептеу үдерісінде (процесінде) ыңғайлы және дұрыс болуы үшін құжаттар келесі ерекшеліктері бойынша жіктеледі:мақсаты бойынша(назначению),қарастырылған орнына байланысты(месту составления),көрсету тәсілі(способу отражения) және операция мазмұнының көлемі(объему содержания) бойынша.

Жұмыс кезінде бухгалтерлер түрлі құжаттармен жұмыс жасайды: нормативтік-құқықтық,ұйымдастырушылық-өкімгерлік,ақпараттық-анықтамалық, есеп айырысу ақша құжаттары және басқа да алғашқы есептік құжаттар. Олар кәсіпорынның шаруашылық қызметін айқындайды. Бухгалтерлік қызметтің сапасы құжат айналымының ұйымдастыруына байланысты. Кәсіпорындар мен ұйымдарда құжаттар бірнеше кезеңнен өтеді. Олар:жасалу немесе толтырылу,есепке алыну,тексерілу немесе өңделу,бухгалтерлік есепте операцияларды айқындау,мұрағатқа өткізу және тағы басқа да кезеңдер. Сонымен құжат айналымы дегеніміз кәсіпорындардағы құжаттардың қозғалысы немесе басқаша түрде олардың жасалуынан (құрылуынан),яғни толтырылуынан бастап олардың қызметінің аяқталуы және мұрағатқа өткізілу кезеңін айтады.

II. Бастапқы құжаттарды ұйымдастыру

Бұл тараудың мақсаты:
- бастапқы құжаттарға түсінік беріп,бұларды қолданудың қажеттілігін түсіндіру;
- бастапқы құжаттардың атқаратын рөлі мен маңызын зерделеу;
- бастапқы құжаттар жасау үрдісіне қойылатын талаптар мен бұлардың міндетті реквизиттерін сипаттау;
- құжаттарды классификациялау тәртібі мен қасиеттерін түсіндіру;
- шаруашылық фактілерін құжаттау қажеттілігі және бастапқы құжаттарды өңдеу әдістерін көрсету;
- құжат айналысы үрдісіне түсінік беру және құжат айналысының қажеттілігін дәлелдеу;
- есеп регистрларына түсінік беру және бұларды пайдалану қажеттілігі мен классификациялық нышанын сипаттау;
- түгендеу принципінің мақсаты мен қажеттілігін,басқа да сипаттарын түсіндіру.

Бухгалтерлік есеп әр түрлі сенімділік дәрежесіндегі көптеген мәліметтер қалыптастырады. Барлық шашыранды мәліметтер жүйеленуі және топтастырылуы керек. Толықтылық принципіне сай барлық шаруашылық фактілері толығымен бастапқы құжаттар негізінде бухғалтерлік есеп счеттарына үздіксіз жазылады. Бастапқы құжаттар есептік жазуларды негіздеудің құралы ретінде міндет атқарады. Өз мәнінде рәсімделген құжаттардағы мәліметтер шаруашылық фактілерінің заңдылығы мен сенімділігін көрсетеді.